1. Ani kikʼehok re li yuʼam?

LAJ Jeremias, jun aj kʼanjel chiru li Yos, kixye: «Li Qaawaʼ [Jehobʼa] aʼan li tzʼaqal Yos: Aʼan li yoʼyookil Yos» (Jeremías 10:10). Li Jehobʼa kiyoobʼtesink re chixjunil li wank xyuʼam. Naabʼalebʼ li anjel keʼxye chirix li Yos: «Laaʼat katyoobʼtesink re chixjunil: rikʼin laawajom keʼyoobʼtesiik ut wankebʼ chik anaqwan» (Apocalipsis 4:11). Ut laj David, li awabʼej, kixye re li Jehobʼa saʼ jun li bʼich: «Aawikʼin wank li xyoʼlebʼaal li yuʼam» (Salmo 36:10 [36:9, Wy]). Joʼkan naq li yuʼam aʼan jun li maatan li kixkʼe qe li Yos.

2. Kʼaru naxbʼaanu li Yos re naq yoʼyooqo?

² Saʼ xkʼabʼaʼ li Jehobʼa yoʼyooko (Hechos 17:28). Aʼan nakʼehok re li qatzakahemq, li qukʼa, li qamusiqʼ ut li qanaʼaj arin saʼ Ruuchichʼochʼ (chaawil Hechos 14:15-17). Naxbʼaanu aʼin re naq sahaq saʼ qachʼool. Abʼanan, re naq us wanqo tento naq tqatzol ut tqapaabʼ li xchaqʼrabʼ li Yos (Isaías 48:17, 18).

3. Kʼaru kixkʼoxla li Yos naq kikamsiik laj Abel?

³ Li Yos naraj naq tqoxloqʼi li qayuʼam ut xyuʼamebʼ li poyanam. Qilaq jun li eetalil: laj Cain, li ralal laj Adan ut xʼEva, kichalk xjosqʼil rikʼin laj Abel, li riitzʼin. Li Jehobʼa kixye re laj Cain naq naru namaakobʼk saʼ xkʼabʼaʼ li xjosqʼil,  abʼan laj Cain inkʼaʼ kiʼabʼink chiru li Yos. Joʼkan naq kixsakʼ «li riitzʼin ut kixkamsi» (Génesis 4:3-8). Li Santil Hu naxye naq li Jehobʼa kixkʼe chi xtojbʼal xmaak laj Cain naq kixkamsi li riitzʼin (Génesis 4:9-11).

4. Joʼ naxchʼolobʼ li Xchaqʼrabʼ laj Moises, chanru tento tqil li yuʼam?

⁴ Ak naabʼal chihabʼ xkamik laj Abel naq li Jehobʼa kixkʼe li chaqʼrabʼ re laj Moises. Laj Moises kixnumsi li chaqʼrabʼ rehebʼ laj Israel re naq teʼxloqʼoni ru joʼ naraj li Jehobʼa. Li chaqʼrabʼ aʼin kixkʼabʼaʼi li Xchaqʼrabʼ laj Moises ut jun rehebʼ li chaqʼrabʼ naxye: «Maaʼani aakamsi» (Deuteronomio 5:17). Li chaqʼrabʼ aʼin kixkʼutbʼesi naq oxloqʼ li yuʼam chiru li Jehobʼa. Joʼkan ajwiʼ, ebʼ li qas qiitzʼin tento naq teʼroxloqʼi li xyuʼam li rech poyanamil.

5. Kʼaru tento tqakʼoxla naq naʼisiik junaq kʼuulaʼal naq toj maajiʼ nayoʼlaak?

⁵ Ut, kʼaru naxkʼoxla li Yos chirixebʼ li kʼuulaʼal li toj maajiʼ nekeʼyoʼlaak? Saʼ li Santil Hu naxye: «Wi yooqebʼ chi yalok winq chiribʼilebʼ ribʼ ut teʼxtochʼ jun li yaj aj ixq, ut li xkʼuulaʼal li ixq aʼin t-elq naq toj maajiʼ nawulak xqʼehil; usta maajun rehebʼ tkamq tento naq li winq tixtoj joʼnimal tixpatzʼ li bʼeelomej ut ebʼ laj raqol aatin. Abʼan, wi tkamq li kʼuulaʼal malaj li ixq, li winq tixtoj rikʼin xyuʼam li xmaak» (Éxodo 21:22, 23, TNM; chaawil Salmo 127:3). Aʼin naraj xyeebʼal naq inkʼaʼ us risinkil junaq kʼuulaʼal naq toj maajiʼ nayoʼlaak.

