Skip to content

Skip to table of contents

VAHE HONGOFULUMĀFĀ

Founga ke ‘Ai Ai ke Fiefia ‘a Ho‘o Mo‘ui Fakafāmilí

Founga ke ‘Ai Ai ke Fiefia ‘a Ho‘o Mo‘ui Fakafāmilí
  • Ko e hā ‘oku fiema‘ú ke hoko ai ko ha husepāniti leleí?

  • ‘E lava fēfē ke lavame‘a ha fefine he tu‘unga ko ha uaifí?

  • Ko e hā ‘oku kau ‘i he hoko ko ha mātu‘a leleí?

  • ‘E lava fēfē ke tokoni ‘a e fānaú ki hono ‘ai ‘a e mo‘ui fakafāmilí ke fiefiá?

1. Ko e hā ‘a e kī ki ha mo‘ui fakafāmili fiefiá?

‘OKU fiema‘u ‘e Sihova ko e ‘Otuá ke fiefia ‘a ho‘o mo‘ui fakafāmilí. Ko ‘ene Folofolá, ‘a e Tohi Tapú, ‘oku tokonaki mai ai ‘a e tataki ki he mēmipa taki taha ‘i he fāmilí, ‘o fakamatala‘i ai ‘a e ngafa ‘oku fiema‘u mai ‘e he ‘Otuá ke fakahoko ‘e he tokotaha taki taha. ‘I he taimi ‘oku fakahoko ai ‘e he ngaahi mēmipa ‘o e fāmilí honau ngafá ‘o fehoanaki mo e akonaki ‘a e ‘Otuá, ‘oku mātu‘aki fakafiemālie ai ‘a e olá. Na‘e pehē ‘e Sīsū: “ ‘Oku monū‘ia [pe fiefia] pe ‘a kinautolu ‘oku ma‘u ‘a e folofola ‘a e ‘Otua, ‘o tauhi ki ai”!—Luke 11:28.

2. Ko e fiefia ‘a e fāmilí ‘oku fakatu‘unga ia ‘i he‘etau ‘ilo‘i ‘a e hā?

2 Ko e fiefia ‘a e fāmilí ‘oku fakatu‘unga tefito ia ‘i he‘etau ‘ilo‘i ‘oku tupu ‘a e fāmilí meia Sihova, ‘a e tokotaha na‘e ui ‘e Sīsū ‘⁠Ko ‘etau Tamaí.’ (Mātiu 6:9) Ko e ‘i ai ‘a e fāmili kotoa pē ‘i māmaní koe‘uhi ko ‘etau Tamai fakahēvaní—pea ‘okú ne ‘afio‘i mo‘oni ‘a e me‘a ‘okú ne ‘ai ‘a e ngaahi fāmilí ke fiefiá. (Efeso 3:​14, 15) Ko ia ai, ko e hā ‘oku ako‘i ‘e he Tohi Tapú fekau‘aki mo e ngafa ‘o e mēmipa taki taha ‘i he fāmilí?

TUPU‘ANGA FAKA‘OTUA ‘O E FĀMILÍ

3. ‘Oku anga-fēfē hono fakamatala‘i ‘e he Tohi Tapú ‘a e kamata ‘o e fāmili fakaetangatá, pea ko e hā ‘oku tau ‘ilo‘i ai ‘oku mo‘oni ‘a e me‘a ‘okú ne lea‘akí?

3 Na‘e fakatupu ‘e Sihova ‘a e ‘uluaki ongo me‘a fakaetangatá, ‘a ‘Ātama mo ‘Ivi, pea fakataha‘i kinaua ‘i he tu‘unga ko e husepāniti mo e uaifi. Na‘á ne tuku kinaua ‘i ha ‘api palataisi fakaemāmani faka‘ofo‘ofa—ko e ngoue ko ‘Ītení⁠—pea tala ange kiate kinaua ke na ma‘u fānau. “Mo fakatupu, mo fakatokolahi, mo fakafonu ‘a mamani,” ko e folofola ange ia ‘a Sihová. (Senesi 1:​26-28; 2:​18, 21-24) ‘Oku ‘ikai ko ha talanoa pē eni pe ko ha fananga, he na‘e fakahaa‘i ‘e Sīsū ko e me‘a ‘oku lea‘aki ‘i he Senesí fekau‘aki mo e kamata ‘a e mo‘ui fakafāmilí ‘oku mo‘oni. (Mātiu 19:​4, 5) Neongo ‘oku tau fehangahangai mo e ngaahi palopalema lahi pea ko e mo‘ui he taimi ní ‘oku ‘ikai hangē ia ko e me‘a na‘e fakataumu‘a ki ai ‘e he ‘Otuá, tau sio angé ki he ‘uhinga ‘oku ala lava ai ‘a e fiefia ‘i he loto‘i fāmilí.

