1. ¿Pitaq tukuy kawsaqkunata ruwarqa?

‘JEHOVÁ DIOSQA chiqan kaq Dios, kawsaq Dios, wiñaypaq Reytaq’, nispa profeta Jeremías nirqa (Jeremías 10:10). Chantapis, Pay tukuy kawsaqkunata ruwarqa. Chayrayku janaqpachapi angelesnin nirqanku: “Qanmin tukuy kaj chhikata ruwarqanki; munayniykirayku ruwasqa karqanku, kakushankutaj”, nispa (Apocalipsis 4:11). Davidtaq takiyninpi Jehovata yupaychachkaspa nirqa: “Qampi kawsay yaku juturi kashan”, nispa (Salmo 36:9). Chayrayku nisunman kawsayninchik Diospa regalon kasqanta.

2. ¿Imatataq Dios kawsananchikpaq quwanchik?

² Astawanpis, Jehová tukuy imata quwanchik kawsanallanchikpaqpuni (Hechos 17:28). Pay tukuy imata mikhunapaq, ukyanapaq ima quwanchik, chantá kay Jallpʼata kawsananchikpaq qullawanchiktaq (Hechos 14:15-17). Tukuy kaykunata kusisqa kawsakunanchikpaq quwarqanchik. Chaywanpis, astawan sumaqta kawsananchikpaq, Diospa kamachisqasninta riqsinanchik tiyan, chaykunatataq kasukunanchik tiyan (Isaías 48:17, 18).

3. ¿Imaraykutaq Dios, Cainta jasutʼirqa?

³ Diosqa, kawsayninchikta, wakkunap kawsayninkuta ima,  jatunpaq qhawananchikta munan. Qhawarina Caín ruwasqanta. Cainqa Adanpata, Evaptawan wawanku karqa, paytaq Abel wawqinpaq phiñakurqa. Diostaq ñawpaqmantapacha phiñakuyninwan mana atipachikunanta nirqa, manataq pay kasukurqachu. Jinallapi ‘wawqinta wañuchirqa’ (Génesis 4:3-8). Biblia willawanchik wawqinta wañuchisqanrayku, imaynatachus Dios, Cainta jasutʼisqanta (Génesis 4:9-11).

4. ¿Imaynatá Dios Ley mosaica nisqawan kawsayta jatunpaq qhawananchikta yachachiwanchik?

⁴ Chaymanta achkha watas qhipaman Jehová, Moisesniqta kamachiykunata israelitasman qurqa. Chaykunata Moisesniqta qusqanrayku Ley mosaica nisqa sutichakun. Chaykunapi kay kamachiy karqa: “Ama wañuchinkichu runa masiykita”, nispa (Deuteronomio 5:17). Kay kamachiyqa, Dios kawsayta jatunpaq qhawasqanta rikuchin, Diosqa kunanpis kikillantataq kawsayta qhawananchikta munan.

5. ¿Imaynatá wawitata urqhuchikuyta qhawananchik tiyan?

⁵ ¿Imaynatá Dios manaraq paqarikusqa wawap kawsayninta qhawan? Diospa kamachiynin nisqanmanjina, manaraq paqarikusqa wawitata mana wañuchikunanchu karqa. Arí, chay wawap kawsayninqa, Jehovap ñawpaqinpi sumaqpaq qhawasqa karqa (Éxodo 21:22-25; Salmo 127:3). Chayrayku, wawitata urqhuchikuyqa may jucha kasqanta nin.

6. ¿Imaptintaq mana wak runasta chiqninanchikchu tiyan?

⁶ Kawsayta jatunpaq qhawanapaq, runasta jatunpaq qhawananchik tiyan. Biblia nin: “Pichus hermanonta chejnejqa runa wañuchi, yachankichejtaj runa wañucheqa mana wiñay kawsayniyoj kasqanta”, nispa (1 Juan 3:15). Wiñay kawsayta munanchik chayqa, sunqunchikmanta tukuy chiqnikuyta urqhunanchik tiyan, chiqnikuyqa tukuy saqra ruwaypa qallariynin (1 Juan 3:11, 12). Chayrayku puraqmanta munanakuyta yachananchik tiyan.

7. ¿Ima viciosman qukuspataq wakinkuna kawsayta pisipaq qhawanku?

