1. ¿Pin lliw kawsaqkunata kamaran?

PROFETA Jeremiasmi Jehová Diosta niran: “Cheqaq Diospuni kanki: kawsaq Dios”, nispa (Jeremías 10:10). Hinaspapas paymi lliw kawsaqkunata Kamaq. Hanaq pachapi wakin espiritukunapas niranmi: ‘Tukuy imaymanatan qan kamaranki, chaymi munayniykiwan kashankupas, kamasqapas karqanku’, nispa (Apocalipsis 4:11). Jehová Diosta takipi hatunchashaspan kamachikuq Davidpas niran: “Qanmantan kawsayqa paqarimun”, nispa (Salmo 36:9). Arí, Diosmi kawsaytaqa qoykuwanchis.

2. ¿Imakunatan Dios qowanchis kawsananchispaq?

² Hinaspapas Jehová Diospa munayninpin kawsashanchis (Hechos 17:28). Paymi qowanchis mikhuyta, unuta, wayrata, tiyasqanchis hallp’atapas (leey Hechos 14:15-17). Chaykunataqa qowanchis sonqonchista kusichinanpaqmi. Ichaqa aswan kusisqa kawsanapaqqa Diospa kamachikuy siminkunata yachaspan kasukunanchis (Isaías 48:17, 18).

3. ¿Imatan Dios yuyaykuran Caín Abelta wañuchisqanmanta?

³ Diosmi munan kawsayninchista runamasinchispa kawsaynintapas respetananchista. Chaytan rikunchis ñawpa tiempopi sucedesqanwan. Cainmi sullk’a wayqen Abelwan k’araqta phiñakusqa. Chaymi Jehová Dios Cainta  anyaran, phiñakuyqa hatun huchamanmi tanqayusunki nispa, Caintaq mana kasukuranchu. Aswanmi “wawqen Abel contra sayarispa, payta wañuchirqan.” (Génesis 4:3-8.) Wayqen wañuchisqanmantan Jehová Dios Cainta muchuchiran (Génesis 4:9-11).

4. Moisespa Kamachikuynin qelqapi nisqan hina, ¿imaynatan Dios munan kawsay rikunanchista?

⁴ Waranqa-waranqa watakuna qhepatan Jehová Dios israelitakunaman kamachikuy siminta qoran paypa munasqanman hina kawsanankupaq. Profeta Moiseswanmi chay kamachikuy simikunata willachiran, chay rayku kamachikuy simikunata sutichakun Moisespa Kamachikuynin qelqa, nispa. Chay Kamachikuypin kayta niran: “Aman pitapas wañuchinkichu”, nispa (Deuteronomio 5:17). Chay Kamachikuypin israelitakunaman rikuchiran runaq kawsaynin Diospaq ancha chaniyoq kasqanta, chaymi llapa runakunapas runamasinpa kawsayninta chaniyoqta rikunanku karan.

5. ¿Imaynatan rikuna wiksallapiraq kaq wawa wañuchiyta?

⁵ ¿Imaynatan Dios qhawarin mamanpa wiksallanpiraq kaq wawata? Diospa Kamachikuy siminpi niran, manaraq naceq wawata mana wañuchinachu, nispa. Arí: Jehová Diospaqqa chay wawaq kawsayninpas ancha chaniyoqmi (leey Éxodo 21:22, 23, NM; Salmo 127:3). Chaymi rikuchin manaraq naceq wawata yuyaypi wañuchiyqa otaq sulluyqa hucha kasqanta.

6. ¿Ima rayku mana cheqnikunachu runamasinchista?

⁶ Kawsayta respetanapaqqa runamasinchistan sumaqta qhawarina. Biblia nin: “Pipas iñiqmasinta cheqnikuqqa, runa wañuchiqmi. Qankunaqa yachankichismi pipas runa wañuchiqqa mana wiñay kawsayniyoqchu kasqanta”, nispa (1 Juan 3:15). Wiñaypaq kawsayta munaspaqa, manan runamasinchista cheqnikunachu, cheqnikuymi astawanqa millay ruwaykunaman apan (1 Juan 3:11, 12). Chay rayku yachananchispuni hukkuna hukkunawan munanakuyta.