6. Kʼaʼut tento naq maaʼani xikʼ tqil?

⁶ Ebʼ li nekeʼroxloqʼi li yuʼam moko xikʼ ta nekeʼilok. Joʼkan naq li Santil Hu naxye: «Yalaq ani xikʼ naril li ras riitzʼin aʼan aj kamsinel, ut laaʼex nekenaw naq moko wank ta li junelik yuʼam rikʼin junaq aj kamsinel» (1 Juan 3:15). Wi naqaj naq li Yos tixkʼe qayuʼam chi junelik tento naq sa tqilebʼ chixjunil. Li xikʼ ilok naxkʼam chaq li raaxiikʼ (1 Juan 3:11, 12). Aajel ru naq tqatzol xraabʼal qibʼ chiqibʼil qibʼ.

7. Kʼaru yiibʼru aj naʼlebʼ nekeʼxbʼaanu li inkʼaʼ nekeʼroxloqʼi li xyuʼam?

⁷ Ut laaʼo, ma naqoxloqʼi li qayuʼam? Usta maaʼani qe  naraj kamk, abʼan naabʼalebʼ nekeʼxkʼe ribʼ saʼ raaxiikʼ. Qilaq jun li eetalil: wankebʼ nekeʼmayibʼk malaj nekeʼroksi li bʼan li nakanobʼresink u (droga). Ebʼ li yiibʼru aj naʼlebʼ aʼin nekeʼkʼehok yajel, joʼkan naq wankebʼ nekeʼkamk. Ebʼ li nekeʼxnaʼlebʼa aʼin moko nekeʼroxloqʼi ta li xyuʼam. Ebʼ li naʼlebʼ aʼin tzʼajn ru chiru li Yos (chaawil Romanos 6:19; 12:1; 2 Corintios 7:1). Re naq tooruuq xloqʼoninkil ru li Yos tento naq tqatzʼeqtaana li yiibʼru aj naʼlebʼ usta chʼaʼaj xbʼaanunkil. Abʼan li Jehobʼa tooxtenqʼa. Oxloqʼ chiru li Jehobʼa naq naqara li qayuʼam, li maatan li kixkʼe qe.

8. Kʼaʼut tento naq taayiibʼ chiʼus laawochoch ut laabʼelebʼaal chʼiichʼ?

⁸ Wi oxloqʼ chiqu li yuʼam, inkʼaʼ tqakʼe qibʼ saʼ rahilal. Wank naabʼal li bʼatzʼunk bʼarwiʼ naru tqatochʼ qibʼ, joʼ xchʼeʼbʼal saʼ joʼmaajoʼil li bʼelebʼaal chʼiichʼ ut li bʼatzʼunk chirix kawaay malaj chirix wakax (Proverbios 4:17). Jun rehebʼ li chaqʼrabʼ li kixkʼe li Jehobʼa rehebʼ laj Israel naxye: «Naq taakabʼla junaq akʼil ochoch, tento naq taakʼe li ramlebʼ saʼ xmu aran taqeʼq. Chi joʼkan inkʼaʼ taatenebʼ saʼ xbʼeen laajunkabʼal li xkamik li ani taatʼaneʼq chaq aran» (Deuteronomio 22:8). Us raj naq taakʼe aachʼool chi xyuʼaminkil li naxye li chaqʼrabʼ aʼin re naq maaʼani ttʼaneʼq ut tixtoq ribʼ saʼ laawochoch ut joʼkan ajwiʼ tento taabʼaanu wi wank aabʼelebʼaal chʼiichʼ. Joʼkan naq tento naq taayiibʼ chiʼus laawochoch ut laabʼelebʼaal chʼiichʼ re naq maajun rehebʼ laajunkabʼal malaj ebʼ laawamiiw tixkʼul junaq li nimla rahilal.

9. Wi oxloqʼ chiqu li yuʼam, chanru tqilebʼ li xyuʼam li xul?

⁹ Chanru naril li Yos li xyuʼamebʼ li xul? Li Yos naroxloqʼihebʼ ajwiʼ li xyuʼam li xul. Li Yos maakʼaʼ naxye wi tqakamsi junaq li xul re xtzakankil, re xyiibʼankil li qaqʼ chiru malaj re xkolbʼal li qayuʼam (Génesis 3:21; 9:3; Éxodo 21:28). Abʼan, li naxrahobʼtesihebʼ li xul malaj naxkamsihebʼ chi maakʼaʼ xyaalal, maaʼus xnaʼlebʼ ut naxkʼutbʼesi naq inkʼaʼ naroxloqʼi li yuʼam (Proverbios 12:10).