⁷ ¿Imaynatá kawsayninchikta jatunpaq qhawasunmanrí? Tukuypis mana wañuyta munanchikchu, chaywanpis  wakinkunaqa kawsayninkuta peligropi churanku. Tʼukuriy, wakinqa, cigarrota pitanku, cocata pikchanku, wakintaq, drogata ukyanku. Kaykunaqa unquchiwanchik, wakin kutitaq wañuyman apawanchik. Arí, kay vicioyuq runasqa mana kawsayta jatunpaqchu qhawanku. Diospa ñawpaqinpi kay ruwaykunaqa chʼichi, millay ima (Romanos 6:19; 12:1; 2 Corintios 7:1). Dios nisqanmanjina ruwanapaq tukuy chaykunata saqinanchik tiyan. Ichá mana atillasunchu, chaywanpis Jehová yanapawasunchik. Kawsayninchikta jatunpaq qhawaptinchikqa, Payqa allinpaq qhawawasunchik, chayrayku kawsayninchikta juk jatun regalotajina qhawananchik tiyan.

8. ¿Imaptintaq tukuy imamanta jarkʼakunanchik tiyan?

⁸ Kawsayta jatunpaq qhawanchik chayqa, mana kusiyta tarinanchikraykulla kawsayninchikta peligropi churasunchu, nitaq juk autota chayri bicicletata, munasqanchikmanjinalla apaykachasunchu, kawsayninchikta peligropi churaspa, manataq maqanakuyta munakusunchu (Salmo 11:5, Quechua de Cuzce). Jehová israelitasta kamachirqa: “Mosoj wasita ruwakuspaqa, techonta jarkʼachinayojta ruwankichej. Ajinamanta mana juchayojchu kankichej, pipis chay patamanta urmaykuspa wañojtin”, nispa (Deuteronomio 22:8). Kay kamachiyqa imaynatachus Dios kawsayta qhawasqanta rikuchin. Chayrayku, wasiyki escalerayuq chayqa, allin ruwasqa kanan tiyan, ni pipis imanakunanpaq. Chantá, autoyki, bicicletayki kapusunki chayqa, tukuy iman allin kanan tiyan. Pillapis wasiykipi chayri autoykipi kachkaspa mana imanakunanchu tiyan.

9. Kawsayta jatunpaq qhawanchik chayqa, ¿imatataq animalesta mana ruwasunchu?

⁹ ¿Imaynatá Dios uywap kawsayninta qhawan? Diosqa uywaspa kawsayninkutapis jatunpaq qhawan. Payqa animalesta wañuchinanchikta saqin, mikhunapaq, pʼachallikunapaq chayri paykunamanta jarkʼakunapaq (Génesis 3:21; 9:3; Éxodo 21:28). Chaywanpis, pichus animalesta qhasita chayri  kusikunanraykulla wañuchin chayqa, mana kawsayta jatunpaqchu qhawachkan (Proverbios 12:10).

10. ¿Imaynatá yawar, kawsaywan ninakusqanta Dios rikuchirqa?

¹⁰ Caín Abelta wañuchisqanrayku Jehová Cainta nirqa: “Wawqeykej yawarninta jichʼasqaykeqa jallpʼamantapacha qhaparimushawan”, nispa (Génesis 4:10). Diosqa, Abelpa yawarninmanta parlaspa, Abelpa kawsayninmanta parlachkarqa. Caín wawqinta wañuchirqa, chayrayku Dios payta juchacharqa. Abelpa yawarninqa, Jehovaman chiqanta ruwakunanpaq qhaparichkanmanpisjina karqa. Yawar kawsaywan ninakusqanqa, Noep pʼunchayninpipis rikukullarqataq. Manaraq Jatun Para jamuchkaptin, runasqa qʼumirkunata, puquykunata, kʼisasta ima mikhuq kanku. Jatun para pasasqantawantaq Jehová jinata Noeta, familianta ima nirqa: “Atinkichej mikhuyta tukuynin animalesta, jinallataj qʼomer qhorastapis atisqaykichejman jina. Noqa qoykichej chay tukuyninta. Uj imallata mana mikhunaykichejchu tiyan: Yawarniyoj aychata, imaraykuchus chay yawarpi kawsayqa kashan”, nispa (Génesis 1:29; 9:3, 4). Arí, Jehovapaq, yawarqa kawsaywan ninakun.