7. ¿Ima viciokunan rikuchin kawsay mana respetakusqanta?

⁷ ¿Imaynatan kawsayninchista qhawarinanchis? Manan  pipas wañuyta munanchu, ichaqa askha runakunan aychankuta kusichinanku rayku kawsayninkuta wañuyman churanku. Kaykunatan ruwanku: cigarrota pitanku, cocata hallpanku, otaq drogakunku. Chaykunaqa runakunatan onqochin, mayninpitaq wañuchin. Chay vicioyoq runaqa manan chaninpaqchu kawsayninta qhawarin. Diospaqqa chay ruwaykuna qhellipunin (leey Romanos 6:19; 12:1; 2 Corintios 7:1). Paypa munayninta ruwanapaqqa chay viciokunatan saqepunanchis. Sasaña kanman chaypas Jehová Diosmi yanapawasun saqepunanchispaq. Kawsayqa Diospa sumaq qoykuwasqanchismi, kawsayninchista chhaynata qhawarinapaq kallpachakusqanchistan Diosqa sumaqta qhawarin.

8. ¿Ima rayku kawsayninchista hukkunaq kawsaynintapas cuidananchis?

⁸ Kawsayta respetaspaqa allintan kawsayninchista hukkunaq kawsaynintapas cuidananchis. Allinta qhawarikuspan imatapas ruwasun, manataqmi kusikuykuna raykuchu sasachakuykunapi churakusun. Manan mana yuyayniyoq hinaqa carrota apanachu nitaq wañuyman apaq pukllaykunapi pukllasunchu (Salmo 11:5). Jehová Diosmi ñawpa Israel llaqtaman khaynata kamachiran: “Mosoq wasita ruwakuspaykiqa wasi patatan muyuriqta kanchachanki, ama pipas urmaykuspa wañunanpaq, runa wañusqamanta mana huchachasqa kanaykipaq”, nispa (Deuteronomio 22:8). Chay kamachikuymi yachachin imayna kawsanaykita. Sichus wasiyki escalerayoq chayqa, allintan allichanayki mana pipas urmayuspa k’irikunanpaq. Carroyki kan chayqa, allin allichasqan kanan. Manan wasiykipas otaq carroykipas kawsayniykita hukkunaq kawsaynintapas peligropi churananchu.

9. Kawsayta respetaspaqa, ¿imaynatan qhawarisun animalkunata?

⁹ ¿Imaynatan animalkunaq kawsayninta Kamaqninchis qhawarin? Paypaqqa animalkunaq kawsayninpas ancha chaniyoqmi. Paymi animalkunata qowanchis wañuchispa mikhunanchispaq p’achakunanchispaqpas, kawsayninchis peligropi kaqtinpas wañuchisunmanmi (Génesis 3:21; 9:3; Éxodo 21:28). Ichaqa pipas animalkunata ñak’arichin otaq  kusikunallanpaq wañuchin chayqa, mana allintan ruwashan, chaywantaqmi rikuchin kawsay mana respetasqanta (Proverbios 12:10).

10. ¿Imaynatan Dios rikuchiran kawsaywan yawarwan tupasqanta?

¹⁰ Abel wañuchisqanmantan Jehová Dios Cainta niran: “Wawqeykiq yawarninmi pampamantapacha qaparispa mañakamuwan chaninchanaypaq”, nispa (Génesis. 4:10). Abelpa yawarninmanta rimaspaqa kawsayninmantan Dios rimasharan. Wayqen wañuchisqanmantan Cainqa muchuchisqa kanan karan. Abelpa yawarninmi otaq kawsaynin, qaparishaq hina Jehová Diosmanta chaninchayta mañakuran. Yawarwan kawsaywan tupasqanmi rikukullarantaq Millp’uq Para Unu qhepata. Manaraq Millp’uq Para Unu chayamushaqtinmi runakuna mikhuranku frutakunata, mikhuna qorakunata, ch’aki mikhuykunatawan. Qhepamanmi ichaqa hukniray kapuran. Jehová Diosmi Noeta churinkunatawan niran: “Chay animalkunaqa mikhunaykichispaqmi kanqa”, nispa. Ichaqa kaytan Dios kamachiran: “Yawarnintin aychatan ichaqa ama mikhunkichischu, yawarpin kawsayqa kashan”, nispa (Génesis 1:29; 9:3, 4). Chaypin sut’ita yachanchis Jehová Diospaq kawsaywan yawarwan tupasqanta.