4. (a) ‘E lava fēfē ke tokoni ‘a e mēmipa taki taha ‘o e fāmilí ki he fiefia ‘a e mo‘ui fakafāmilí? (e) Ko e hā ‘oku mātu‘aki mahu‘inga ai ki he fiefia ‘a e fāmilí ‘a hono ako ‘a e mo‘ui ‘a Sīsuú?

4 ‘E lava ke tokoni ‘a e mēmipa taki taha ‘o e fāmilí ke ‘ai ke fiefia ‘a e mo‘ui fakafāmilí ‘aki ‘a e fa‘ifa‘itaki ki he ‘Otuá ‘i hono fakahāhā ‘a e ‘ofá. (Efeso 4:32e, 33 [5:​1, 2PM]) Ko ia ai, ‘e lava fēfē ke tau fa‘ifa‘itaki ki he ‘Otuá, koe‘uhí ‘oku ‘ikai malava ke tau sio kiate ia? ‘E lava ke tau ako ‘a e anga ‘o e ngaahi ngāue ‘a Sihová koe‘uhi na‘á ne fekau mai ‘a hono ‘Alo ‘uluaki fakatupú mei hēvani ki he māmaní. (Sione 1:​14, 18) ‘I he taimi ‘o ‘ene ‘i māmaní, ko e ‘Aló ni, ‘a Sīsū Kalaisi, na‘á ne fa‘ifa‘itaki lelei ‘aupito ki he‘ene Tamai fakahēvaní ‘a ia ko e sio mo fanongo kia Sīsuú na‘e hangē tofu pē ia ko e ‘i ai fakataha mo Sihova mo fanongo kiate Iá. (Sione 14:9) Ko ia ai, ‘i he ako fekau‘aki mo e ‘ofa na‘e fakahāhā ‘e Sīsuú pea muimui ‘i he‘ene fa‘ifa‘itaki‘angá, ‘e lava ke tau taki taha tokoni ai ki hono ‘ai ke fiefia ange ‘a e mo‘ui fakafāmilí.

KO HA SĪPINGA KI HE NGAAHI HUSEPĀNITÍ

5, 6. (a) ‘Oku anga-fēfē hono fokotu‘u ‘e he anga ‘o e tō‘ongafai ‘a Sīsū ki he fakataha‘angá ha fa‘ifa‘itaki‘anga ki he ngaahi husepānití? (e) Ko e hā kuo pau ke fai ke ma‘u ai ‘a e fakamolemole ‘o e ngaahi angahalá?

5 ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú ko e ngaahi husepānití ‘oku totonu ke nau tō‘ongafai ki honau ngaahi uaifí ‘i he founga tatau ‘o e tō‘ongafai ‘a Sīsū ki he‘ene kau ākongá. Fakakaukau ki he fakahinohino ko eni ‘a e Tohi Tapú: “ ‘A e kau tangata, mou ‘ofa ki homou ngaahi uaifi, ‘o hange foki ko Kalaisi ne ne ofa‘i ‘a e [fakataha‘angá], ‘o ne li‘oa ‘a ‘Ene ‘Afio koe‘uhi ko ia: . . . ‘Oku totonu ke pehe foki ‘a e ‘ofa ‘a e ngaahi husepaniti ki si‘onau ngaahi uaifi, he ko si‘onau sino kinautolu. Ko ia ‘oku ne ‘ofa ki hono uaifi ‘oku ne ‘ofa kiate ia. Seuke, ‘anefē ia ‘a e fehi‘a ‘a ha taha ki hono kakano o‘ona; kaekehe ‘oku ne fafanga mo tauhi ia, ‘o hangē foki ko e fai ‘a Kalaisi ki he [fakataha‘angá].”—Faka‘ītali ‘amautolu; Efeso 5:​23, 25-29.

