1. I ani wāpangile bintu byonso byūmi?

“YEHOVA i Leza wa binebine,” mo munenena mupolofeto Yelemia. “Ayewa i Leza mūmi.” (Yelemia 10:10) Ne kadi, Yehova Leza ye Umpangi wa bintu byonso byūmi. Bipangwa bya mūlu byāmunene’mba: “Wapangile bintu byonso, kadi pa mwanda wa kiswa-mutyima kyobe byaikele’ko ne kupangibwa.” (Kusokwelwa 4:11) Mulopwe Davida nandi wāimbīle Leza lwimbo lwa mitendelo amba: “Nsulo ya būmi īdi kōdi.” (Ñimbo 36:9) Nanshi būmi i kyabuntu kya Leza.

2. I bika bilongele Leza mwanda wa kukwatakanya būmi bwetu?

² Kadi Yehova ye ukwatakanya būmi bwetu. (Bilongwa 17:28) Witupanga bidibwa byotudya, mema otutoma, luvula lotwesa, ne ntanda mine yotushikete’po. (Tanga Bilongwa 14:15-17.) Kadi Yehova ulongele byonso bino mwanda wa būmi bwikale butobala. Ino pa kuloelelwa bino bintu ne pa mfulo, tufwaninwe kwifunda bijila bya Leza ne kwibikōkela.—Isaya 48:17, 18.

3. I muswelo’ka wāmwene Leza kwipaibwa kwa Abele?

³ Leza usaka tulēmeke būmi—bwetu ne bwa bakwabo bwine. Kimfwa mu myaka ya ba Adama ne Eva, wabo mwana Kena wālobēle mwanabo Abele bulobo bukatampe. Penepa Yehova wādyumuna Kena amba bulobo bwandi bukokeja kumufikija ku bubi bukatampe. Ino Kena wāpumpunya  kidyumu’kya. “Watalukila mwanabo Abele ne kumwipaya wamwipaya.” (Ngalwilo 4:3-8) Yehova wāpa Kena mfuto mwanda wāipaile mwanabo.—Ngalwilo 4:9-11.

4. Mu Bijila bya Mosesa, lelo Leza wānene ukoma namani mumweno muyampe wa kumona būmi?

⁴ Tununu twa myaka pa kupita’po, Yehova wāpa bene Isalela bijila mwanda wa bamwingidile mwasakila. Bino bijila byāletelwe kupityila kudi mupolofeto Mosesa, o mwanda bitelwanga kyaba kimo bu Bijila bya Mosesa. Kijila kimo kya Mosesa kyādi kinena’mba: “Kokakolwapo kwipaya muntu.” (Kupituluka 5:17) Kino kyālombwele bene Isalela amba Leza umwene būmi bwa muntu na mvubu, ne amba bantu nabo bafwaninwe kumona būmi bwa bakwabo uno muswelo.

5. Le tufwaninwe kumona namani kupulumuna dimi?

⁵ Le būmi bwa mwana kabutwilwe nabo le? Eyo, mungya Bijila bya Mosesa, kyādi kibi kwipaya būmi bwa mwana ukidi mu ndá ya inandi. Mwanda ne buno būmi bwine i bulēme ku meso a Yehova. (Tanga Divilu 21:22, 23; Ñimbo 127:3.) Ko kunena amba i bibi mpata kupulumuna dimi.

6. Mwanda waka ketufwaninwepo kushikwa mukwetu?

⁶ Kulēmeka būmi i ne kumona biyampe bakwetu. Bible unena’mba: “Muntu ense ushikilwe mwanabo i ntapañani, kadi muyukile amba i kutupu ntapañani udi na būmi bwa nyeke munda mwandi.” (1 Yoano 3:15) Shi tusaka kukamona būmi bwa nyeke, tufwaninwe kujula miji ya mushikwa o-onso mu mityima yetu, mwanda kushikwa mukwetu ko kashilushilu ka butapani bo-bonso. (1 Yoano 3:11, 12) I kipite buya twifunde kwiswa batwe bene na bene.

