1. ¿Pitaq unancharqa tukuy ima kawsaqkunataqa?

DIOSMANTA willakuq Jeremiasmi kaynata nirqa: “Tayta Diosllam cheqap Diosqa. Kawsaq Diosmi payqa”, nispa (Jeremias 10:10). Chaymantapas tukuy kawsaq unanchaqmi payqa. Chayna kasqantam hanaq pachapi kaq angelninkuna nirqaku: “Qanmi unancharqanki tukuy ima kaqkunataqa. Munaynikiman hina unanchaptikim kachkan tukuy imakunaqa”, nispa (Apocalipsis 4:11). Jehová Diosta hatunchanapaq takipitaqmi rey Davidpas nirqa: “Yaku toqyamuchkaq hinaraqmi tukuy kawsakuyqa qamllamanta hamun”, nispa (Salmo 36:9). Chaynaqa, kawsakuyqa Diospa regalonmi.

2. ¿Imatataq Jehová Diosqa ruran hinalla kawsakunanchikpaq?

² Chaymantapas, hinalla kawsananchikpaqmi Jehová Diosqa tukuy imaymanata ruran (Hechos 17:28). Paymi qowanchik mikunanchikta, tomananchik yakuta, samananchik wayrata chaynataq maymi kawsananchik allpatapas (Hechos 14:15-17). Chaynanpatam chaykunata ruran kawsakuyninchik suma-sumaqllaña kananpaq. Ichaqa suma-sumaqtapuni kawsakunanchikpaqqa, Jehová Diospa tukuy kamachikuyninkunata yachaspanchikmi kasukunanchikpuni (Isaias 48:17, 18).

3. ¿Imatam Cainta Jehová Dios nirqa wawqen Abelta wañurachisqanmanta?

³ Jehová Diosqa munanmi kawsakuyninchikta valorniyoqta qawananchikta  chaynataq runamasinchikkunapatapas. Qawarisun huk ejemplota. Adanpawan Evapa churi-wawan Cainmi sullka kaq Abel wawqenwan sinchita piñakururqa. Jehová Diosqa Caintam anyarqa sinchi piñakuynin hatun huchaman aparunanmanta, ichaqa Cainmi mana kasukurqachu. ‘Wawqen Abeltam Cainqa maqaspan wañurachirqa.’ (Genesis 4:3-8.) Bibliapa willakusqanman hinaqa qawanchikmi chay wañurachisqanmanta Jehová Dios Cainta castigarusqanta (Genesis 4:9-11).

4. ¿Imaynatam Jehová Dios qawachirqa Moisespa chaskisqan huk kaqnin kamachikuypi kawsakuyta imayna qawanamanta?

⁴ Waranqa watakuna pasaytam, Jehová Diosqa Israel runakunaman kamachikuykunata qorqa paypa munasqanman hina yupaychanankupaq. Chay kamachikuyninkunata Moises willakuqnintakama qosqanraykum, chay kamachikuykunataqa llapanpiqa sutichanku Moisespa chaskisqan Kamachikuykuna, nispa. Huk kaqnin kamachikuymi kaynata nirqa: “Amam pitapas wañuchinkichu”, nispa (Deuteronomio 5:17). Chay kamachikuymi Israel casta runakunata qawachirqa ancha valorniyoqta kawsakuyta Jehová Dios qawasqanta chaynallataq lliw runakunapas runamasinpa kawsakuyninta chaninchanantapas.

5. ¿Imaynatam qawananchik mamanpa wiksallanpiraq kaq sullu wawacha wañuchiyta?

⁵ ¿Imaynatam Diosqa qawan mamanpa wiksallanpiraq kaq sullu wawachakunata? Moisespa chaskisqan Kamachikuykunapim willakurqa mamanpa wiksallanpiraq kaq sullu wawachakunata mana wañuchinamanta. Diospa qawasqanman hinaqa chay sullu wawachapas ancha valorniyoqmi paypaqa (Exodo 21:22, 23; Salmo 127:3). Chaynaqa huchapunim abortaruyqa.

6. ¿Imanasqataq runamasinchikkunataqa mana cheqninanchikchu?

⁶ Kawsakuyta valorniyoqta qawaspaqa runamasinchikkunapatapas chaninchasunmi. Bibliam nin: “Pipas runamasin cheqniqqa runa wañuchiqmi. Yachasqanchikpi hinapas runamasin wañuchiqqa manaraqmi wiñay kawsayniyoqraqchu”, nispa (1 Juan 3:15). Wiña-wiñaypaq kawsayta munaspaqa sonqonchikpi runamasinchik cheqnikuyninchiktam tanichinanchik, cheqnikuymanta tukuy ima mana allinkunallaña hatarisqanrayku (1 Juan 3:11, 12). Ancha allinpunim runamasinchikwan kuyanakuyta yachayqa.