11. ¿Imatataq Noep pʼunchayninmantapacha yawarwan ruwakunan karqa?

¹¹ Yawarta mana mikhuspa, yawarta jatunpaq qhawasqanchikta rikuchisunman. Jehová israelitasta jinata kamachirqa: “Mayqen israelitallapis, chayrí qankunawan tiyakoj forasteropis, [...] ima kʼita animaltapis, chayrí lijrayojtapis japʼejqa, chaypa yawarninta jallpʼaman sutʼuchispa, pʼampaykunan tiyan [...]. Chayrayku israelitasman nini ni ima kawsajpata yawarninta mikhunankuta”, nispa (Levítico 17:13, 14). Pusaq pachak wata ñawpaqta Noeman Dios kamachisqanqa mana tikrakusqachu. Jehová yawarmanta nisqanqa sutʼi karqa, payta kasukuqkuna mana yawarniyuq aychata mikhunankuchu karqa. Astawanqa yawarta Jallpʼaman  suruchinanku karqa, jinata ruwaspaqa uywap kawsayninta Diosman kutichipuchkankumanpisjina karqa.

12. ¿Ima kamachiytataq espíritu santoniqta cristianosman qukurqa?

¹² Diosqa cristianosta kikillantataq kamachiwanchik. Jesús wañupusqanmanta qhipaman, apóstoles, wak wakichisqa cristianos ima, tantakurqanku akllanankupaq ima kamachiykunatachus tukuy cristianos kasukunankuta. Jinatataq paykuna kamachirqanku: “Espíritu Santoman, noqaykumampis kayqa allin rijchʼawayku: Mana astawan llasa qʼepita qankunaman churayta munaykuchu. Chaypajtaj kay cartapi nichimusqallaykuta juntʼaychej: Ama mikhuychejchu lantisman jaywasqa aychasta, nitaj yawarta, nillataj jeqʼeqasqa chayrí sipisqa animalestapis; amataj khuchichakuychejchu”, nispa (Hechos 15:28, 29; 21:25). Chayrayku tukuyninchik mana yawarta mikhunanchikchu tiyan. Chayqa Diospa ñawpaqinpi khuchichakuywan, lanti yupaychaywan ima ninakun.

13. ¿Ima kikinchaywantaq, yawarta churachikuy mana allinchu kasqanta sutʼinchawaq?

¹³ ¿Chay kamachiy, yawarta churachikuymantapis parlallantaqchu? Arí. Tʼukuriy, juk doctor mana alcoholta ukyanaykita nisuptin, ¿venaykiman alcoholta churachikuwaqchu? Mana, ¿icharí? Jinallatataq, Biblia mana yawarta mikhunanchikta niptin, ni imaymanamanta churachikunata, mikhunata ima niyta munan. Chayrayku, chay kamachiyta kasukunapaqqa mana yawarta churachikunanchikchu tiyan.

14, 15. Doctor juk cristianoman yawarta churachikunanta ninman chayqa, ¿imatá ruwanman, imaraykutaq?

¹⁴ Chaywanpis, ¿imatá ruwanman juk cristiano accidentakuptin, chayri operachikunan kaptin? Ichá doctor ninman: “Mana yawarta churachikuptiykiqa wañupunki”, nispa. Mana pipis wañuyta munanchikchu. Tukuypis kawsayta munanchik, ¿icharí? Chayrayku jukjinamanta doctor thañichinawanchikta maskʼanchik, mana yawarta churachikunapaq. Chayrayku, unquyniykimanta sanoyakunaykipaq ichá yawarta mana churachikuspalla jukjinamanta jampichikuwaq.

 ¹⁵ ¿Juchallikunchu juk cristiano pisi watastawan kawsananpaq, Diospa kamachiyninta pʼakispa? Jesús nirqa: “Pichus kawsayninta salvayta munajqa kawsayninta chinkachenqa; kawsayninta noqarayku chinkachejrí tarikaponqa”, nispa (Mateo 16:25). Mana pipis wañuyta munanchikchu. Chaywanpis, kawsayta munasqanchikrayku Diospa kamachiyninta pʼakisunchik chayqa, wiñaypaq kawsayninchikta chinkachisun. Chayrayku, Diospa kamachiyninta kasukuyqa allinninchikpaq, chaytataq allinta umachakunanchik tiyan. Wañupusunchik chayqa, kawsayta Quwaqninchik kawsarichimuwasunchik (Juan 5:28, 29; Hebreos 11:6).