10. Chanru kixkʼutbʼesi li Yos naq saʼ li kikʼ wank li yuʼam?

¹⁰ Naq laj Cain kixkamsi li riitzʼin, li Jehobʼa kixye re: «Li xkikʼel laawiitzʼin toj saʼ chʼochʼ yo chi qʼoqonk chiwu» (Génesis 4:10). Li Yos yook chi aatinak chirix li xyuʼam laj Abel naq kixye «li xkikʼel laawiitzʼin». Laj Cain kixsach xyuʼam li riitzʼin, joʼkan naq kixtoj li xmaak. Naq kikamsiik laj Abel, chanchan tawiʼ naq li xkikʼel, malaj li xyuʼam, yook xyeebʼal re li Jehobʼa naq laj kamsinel tento naq tixtoj rix li xmaak. Ak kinumeʼk li Bʼutʼihaʼ naq li Jehobʼa kixchʼolobʼ wiʼ chik naq saʼ li kikʼ wank li yuʼam. Naq toj maajiʼ nachalk li Bʼutʼihaʼ, junes kiʼil qʼeen, ichaj, triiw ut ru li awimq nekeʼxtzaka ebʼ li qas qiitzʼin. Abʼan chixjunil kijalaak naq kinumeʼk li Bʼutʼihaʼ. Joʼkan naq li Jehobʼa kixye re laj Noe ut rehebʼ li ralal xkʼajol: «Chixjunil li naʼeekʼank ut wank xyuʼam teʼkʼanjelaq choʼq eetzekemq: chixjunil aʼin tinqʼaxtesi eere joʼ naq ak kʼeebʼil eere li awimq». Abʼanan, kixye wiʼ chik rehebʼ: «Kaʼajwiʼ li tibʼ li toj wank xkikʼel inkʼaʼ naru teetzeka, xbʼaan naq li kikʼ aʼan xyuʼam» (Génesis 1:29; 9:3, 4). Joʼkan naq saʼ li kikʼ wank li yuʼam.

11. Kʼaru kixye li Jehobʼa chirix li kikʼ chalen chaq saʼ xkutankil laj Noe?

¹¹ Tqakʼutbʼesi naq oxloqʼ chiqu li kikʼ wi inkʼaʼ naqatzaka. Li Jehobʼa kixkʼe li chaqʼrabʼ aʼin rehebʼ laj Israel: «Yalaq ani saʼ xyanqebʼ laj Israel [...], wi tixchap chaq junaq xul malaj junaq xikʼanel xul xkomonebʼ li naru xtzekankil, xbʼenwa tento tixhoy chaq li xkikʼel ut tixkʼe chʼochʼ saʼ xbʼeen [...]. Joʼkan naq xinye eere naq inkʼaʼ teetzeka li kikʼ, xbʼaan naq aʼan li xyuʼamebʼ chixjunilebʼ li yoʼyookebʼ» (Levítico 17:13, 14). Li Jehobʼa kixkʼe li chaqʼrabʼ aʼin re li xjunkabʼal laj Noe. Ut naq kinumeʼk 800 chihabʼ xkʼeebʼal li chaqʼrabʼ re laj Noe toj kiwank xwankil li chaqʼrabʼ aʼin, xbʼaan naq kikʼeemank wiʼ chik rehebʼ laj Israel. Li Jehobʼa maakʼaʼ kixye naq li nekeʼloqʼonink chaq re keʼxtzaka li xtibʼel li xul abʼan  inkʼaʼ keʼxtzaka li kikʼ. Keʼxhoy bʼan li kikʼ saʼ chʼochʼ ut chi joʼkan keʼxkʼutbʼesi naq yookebʼ xqʼaxtesinkil xyuʼam li xul re li Jehobʼa.