7. I bilongwa’ka bimo bya kubulwa kulēmeka būmi bilonga bantu?

⁷ Le kulēmeka būmi bwetu batwe bene nako le? Na bubine bantu kebasakangapo kufwa, ino bamo bakayanga na lufu mobakimba’tu kwisangaja. Kimfwa, bavule batomanga mfwanka, dyamba nansha bintu bikwabo bileta lunjingwe mwanda’tu wa kwitalula’ko milangwe. Ino bino bintu byonanga umbidi ne divule bipayanga batoma’byo. Muntu wibidile kutoma  bino bintu kamwenepo amba būmi i bujila. Mwanda bino bilongwa i bya disubi ku meso a Leza. (Tanga Loma 6:19; 12:1; 2 Kodinda 7:1.) Pa kwingidila Leza mwasakila, tunenwe kuleka bino bilongwa, nansha kuleka’byo byokukokeja kumweka bu kukomo. Yehova ukokeja kwitukwasha, kadi utendelanga bukomo botulonga mwanda wa kumona būmi bwetu bu kyabuntu kilēme kyaetupele.

8. Mwanda waka tufwaninwe kuta nyeke mutyima ku byaka?

⁸ Shi tulēmekele būmi, tukata nyeke mutyima ku byaka. Ketukekalapo na kalengwa ne kwitūla mu byaka pa mwanda’tu wa kukimba maloa ne nsangaji. Tukepuka kwendeja motoka nansha nkinga bibi ne kukaya makayo mabi aleta kyaka. (Ñimbo 11:5) Bijila byāpēne Leza ku bene Isalela ba kala byānene amba: “Poshimika njibo mipya [idi na musaka mupatalale], ponkapo ukalonga kalupango ka makuta [nansha kalubumbu kēpi] pa musaka’mba wakaletelela mashi pa njibo yobe, shi muntu apone’po.” (Kupituluka 22:8) Mungya uno musoñanya wa mu bijila, longolola senene bintu pamo bwa lukala lwa njibo yobe, kutyina amba muntu wakakunkulumuka’po wapona ne kwisanshija bibibibi. Shi udi na motoka, tadija shi udi biyampe kumeso kwa kwendeja’o. Kokaleka njibo yobe, motoka nansha nkinga yobe ikale kyaka kodi ne ku bantu bakwabo.

9. I muswelo’ka otukekala na banyema shi bine tulēmekele būmi?

⁹ Le būmi bwa nyema nabo le? Nabo i bujila ku meso a Umpangi. Leza uletele kishima kya kwipaya banyema mwanda wa kumona bidibwa ne bivwalwa nansha mwanda wa kwikinga ku byaka. (Ngalwilo 3:21; 9:3; Divilu 21:28) Inoko, kususula banyema nansha kwibepaya pa mwanda’tu wa makayo i bibi kadi i kufutulula mpata buujila bwa būmi.—Nkindi 12:10.

10. Lelo Leza wālombwele namani amba būmi ne mashi i bikwatañane?

¹⁰ Kena pa kupwa kwipaya mwanabo Abele, Yehova wāmunene amba: “Diwi dya mashi a mwanenu ke dindidilanga  panshi.” (Ngalwilo 4:10) Leza wātelele mashi a Abele pa kwisambila pa būmi bwa Abele. Nanshi Kena wāfudije būmi bwa Abele, o mwanda wādi ufwaninwe kupebwa mfuto. Mashi a Abele, ke būmi bwandi kadi, ādi pamo bwa ao adidila Yehova aluje kinongo. Kadi kukwatañana kukwatañene būmi na mashi kwālombwelwe monka patōka kupwa kwa Dilobe mu mafuku a Noa. Kumeso kwa Dilobe, bantu bādi badya bipa, munamuna, miseke, ne ntole kubapu. Dilobe pa kupwa, Yehova wānena Noa ne bandi bana amba: “Byonso byumi byenda byo bikekala bidibwa byenu, mo nemupela byonso pamo bwa munamuna imbishi.” Ino Leza wāleta kino kijila amba: “Nanshi mwita ne bumi bwao ko kunena’mba i mashi ao kadi, i kijila kudya’o banwe.” (Ngalwilo 1:29; 9:3, 4) I kimweke patōka amba Yehova ukwatañenye mpata būmi ne mashi a kipangwa.