11. Noepa tiemponmantapacha, ¿imatan Dios yawarmanta kamachiran?

¹¹ Yawartaqa manan mikhunanchischu, chhaynapin rikuchinchis respetasqanchista. Israelitakunaman kamachikuy qosqanpi Jehová Dios kayta kamachiran: “Mayqen [...] runapas [...] mikhuna animalta otaq phalaq animaltapas hap’inqa chayqa, yawarnintan hich’anqa hinaspan hallp’awan pakanqa. [...] Ñoqa Señor Diosqa Israel runakunata kamachini: Aman ima animalpa yawarnintapas mikhunkichischu”, nispa (Levítico 17:13, 14). Animalkunaq yawarninta mana mikhunanpaq Noeman kamachisqantaqa, pusaq pachak wata qhepatapas kasukushanallankun karan. Jehová Diospa kamachikusqanqa sut’in karan: kamachinkunaqa animalkunaq  aychanta mikhunkumanmi, yawarnintan ichaqa mana. Yawartaqa panpamanmi hich’ananku karan, chayta ruwaspan animalpa kawsayninta Diosman kutichipunkuman hina karan.

12. Santo espirituq yuyaychasqanwan, ¿yawarmanta ima kamachikuyta ñawpaq cristianokuna chaskiranku, ñoqanchisri kasukunanchischu?

¹² Cristianokunamanpas kaqllatataqmi kamachiwanchis. Jesuspa wañusqan qhepamanmi apostolkuna congregacionpi umalliqkunapiwan huñunakuranku, cristianokuna ima kamachikuykunata kasukunanku chayta qhawarinankupaq. Kaytan nisqaku: “Santo espiritumanpas ñoqaykumanpas allinmi rikch’akuwanku qankunaman ama ima sasatapas kamachinaykupaq, aswanpas kaykunallatan hunt’anaykichistaqa munayku: Aman idolokunaman haywasqa mikhunata mikhunkichischu, aman seq’osqa aychatapas yawartapas mikhunkichischu, aman qhelli huchapipas purinkichischu”, nispa (Hechos 15:28, 29; 21:25). Chay rayku mana ‘yawarta mikhunanchischu’. Diospaqqa yawar mikhuy tupan ídolo yupaychaywan qhelli kawsaypiwan.

13. ¿Ima rikch’anachiymi rikuchin yawar mikhuywan, yawar churachikuywan kaqlla kasqanta?

¹³ Yawarmanta kamachikuy, ¿tupanchu yawar churachikuywan? Arí, tupanmi. Kaywan rikch’anachisun. Sichus médico kamachisunkiman, amañan alcoholta ukyankichu nispa chayri, ¿alcoholta venaykipi churachikuwaqchu? Manapunin. Yawarmanta kamachikuypas kaqllataqmi, manan ima raykupas cuerponchispi yawarta churachikunachu. Chay kamachikuyta kasunapaqqa manan yawarta churachikunachu.

14, 15. Sichus medicokuna huk cristianota ninman yawar churachikunanpaq chayri, ¿imatan ruwanman, ima rayku?

¹⁴ ¿Imatan huk cristiano ruwanman sinchi k’irisqa tarikuqtin otaq operachikunan kaqtinpas? Medicokunapaschá ninman, yawarta mana churachikuqtiykiqa wañunkin, nispa. Cristianokunaqa manan wañuyta munankuchu. Diospa regalonta hinan kawsayta rikunku, chaymi kawsayta munaspa atisqankuman hina yawarpa rantinta huk hanpikunawan hanpichikunku.