12. Kʼaru li chaqʼrabʼ kikʼeemank chirix li kikʼ ut tento tqapaabʼ ajwiʼ laaʼo?

¹² Ut saʼebʼ li qakutan, li nekeʼloqʼonink re li Yos kʼeebʼil ajwiʼ rehebʼ jun li chaqʼrabʼ. Ebʼ li Apostol ut li keʼjolomink rehebʼ li xtzolom li Jesus, keʼxchʼutubʼ ribʼ re rilbʼal kʼaru li chaqʼrabʼ tento teʼxyuʼami chixjunilebʼ laj paabʼanel. Joʼkan naq keʼxye aʼin: «Kixkʼuubʼ li Santil Musiqʼej joʼwiʼ laaʼo naq maajun chik iiq tqakʼe saʼ eebʼeen; kaʼajwiʼ aʼin tento xbʼaanunkil: naq chekolaq eeribʼ chiru li tzekemq mayejanbʼil rehebʼ li jalanil yos, chiru li kikʼ, chiruhebʼ li yatzʼbʼil xul ut li koʼbʼeetak yumbʼeetak» (Hechos 15:28, 29; 21:25). Nimla maak chiru li Yos roksinkil li kikʼ, xbʼaan naq aʼan juntaqʼeet rikʼin xloqʼoninkil li jalanil yos malaj rikʼin xmuxbʼal qibʼ.

13. Naq li Santil Hu naxye naq inkʼaʼ tqoksi li kikʼ, yook ajwiʼ xyeebʼal naq inkʼaʼ tqakʼe saʼ qichʼmul, kʼaru li eetalil ttenqʼanq aawe chi xtawbʼal ru aʼin?

¹³ Naq li chaqʼrabʼ naxye naq inkʼaʼ tqoksi li kikʼ naraj ajwiʼ xyeebʼal naq inkʼaʼ tqakʼe saʼ li qichʼmul. Qilaq jun eetalil: wi laj bʼanonel tixye aawe naq inkʼaʼ chik taawukʼ li haʼ li nakaltesink, ma naraj xyeebʼal aʼin naq tatruuq xkʼeebʼal saʼ laawichʼmul? Peʼyaal naq moko aʼan ta naraj xyeebʼal? Joʼkan naq, wi naqaj xpaabʼankil li chaqʼrabʼ aʼin tento naq maajunwa tqakʼe li kikʼ saʼ li qichʼmul, chi moko saʼ li qatibʼel.

14, 15. Kʼaru tixbʼaanu jun laj paabʼanel wi tyeheʼq re naq tkamq wiʼ inkʼaʼ tixkʼul li kikʼ ut kʼaʼut naq tixbʼaanu aʼin?

¹⁴ Abʼan, kʼaru tixbʼaanu laj paabʼanel wi tixkʼul jun nimla rahilal malaj tchoʼeʼq? Maare ebʼ laj bʼanonel teʼxye re naq tkamq wi inkʼaʼ tixkʼul li kikʼ. Laj paabʼanel inkʼaʼ naraj kamk xbʼaan naq oxloqʼ chiru li yuʼam, li nimla maatan li kixkʼe qe li Yos. Usta tixsume bʼaneʼk, abʼan inkʼaʼ tixkʼulubʼa li kikʼ.

¹⁵ Ma tixqʼet raj li xchaqʼrabʼ li Yos laj paabʼanel re xnajtobʼresinkil  li xyuʼam? Li Jesus kixye: «Xbʼaan naq ani naraj xkolbʼal li xyuʼam, taasachq chiru; ut li ani taasachq li xyuʼam chiru saʼ inkʼabʼaʼ, aʼan tixtaw xyuʼam» (Mateo 16:25). Yaal naq maajun qe naraj kamk. Abʼanan naru naqasach chi junajwa li qayuʼam wi naqaqʼet li xchaqʼrabʼ li Yos re naq inkʼaʼ tookamq. Joʼkan naq, us naq tqapaabʼ naq li xchaqʼrabʼ li Yos nokooxtenqʼa. Chʼolchʼo chiqu naq usta tookamq, li Yos tooxwaklesi wiʼ chik chi yoʼyo, ut tixkʼe wiʼ chik li qamaatan: li yuʼam (Juan 5:28, 29; Hebreos 11:6).

16. Chanru nekeʼxkʼutbʼesi li nekeʼloqʼonink re li Yos naq nekeʼxpaabʼ li chaqʼrabʼ chirix li kikʼ?

¹⁶ Ebʼ li nekeʼloqʼonink re li Yos nekeʼxkʼe xchʼool chi xpaabʼankil li chaqʼrabʼ chirix li kikʼ. Joʼkan naq inkʼaʼ nekeʼxtzaka, chi moko nekeʼroksi ta li kikʼ re xbʼanbʼal ribʼebʼ. * Chʼolchʼo chiruhebʼ laj paabʼanel naq li Jehobʼa naxnaw kʼaru us choʼq rehebʼ. Ma chʼolchʼo ajwiʼ chaawu laaʼat?