11. Leza wāpeleje kwingidija mashi namani tamba mu mafuku a Noa?

¹¹ Tulombolanga amba tulēmekele mashi shi tuleka kudya’o. Mu Bijila byāpēne Yehova ku bene Isalela, wēbasoñenye amba: “Muntu ense wa bāna ba Isalela . . . kupoya upoyanga nyema, nansha kyoni, shi nyema ka, shi kyoni ka, bidībwanga, ukasūmija mashi akyo, ukatumbila’o ne luvumbi. . . . Po ponka po nanenena bāna ba Isalela na’mba: Kemukadyapo mashi, nansha [a] muswelo ka wa ngitu.” (Levi 17:13, 14) Kijila kya Leza, kya kuleka kudya mashi, kyāpelwe dibajinji Noa myaka 800 kunyuma, kyādi kikilondwa. Mumweno wa Yehova wādi patōka: Bengidi bandi bādi bakokeja kudya mwita wa nyema ino kebādipo bafwaninwe kudya mashi. Bādi bafwaninwe kupungulwila mashi panshi—ko kunena’mba kujokeja būmi bwa kipangwa’kya kudi Leza.

12. I kijila’ka kitala pa mashi kyāletele mushipiditu ujila mu myaka katwa kabajinji ino kikingila ne dyalelo?

¹² Kino kijila kikitala ne bene Kidishitu bene. Batumibwa ne bana-balume bakwabo bādi batangidile kumeso mu balondi ba Yesu mu myaka katwa kabajinji bēbungile pamo mwa kutyibila mbila ya kuyuka bijila bifwaninwe kulondwa na  bonso badi mu kipwilo kya bwine Kidishitu. Kya mfulo kyobānene i kino, amba: “Mushipiditu ujila ne batwe bene kumo tubatōkwa mutyima’mba ketwakemutwika biselwa bikwabo bilēma, poso enka bino bintu bifwaninwe, mwilamei nyeke ku bintu bitapīlwe bilezaleza, ku mashi, ku byampikwa kutyiba midibu [bipaibwe ino kusumija mashi mpika], ne ku busekese.” (Bilongwa 15:28, 29; 21:25) Nanshi tufwaninwe ‘kwilama ku mashi.’ Ku meso a Leza, kwilama ku mashi i pamo ponka bwa kwilama ku kutōta bankishi ne ku busekese.

13. Leta kimfwa kilombola amba kijila kya kwilama ku mashi kitala ne pa kwelwa’o mu ngitu.

¹³ Le kijila kya kwilama ku mashi kitala ne pa kwelwa mashi? I amo. Tulete kimfwa: Langa shi muñanga wakunena amba wilame ku malwa. Le ko kunena amba ukaleka kutoma malwa inoko wiela’o mu mijilo na nshinge? Na bubine, ke amopo! Ne kwilama ku mashi nako mo monka, i kuleka kwela’o mu ngitu yetu mu miswelo yo-yonso. Nanshi, kijila kya kwilama ku mashi kitulomba kupela muntu ye-yense kwitwela mashi mu mijilo.

14, 15. Shi bamuñanga abanena amba mwine Kidishitu ufwaninwe kwelwa mashi, le aye ukalonga’po namani, ne mwanda waka?

¹⁴ Le bikekala namani shi mwine Kidishitu wetape bilonda bikatampe nansha usa kupasulwa lupasulo lukomo? Langa’po shi bamuñanga abamulombola amba ufwaninwe kwelwa mashi shi bitupu usa kufwa. Bine, mwine Kidishitu kakasakepo kufwa. Ino byasaka kulama kyabuntu kilēme kya būmi kimupele Leza, uketabija bundapi bo-bonso kebulombepo kwingidija mashi bibi. Pa kino, ukakimba mundapilo muyampe shi udi’ko ne kwitabija lawa yonso ikokeja kupingakena pa mashi.

¹⁵ Le mwine Kidishitu ukajilula kijila kya Leza mwanda’tu wa kulepeja’ko būmi mu ino ngikadilo ya bintu? Yesu wānene amba: “Yewa ense usaka kupandija muya wandi ukeujimija, ino yewa ense ujimija muya wandi pa mwanda wa amiwa ukeumona.” (Mateo 16:25) Ketusakilepo kufwa. Ino shi tukimba  kupandija būmi botudi nabo dyalelo na kujilula kijila kya Leza, nabya twitūlanga mu kyaka kya kujimija būmi bwa nyeke ne nyeke. Nanshi i kipite buya kukulupila mu boloke bwa kijila kya Leza, koku tukulupile bya binebine amba nansha shi tubafu, shi pa kika shi pa kika, Mwine upāna būmi uketuvuluka ku lusangukilo ne kwitujokejeja kyabuntu kilēme kya būmi.—Yoano 5:28, 29; Bahebelu 11:6.