7. ¿Runakunapa ima vicionkunam qawachin kawsakuyta mana chaninchasqankuta?

 ⁷ ¿Imatataq nichwan kikinchikpa kawsakuyninchikta chaninchanamantaqa? Yaqa llapanchikmi wañuytaqa mana munanchikchu, chayna kaptinpas achka runakunam aychankuta kusichinankurayku vidankuta peligropi churanku. Kaykunatam ruranku: cigarrota pitanku, cocata akunku, tragota tomanku otaq drogakunkupas. Kay viciokunaqa runakunatam onqochin, chaynataq yaqa llapanpim wañuchinpas. Chaynaqa, manam kawsakuytaqa chaninchankuchu chayna vicioyoq runakunaqa. Diospa qawasqanman hinaqa millakuypaq mana allin ruraykunam chaykunaqa (Romanos 6:19; 12:1; 2 Corintios 7:1). Diospa munasqanman hina serviyta munaspaqa saqenanchikpunim chaykunataqa. Sasasasapaschá kanman chaykunata saqeyqa, ichaqa Jehová Diosmi kallpata qowasun. Kawsayqa ancha valorniyoq Diospa sumaq regalo qowasqanchikmi, chaymi tukuy imaymanata ruraspa vidanchikta waqaychanapaq kallpanchakusqanchikta payqa chaninchan.

8. ¿Imanasqataq vidanchikta hinaspa hukkunapatapas cuidananchik?

⁸ Kawsakuyta chaninchaspaqa imakunamantapas cuidakusunchikmi. Cuidadollawanmi imakunatapas rurasun, manataqmi kusikuyraykuqa otaq peligrokunapiqa yanqaqa churakusunchu. Manam mana yuyayniyoq hinaqa carrotaqa manejasunchikchu nitaq wañuyman apaq pukllaykunapipas pukllasunchikchu (Salmo 11:5). Israel runakuna huk kaqnin kamachikuy chaskisqankupim kaynata nirqa: “Pampa hina qatayoq mosoq wasita rurakuspaykiqa perqantam ruranki qatanpa muyuriqninpi. Mana chayqa pipas wichiykamuspa wañuruptinmi wasipi kaqkuna huchayoq kawaqchik chay wañuqmanta”, nispa (Deuteronomio 22:8). Chay kamachikuymi yachachin imayna kawsanaykita. Ejemplopaq, sichu wasiki escalerayoq kaptinqa, allintam allichanayki mana pipas urmaruspa nisyuneqta heridakurunanpaq. Carroyoq kaspaykiqa, allin allichasqam kanan. Manam wasikipas nitaq carroykipas kawsakuynikitaqa nitaq hukkunapatapas peligropiqa churananchu.

9. Animalkunapa kawsasqanta chaninchaspaqa, ¿imakunatam mana rurasunchu?

⁹ ¿Chaninchanchu animalkunapa kawsayninta Unanchaqnin Diosqa? Chaninchantaqmi. Animalkunataqa wañuchichwanmi mikunanchikpaq otaq pachakunanchikpaq kaptinqa chaynataq  vidanchikta peligropi churaptinqa (Genesis 3:21; 9:3; Exodo 21:28). Ichaqa animalkunata pipas ñakarichiqqa otaq kusikunallanpaq wañuchiqqa mana allintam rurachkan, kawsakuyta mana chaninchasqantataqmi qawachin (Proverbios 12:10).

10. ¿Imaynatam Jehová Dios qawachirqa kawsaywan yawarpas ancha valorniyoq kasqanta?

¹⁰ Cain wawqen Abelta wañurachiptinmi Jehová Dios nirqa: “Allpaman chaqchusqayki wawqekipa yawarninmi acusasuchkanki qayllaypi”, nispa (Genesis 4:10). Chay yawarmanta rimaspanqa Abelpa vidanmantam Diosqa rimachkarqa. Wawqen wañurachisqanmantam Cainqa castigasqa kanan karqa. Abelpa yawarninmi otaq kawsayninmi qapariq hina Jehová Diosta justiciata mañakuchkarqa. Yawarwan kawsay ancha valorniyoq kasqanmi kaqllamanta qawakurqa Noeypa kasqan tiempopi Sinchi para qepata. Manaraq Sinchi para chayamuchkaptinqa runakunaqa mikurqaku frutakunallatam, verdurakunallatam hinaspa allpapa ruruchisqan tukuy rikchaq kawsaykunallatam. Ichaqa manam chaynallachu kanan karqa. Jehová Diosmi Noeytawan churinkunata nirqa: ‘Llapallan [animalkunatam] qamkunaman qoykichik mikunaykichikpaq, verdura plantakunatapas qosqayta hinam qoykichik’, nispa. Ichaqa kaytam kamachirqa: “Amam mikunkichikchu kawsachiqnin yawarniyoq aychataqa”, nispa (Genesis 1:29; 9:3, 4). Chaynaqa ancha valorniyoqmá Jehová Diospaqqa kawsaywan yawarqa.