16. ¿Imaynatá Diosta kasukuqkuna, yawarmanta Diospa nisqanta kasukunku?

¹⁶ Diosta kasukuqkuna, yawarmanta Dios nisqanta kasukuytapuni munanku. Chayrayku mana yawarta mikhunkuchu, nitaq churachikunkuchu. * Paykunaqa yawarta Ruwaq, paykunap allinnillankuta munasqanta yachanku. Qamrí, ¿paykunajinachu yuyanki?

17. Israel llaqtapi, ¿imaynatá yawarta apaykachakunan karqa?

¹⁷ Moisesniqta Dios kamachisqanqa, rikuchiwanchik imaynatachus yawarta apaykachakunan kasqanta. Chaypiqa, israelitasman jinamanta Payta yupaychanankuta nirqa:  “Tukuy kawsajpata kawsaynenqa yawarnimpi kashan. Noqa qoykichej uywaspa yawarninkuta altarman chʼajchunaykichejpaj, juchasniykichej perdonasqa kanampaj. Yawarpi kawsay kasqanrayku, chaywan juchata pagana kashan”, nispa (Levítico 17:10, 11). Juk israelita juchallikuspaqa, Diospa toldonman, chantá Diospa templonman juk uywata apanan karqa, juchan pampachakunanpaqtaq kuraq sacerdoteqa chay uywap yawarninta altarman chʼaqchunan karqa. Ajinallata yawarta apaykachakunan karqa.

18. ¿Ima tʼinkakunatataq Jesuspa yawarninrayku japʼikusunchik?

¹⁸ Kunan tiempopi cristianosqa, Moisesniqta kamachikusqanta manaña kasunankuchu tiyan, chayrayku mana uywasta qʼulachinkuchu, nitaq yawarta juk altarman chʼaqchunkuchu (Hebreos 10:1). Chaywanpis, unay tiempo Israel llaqtapi imaynatachus yawarta apaykachakusqanqa, chaymanta aswan qhipaman Diospa Churin Jesús, imaynatachus  yawarninta apaykachasqanwan ninakurqa. Phichqa yachaqanapi yachanchikjina, Jesús ñuqanchikrayku juntʼa kawsayninta qurqa, yawarninta jichʼaspa. Chaymanta janaqpachaman kutipurqa, chaypitaq wiñaypaq juk kutillata Diosman yawarninta jaywarqa (Hebreos 9:11, 12). Jinamanta tukuypa juchasninku pampachakun, jinamantataq wiñay kawsayta tariyta atinchik (Mateo 20:28; Juan 3:16). Ajinamanta yawarninta Jesús apaykachasqan may sumaq karqa (1 Pedro 1:18, 19). Jesuspa yawarninta jatunpaq qhawasunchik chayqa, salvacionta tarisunchik.

19. ¿Imatá sapa cristiano ruwanan tiyan ‘mana juchayuq kananpaq’?

¹⁹ Kawsayta quwasqanchikmanta Diosman, ¡may agradecesqas kachkanchik! Chayrayku runasmanpis willamunchik Jesuspi iñispa wiñay kawsayta tariyta atinankupaq. Jehovajina ñuqanchikpis runa masinchikpa kawsayninta jatunpaq qhawasqanchikrayku, tukuy sunquwan runaman willamunchik (Ezequiel 3:17-21). Chay llamkʼayta allinta juntʼanchik chayqa, apóstol Pablojina niyta atisunchik: “Pillapis chinkayman rejtenqa, mana juchayojchu kasaj, imaraykuchus qankunaman mana imata pakaspa willarqaykichej Diospa tukuy munayninta”, nispa (Hechos 20:26, 27). Arí, Diospa munayninmanta tukuy runaman willaspa, kawsayta, yawarta ima jatunpaq qhawasqanchikta rikuchinchik.