16. Lelo bengidi ba Leza basumininwe kulonga bika pa mwanda utala mashi?

¹⁶ Dyalelo, bengidi ba kikōkeji ba Leza i basumininwe kulonda buludiki bwandi butala pa mashi. I bapele kudya mashi mu muswelo o-onso. Kadi kebetabijangapo mashi mu bundapi, ehe. * Bakulupile amba Umpangi wa mashi mwine uyukile byobya bilumbuluke kobadi. Le nobe ukulupile uno muswelo?

17. Mu Isalela wa kala, i mwingidijo’ka umo kete wa mashi wādi mwitabijibwe na Yehova Leza?

¹⁷ Mu Bijila bya Mosesa i batele’mo mwingidijo muyampe umo kete wa mashi. Yehova wānene pa mwanda utala butōtyi bwa bene Isalela ba kala amba: “Bumi bwa ngitu budi mu mashi; ino kadi amiwa nakupe’o pa madabahu akwimulongela kipwanyo.” (Levi 17:11) Bene Isalela pobādi  balonga bubi, bādi babwanya kulekelwa shi abaela nyema bu kitapwa ne kukusa mashi andi amo ku madabahu a tabenakulo nansha a tempelo yāubakilwe mwenda myaka. Bitapwa bino o wādi mwingidijo muyampe umo kete wa mashi.

18. I byabuyabuya’ka ne i madyese’ka otukokeja kumwena mu kumwanga kwāmwangile Yesu mashi andi?

¹⁸ Bene Kidishitu ba bine kebakidipo munshi mwa Bijila bya Mosesa, o mwanda kebelangapo bitapwa bya banyema ne kukusa mashi a banyema ku madabahu. (Bahebelu 10:1) Inoko, kwingidijibwa kwa mashi pa madabahu mu myaka ya Isalela wa kala kwādi kufunkila pa kitapwa kilēme kya Yesu Kidishitu Mwanā Leza. Monka motwefundile’kyo mu Shapita wa 5 wa dino dibuku, Yesu wāpēne būmi bwandi bwa bu muntu pangala petu na kumwanga mashi andi bu kitapwa. Kupwa wākanda mūlu ne kulambula kudi Leza dimo kete kupwididile  mvubu ya mashi andi āmwangikile. (Bahebelu 9:11, 12) Kino kyāadile kyalwilo kya kulekelwa kwa bubi bwetu ne kwitushitwila dishinda dya kukamona būmi bwa nyeke. (Mateo 20:28; Yoano 3:16) Bine, uno o mwingidijo wa mashi wa kamweno kupita yonso! (1 Petelo 1:18, 19) Tukokeja kupanda enka shi twitabije mvubu ya mashi āmwangile Yesu.

19. I bika byotufwaninwe kulonga pa kusaka kubinga “ku mashi a bantu bonso”?

¹⁹ Tukokeja nanshi kufwija’ko Yehova Leza pa kino kyabuntu kya būmi kyetupele na buswe! Ne kadi mwene kino kifwaninwe kwitutonona tusapwile bakwetu nabo bayuke mukenga witupelwe wa kukamona būmi bwa nyeke pa kwitabija kitapwa kya Yesu? Bine, shi tudi na mumweno wa Leza wa kuta mutyima ku būmi bwa bakwetu nankyo tukebasapwila na kampeja-bukidi ne na bupyasakane. (Tanga Ezekyele 3:17-21.) Wimvwane tuvuije kino kiselwa kyetu na kininga, nabya tukanena mwānenene mutumibwa Polo amba: “Natōka ku mashi a bantu bonso, mwanda nkyatyininepo kwimusapwila madingi onso a Leza.” (Bilongwa 20:26, 27) Kusapwila bantu myanda itala padi Leza ne pa mpango yandi o muswelo mulumbuluke wa kulombola amba tulēmekele būmi ne mashi bulēme bukatampe.