6 Ko e ‘ofa ‘a Sīsū ki he‘ene fakataha‘anga ‘o e kau ākongá ‘oku fokotu‘u ai ha fa‘ifa‘itaki‘anga haohaoa ki he ngaahi husepānití. Ko Sīsuú na‘e “ofa be ia ki ai o a‘u ki he gataaga,” ‘o ne feilaulau‘i ‘ene mo‘uí ma‘anautolu, neongo na‘e ‘ikai ‘aupito te nau haohaoa. (Sione 13:​1PM; 15:13) ‘I he founga meimei tatau, ‘oku ekinaki ki he ngaahi husepānití: “Mou [hanganaki] ‘ofa ki homou ngaahi uaifi, ‘o ‘oua ‘e kona homou loto kiate kinautolu.” (Kolose 3:19) Ko e hā te ne tokoni‘i ha husepāniti ke ne ngāue‘aki ‘a e akonaki ko iá, tautefito kapau ‘oku ‘ikai lava ‘a hono uaifí ‘i ha ngaahi taimi ke ne ngāue ‘i he fakapotopotó? ‘Oku totonu ke ne manatu‘i ‘a ‘ene ngaahi fehālaakí tonu pea mo e me‘a kuo pau ke ne fai ke ma‘u ai ‘a e fakamolemole ‘a e ‘Otuá. Ko e hā ‘a e me‘a ko iá? Kuo pau ke ne fakamolemole‘i ‘a e fa‘ahinga ‘oku faiangahala kiate iá, pea ‘oku kau ai ‘a hono uaifí. Ko e mo‘oni, ‘oku totonu ke fai ‘e he uaifí ‘a e me‘a tatau. (Mātiu 6:​12, 14, 15) ‘Okú ke sio ki he ‘uhinga kuo lea‘aki ai ‘e he ni‘ihi ‘o pehē ko ha nofo mali lavame‘a ko e fakataha ia ‘a ha ongo me‘a fa‘a fakamolemole ‘e toko uá?

7. Ko e hā na‘e fakakaukau‘i ‘e Sīsuú, ‘o ne fokotu‘u ai ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga ko e hā ki he ngaahi husepānití?

7 ‘Oku toe lelei foki ke fakatokanga‘i ‘e he ngaahi husepānití na‘e fakahaa‘i ma‘u pē ‘e Sīsū ‘a e faka‘atu‘i ki he‘ene kau ākongá. Na‘á ne fakakaukau‘i honau ngaahi ngata‘angá mo ‘enau ngaahi fiema‘u fakaesinó. Ko e fakatātaá, ‘i he taimi na‘a nau hela‘ia aí, na‘á ne pehē: “Mou ōmi ki ha potu lala fakaekimoutolu pe, ‘o mālōlō si‘i.” (Maake 6:​30-32) Ko e ngaahi uaifí foki ‘oku taau ke faka‘atu‘i ‘o fakakaukau‘i lelei kinautolu. ‘Oku fakamatala‘i kinautolu ‘e he Tohi Tapú ko e “hama vaivai” ‘a ia ‘oku fekau‘i ai ‘a e ngaahi husepānití ke nau fai kiate kinautolu ‘a e “faka‘apa‘apa.” Ko e hā hono ‘uhingá? Koe‘uhí ko e husepānití mo e uaifí fakatou‘osi ‘okú na ma‘u tatau pē ‘a e “kelesi ko e mo‘ui.” (1 Pita 3:7) ‘Oku totonu ke manatu‘i ‘e he ngaahi husepānití ko e faitōnungá, ‘o ‘ikai pe ko e tangata pe fefine ‘a e tokotahá, ‘okú ne ‘ai ha taha ke mahu‘inga ki he ‘Otuá.—Sāme 101:6.

8. (a) ‘Oku anga-fēfē ‘a e pehē ko ha husepāniti “ ‘oku ne ‘ofa ki hono uaifi ‘oku ne ‘ofa kiate ia”? (e) Ko e hoko ko e “kakano pe taha” ‘oku ‘uhinga iá ko e hā ki ha husepāniti mo hono uaifí?