11. ¿Imatam yawarmanta Dios kamachirqa Noeypa kasqan tiempomantapacha?

¹¹ Yawar valorniyoq kasqantam qawanchik yawarta mana mikuspanchik. Moisespa chaskisqan Kamachikuypim Jehová Dios kamachirqa: “Israelpa mirayninkunamanta [. . .] pipas hapiramunqa mikuna purun animalta otaq urpitutapas hinaspaqa yawarninta pampaman suturachispanmi allpawan taparunqa. [. . .]. Chayraykum nikichik ima animalpa yawarnintapas ama mikunaykichikpaq. [. . .]”, nispa (Levitico 17:13, 14). Animalkunapa yawarninta ama mikunankupaq pusaq pachak wata qepataraq Noeyman Diospa kamachisqanqa hinallam kasukunapaqraq karqa. Jehová Diospa kamachisqanqa sutillamá karqa: serviqninkunaqa animalkunapa aychantaqa mikunmankum, yawarnintam  ichaqa mana mikunankuchu karqa. Pampamanmi yawartaqa sutuchinanku, chay rurayninkum karqa animalpa kawsayninta Diosman kutichichkanmankupas hina.

12. Diospa chuya espirituntakama, ¿ima kamachikuytam ñawpa cristianokuna yawarmanta chaskirqaku kunan tiempopipas hinalla kasukunanchikpaq?

¹² Cristianokunatapas chayna kaqllatam kamachiwanchik. Punta pachak wata ukupim apostolkunawan congregacionpi punta apaqkuna huñunakurqaku cristianokuna ima kamachikuykunata kasukunankumanta tanteanankupaq. Kaytam tantearurqaku: “Chuya Espiritupa yanapakuyninwanmi piensaruniku sasa kamachikuykunataqa qamkunaman ama qonaykupaq, kamachimuyniykuqa kaykunallatam: Amam mikunkichikchu taytacha-mamachakunaman ofrecesqa aychataqa, amam mikunkichikchu yawartaqa nitaq yawarpa pasasqan aychatapas, amataqmi huchapakunkichikchu”, nispa (Hechos 15:28, 29; 21:25). Chaynaqa ‘amam mikunanchikchu yawartaqa’. Diospaqqa yawar mikuyqa tupan taytacha-mamacha yupaychaymanmi hinaspa warmi-qariwan huchapakuykunamanmi.

13. ¿Ima tupanachiytaq qawachiwanchik yawar mikuyqa yawar churachikuywan kaqlla kasqanta?

¹³ ¿Yawar mana churachikuymantawanchu rimachkan yawarmanta kamachikuy? Arí, chaynam. Kaywan tupachisun: sichu doctor nisunkiman amaña tragota tomayñachu nispa, ¿venaykitakama tragota churarachikuwaqchu? Manachá. Chaynam yawarmanta kamachikuypas, manam imaynanpatapas cuerponchikpiqa churachikunanchikchu. Chay kamachikuyta kasukunapaqqa manam yawartaqa churachikunanchikchu.

14, 15. Sichu doctorkuna cristianota ninman yawarta churachikunanpaq, ¿imatataq ruranman, imanasqa?

¹⁴ ¿Imatam cristiano ruranman sichu llumpay heridollaña otaq operakunanpaqña tarikuptinqa? Doctorkuna ichapas nisunkiman, yawarta mana churachikuptikiqa wañurunkipunim nispa. Cristianokunaqa manayá wañuytaqa munanchikchu. Chaymi kawsakuyta Diospa regalonta hina ancha valorniyoqta qawasqaykirayku, yawarpa rantinpi huk tratamiento nisqankuwan hampichikuyta munanki. Chaynaqa yawarpa rantinpi huk hampikunatachá chaskiyta munawaq.