 ¹⁵ ¿P’akinanchu cristiano Diospa kamachikuyninta as pisitawan kay pachapi kawsanan rayku? Jesusmi niran: “Pipas pay kikillanta waqaychakuyta munaqqa, chinkapunqan, pipas ñoqarayku wañuqmi ichaqa kawsanqa”, nispa (Mateo 16:25). Manan mayqenninchispas wañuyta munanchischu. Ichaqa, sichus kawsayninchista astawan munakuspa Diospa kamachikuyninta p’akisunman chayqa, manan wiñay kawsayta chaskisunmanchu. Aswan allinqa Diospa kamachikuyninta kasukuymi allinninchispaq kasqan rayku. Wañusunman chaypas kawsay Qoqmi kawsariy p’unchaypi kawsarichiwasun (Juan 5:28, 29; Hebreos 11:6).

16. ¿Imatan yuyaykunku cristianokuna yawarmanta Diospa kamachikusqanwan?

¹⁶ Diosta kasukuq kamachinkunaqa kasukunqakupunin yawarmanta Diospa kamachisqanta. Chay raykun yawarta mana mikhunkuchu nitaq hanpichikunankupaq churachikunkuchu. * Paykunaqa allintan yachanku yawar Kamaq allinninkupaq kamachikusqanta. ¿Chhaynatachu qanpas yuyaykunki?

17. Ñawpa Israel llaqtaman Diospa kamachisqan hina, ¿imallatan yawarwan ruwakunan karan?

¹⁷ Israelitakunaman kamachikuykuna qosqanpin willakuran  imallapaq yawar kasqanta. Yupaychanankupaq kamachikuykuna qosqanpin Jehová Dios niran: “Kawsaqpa kawsayninqa yawarninpin kashan, Señor Diosmi chayta qosunkichis huchaykichista altar patapi pampachachinaykichispaq, chay yawarllataqmi huchataqa pampachachin”, nispa (Levítico 17:11). Israelitakuna huchallikusqankumanta panpachasqa kanankupaqqa huk animaltan haywananku karan, yawarnintataq apananku karan yupaychana karpapi altarman, qhepamantaq yupaychana wasipi altarman. Chayllapaqmi yawarqa karan.

18. ¿Ima allinkunatan chaskisunman Jesuspa yawar hich’arisqanwan?

¹⁸ Moisespa Kamachikuynin qelqataqa manañan cheqaq cristianokuna kasukunkuñachu, chay rayku manaña animalkunata haywankuchu nitaq yawarninta altarman apankuchu (Hebreos 10:1). Ñawpaq israelitakuna yawarwan ruwasqankun  rikuchiran aswan chaniyoq sacrificiota: Diospa Churin Jesucristoq sacrificionta. Jesusmi yawarninta hich’arispa ñoqanchis rayku kawsayninta qoran, chaytan 5 capitulopi yacharanchis. Hanaq pachaman kutipuspataq huk kutillata wiñaypaq Diosman haywaran sacrificiopi yawar hich’arisqanta (Hebreos 9:11, 12). Chay ruwasqanwanmi huchanchiskuna panpachasqa kanman, wiñay kawsayta aypanapaqtaq ñanta kichariran (Mateo 20:28; Juan 3:16). Jesuspa yawar hich’arisqanqa ancha allinpunin karan (1 Pedro 1:18, 19). Chay hich’arisqan yawarpi iñispallan qespichisqa kasun.

19. ¿Imatan cristiano ruwanan runaq kawsayninmanta mana ‘huchachasqa kananpaq’?

¹⁹ ¡Ancha agradecesqan kashanchis munakuq Diosninchista kawsay qowasqanchismanta! Agradecido kasqanchis raykun runamasinchisman willamusun Jesuspa sacrificionpi iñispanku wiñay kawsayniyoq kanankuta. Kusikuywanmi chaytaqa ruwasun, ¿ima rayku? Jehová Dios hina, runamasinchispa kawsayninta ancha chaniyoqta rikusqanchis rayku (leey Ezequiel 3:17-21). Sichus chayta tukuy sonqowan hunt’asun chayqa, apóstol Pablo hinan ñoqanchispas nisun: “Ñoqaqa manañan huchayoqchu kani pillapas wiñaypaq huchachasqa kananmantaqa”, nispa (Hechos 20:26, 27). Arí, Diosmanta munayninmantawan runamasinchisman willamuspan rikuchisun kawsayta yawartawan respetasqanchista.