17. Chanru keʼroksi chaq li kikʼ ebʼ laj Israel?

¹⁷ Li Jehobʼa kixchʼolobʼ saʼ li Xchaqʼrabʼ laj Moises naq jun ajwiʼ xyaalal wank re roksinkil li kikʼ. Ut naq kixchʼolobʼ chiruhebʼ laj Israel chanru tento teʼxloqʼoni ru, kixye:  «Chixjunil li wank xyuʼam yoʼyo saʼ xkʼabʼaʼ li kikʼ ut laaʼin xinkʼe eere li xkikʼel saʼ xbʼeen li artal, re naq rikʼin li kikʼ aʼan texruuq laaʼex chi xkolbʼal rix leeyuʼam, xbʼaan naq li kikʼ natojok li xkolbʼal rix li yuʼamej» (Levítico 17:11). Naq ebʼ laj Israel keʼmaakobʼk chaq chiru li Jehobʼa, keʼxmayeja jun li xul ut keʼxkʼam li xkikʼel saʼ xnaʼaj li mayej saʼ li ochoch li kixyiibʼ laj Moises re xloqʼoninkil li Yos. Ut naq keʼxyiibʼ chiʼus li rochoch li Yos aran chik keʼxbʼaanu aʼin. Kaʼajwiʼ chi joʼkan kiʼoksimank chaq li kikʼ.

18. Kʼaru li osobʼtesihom tooruuq xkʼulbʼal saʼ xkʼabʼaʼ li xkikʼel li Jesus?

¹⁸ Saʼebʼ li qakutan, li nekeʼloqʼonink re li Yos inkʼaʼ nekeʼxyuʼami li Xchaqʼrabʼ laj Moises. Inkʼaʼ chik nokoomayejak, chi moko naqakʼam ta li xkikʼel li xul saʼ xnaʼaj li mayej (Hebreos 10:1). Joʼ chanru keʼroksi chaq li kikʼ ebʼ laj Israel, aʼan reetalil li nimla mayej li tixbʼaanu li Ralal li Yos.  Saʼ li Tzolom 5, xqil naq li Jesus kixqʼaxtesi li xyuʼam. Chirix chik aʼan kisutqʼiik saʼ choxa ut kixqʼaxtesi chaq re li Yos li xkikʼel li kixhoy jun sut ajwiʼ saʼ qakʼabʼaʼ (Hebreos 9:11, 12). Saʼ xkʼabʼaʼ li xkikʼel li Jesus nakuyeʼk qamaak ut naru tqataw ajwiʼ li junelik yuʼam (Mateo 20:28; Juan 3:16). Joʼkan naq li xkikʼel li Jesus wank xwankil (1 Pedro 1:18, 19). Ut kaʼajwiʼ tookoleʼq wi naqapaabʼ naq li Jesus kixkʼe li xkikʼel saʼ qakʼabʼaʼ.

19. Kʼaru tento tixbʼaanu laj paabʼanel re naq maakʼaʼaq li maak saʼ xbʼeen wiʼ wank ani inkʼaʼ tkoleʼq?

¹⁹ Wi oxloqʼ chiqu naq li Yos kixkʼe qayuʼam, tqaye chi anchal qachʼool rehebʼ li qas qiitzʼin naq li Yos truuq xkʼeebʼal xyuʼamebʼ chi junelik wi teʼxpaabʼ naq li Jesus kikamk saʼ xkʼabʼaʼ. Abʼan tento naq tqabʼaanu li kʼanjel aʼin chi anchal qachʼool xbʼaan naq oxloqʼ ajwiʼ chiqu li xyuʼamebʼ li qas qiitzʼin (chaawil Ezequiel 3:17-21). Ut wi tqabʼaanu chiʼus li xkʼanjel li Yos tooruuq xyeebʼal joʼ kixye li Apostol Pablo: «Maakʼaʼ inmaak, wi wanq ta junaq eere inkʼaʼ taakoleʼq, xbʼaan naq inkʼaʼ xinxiwak chi xyeebʼal eere resil chixjunil li xnimal rajom li Yos» (Hechos 20:26, 27). Naq nokooʼaatinak chirix li Yos ut chirix li Rajom, naqakʼutbʼesi naq oxloqʼ chiqu li kikʼ ut li yuʼam.