¹⁵ ¿Qepancharunmanchu cristianoqa Diospa kamachikuyninta  kay pachapi kawsasqanta masyachinanrayku? Jesusmi nirqa: “Pipas kay pachapi vidallan cuidakuqqa wiñaypaqmi pierderunqa, pipas ñoqarayku wañuqmi ichaqa kawsanqa”, nispa (Mateo 16:25). Manam mayqenninchikpas wañuytaqa munanchikchu. Ichaqa, sichu Diospa kamachikuyninta qepancharuspa imaynanpatapas salvakuyta munaspaqa, manachá wiñay kawsaytaqa chaskisunchikchu. Diospi hapipakuspa kamachikuyninta kasukuymi aswan allinqa allinninchikpaq kasqanrayku. Seguropunim kachwan wañukuptinchik kawsay Qokuq Dios kawsarichiwananchikmanta (Juan 5:28, 29; Hebreos 11:6).

16. ¿Imaynatam Diospa siervonkuna yawarmanta kamachikuyta qawanku?

¹⁶ Diospa sonqo serviqninkunaqa kasukunkupunim yawarmanta kamachikuytaqa. Chaymi yawartaqa mana mikunkuchu nitaq hampikunankupaqpas churachikunkuchu. * Paykunaqa allintapunim yachanku yawar Unanchaqpa imapas kamachisqanqa allinninkupaq kasqanta. ¿Chaynatachu qampas piensanki?

17. Diospa kamachisqanman hinaqa, ¿imallapaqmi yawarta servichikurqaku ñawpa Israel llaqtaqa?

¹⁷ Moisespa Kamachikuykuna chaskisqanpim sutillata qawakun imallapi yawar servichikunamanta. Imaynata yupaychanankupaq Israel runakunaman kamachikuykunata qospanmi Jehová Dios nirqa: “Animalpa  vidanqa kachkan yawarninpim. Ñoqam kamachirqaykichik chay yawarta altarman apaptikichik huchaykichikta pampachanaypaq. Chay yawarwan huchaykichikta pampachasqayraykum vidaykichikta librasaq”, nispa (Levitico 17:11). Israel runakunam huchankumanta pampachasqa kaytaqa atinmanku sichu ofrecesqanku animalpa wakin yawarta Diospa kasqan karpapa altarninman apaptinkuqa, tiempo pasasqanman hinañataq Diospa templonpiña chaytaqa rurarqaku. Chayllapaqmi yawartaqa servichikunmanku.

18. ¿Ima allin bendicionkunatam chaskichwan yawarninta Jesus chaqchusqanrayku?

¹⁸ Cheqap cristianokunaqa manañam Moisespa chaskisqan Kamachikuykunataqa kasukunankuñachu, chayraykum animalkunataqa manaña kañankuñachu nitaq yawarnintapas altarmanqa apankuñachu (Hebreos 10:1). Ichaqa, ñawpa Israel runakunapa yawarwan chayna rurasqankum qawachirqa aswan chaninniyoq huk hatun ofrenda rurakunanmanta: Diospa Churin Jesucristo rantinchikpi wañunanmanta. 5 kaq yachachikuypi yachasqanchikman  hinam Jesusqa ñoqanchikrayku yawarninta chaqchurqa. Chaymantañataq hanaq pachaman kutispan chulla kutillata ancha valorniyoq chaqchusqan yawarninta Diosman wiñaypaq ofrecerqa (Hebreos 9:11, 12). Chaynapim huchanchikkuna pampachasqa kanman hinaspam wiñay kawsayta haypanapaqpas suyakuyta qowarqanchik (Mateo 20:28; Juan 3:16). Jesuspa yawarnin chaqchusqanqa ancha valorniyoqmi karqa (1 Pedro 1:18, 19). Jesuspa chaqchusqan yawarninpi iñispallanchikmi salvakusunqa.

19. ¿Imatam cristiano ruranan llapallan runakuna castigasqa kananmanta ‘mana huchayoq’ kananpaq?

¹⁹ ¡Anchatam agradecekunchik kuyakuq Diosninchikta kawsay qowasqanchikmanta! Agradecesqa kasqanchikmi kallpanchawananchik Jesuspa wañusqanpi iñiptinku wiñaypaq kawsanankumanta runakunaman willakunanchikpaq. Kusikuywanmi chaytaqa rurasun, runamasinchikpa kawsakuyninta ancha chaninniyoqta Jehová Dios hina qawasqanchikrayku (Ezequiel 3:17-21). Sichum rantinchikpi Jesuspa wañusqanmanta tukuy sonqonchikwan willakusun hinaptinqa, apostol Pablo hinachá ñoqanchikpas nisunchik: “Manam huchayoqchu kani llapallan runakuna castigasqa kanaykichikmantaqa. Mana imatapas pakaspaymi Diospa munasqanta willarqaykichik”, nispa (Hechos 20:26, 27). Arí, Diosmanta hinaspa munayninmanta runamasinchikman willakuspam qawachisunpuni kawsaytawan yawarta chaninchasqanchikta.