8 ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú ko ha husepāniti “ ‘oku ne ‘ofa ki hono uaifi ‘oku ne ‘ofa kiate ia.” ‘Oku peheé koe‘uhí ko ha tangata mo hono uaifí “ ‘oku ‘ikai te na kei ua, ka ko e kakano pe taha,” hangē ko ia na‘e fakahaa‘i ‘e Sīsuú. (Faka‘ītali ‘amautolu; Mātiu 19:6) Ko ia kuo pau ke na fakangatangata ‘ena ngaahi manako fakaefehokotaki fakasinó kiate kinaua pē. (Palovepi 5:​15-21; Hepelu 13:4) ‘E lava ke na fai eni kapau ‘okú na fakahāhā ‘a e tokanga ta‘esiokita ki he‘ena ngaahi fiema‘u fakaekinauá. (1 Kolinito 7:​3-5) ‘Oku taau ke fakatokanga‘i ‘a e fakamanatu: “ ‘Anefē ia ‘a e fehi‘a ‘a ha taha ki hono kakano o‘ona; kaekehe ‘oku ne fafanga mo tauhi ia.” ‘Oku fiema‘u ke ‘ofa ‘a e ngaahi husepānití ki honau ngaahi uaifí ‘o hangē pē ko ‘enau ‘ofa kiate kinautolú, ‘o manatu‘i te nau fai ha fakamatala ki honau ‘ulu ‘onautolú, ‘a Sīsū Kalaisi.—Faka‘ītali ‘amautolu; Efeso 5:29; 1 Kolinito 11:3.

9. Ko e hā ‘a e ‘ulungāanga ‘o Sīsū ‘oku lave ki ai ‘i he Filipai 1:8, pea ko e hā ‘oku totonu ai ke fakahāhā ‘e he ngaahi husepānití ‘a e ‘ulungāanga ko ení ki honau ngaahi uaifí?

9 Na‘e lea ‘a e ‘apositolo ko Paulá fekau‘aki mo e ‘⁠ongo‘i ‘ofa fakaalaala ‘a ia ‘oku ma‘u ‘e Kalaisi Sīsuú.’ (Filipai 1:​8NW) Ko e tu‘unga fakaalaala ‘o Sīsuú ko ha ‘ulungāanga fakaivifo‘ou ia, ko e ‘ulungāanga ia na‘e fakamānako ki he kau fefine ko ia na‘a nau hoko ko ‘ene kau ākongá. (Sione 20:​1, 11-13, 16) Pea ‘oku faka‘amu ‘a e ngaahi uaifí ki he ‘ofa fakaalaala mei honau ngaahi husepānití.

KO HA FA‘IFA‘ITAKI‘ANGA KI HE NGAAHI UAIFÍ

10. ‘Oku anga-fēfē hono ‘omai ‘e Sīsū ha fa‘ifa‘itaki‘anga ki he ngaahi uaifí?

10 Ko e fāmilí ko ha kautaha ia, pea ke lele leleí, ‘oku fiema‘u ki ai ha ‘ulu. Na‘a mo Sīsū ‘oku ‘i ai ‘a e Tokotaha ‘okú ne anganofo ki ai ko hono ‘Ulu. “Ko e ‘ulu ‘o Kalaisi ko e ‘Otua,” ‘o hangē pē “ko e ‘ulu ‘o e fefine ko e tangata.” (1 Kolinito 11:3) Ko e anganofo ‘a Sīsū ki he tu‘unga-‘ulu ‘o e ‘Otuá ko ha fa‘ifa‘itaki‘anga lelei ia, koe‘uhí ko kitautolu kotoa ‘oku ‘i ai ha ‘ulu ‘a ia kuo pau ke tau anganofo ki ai.

11. Ko e hā ‘a e fakakaukau ‘oku fiema‘u ke ma‘u ‘e ha uaifi ki hono husepānití, pea ko e hā nai ‘e hoko ko e ola ia ‘o hono ‘ulungāangá?

11 Ko e kau tangata ta‘ehaohaoá ‘oku nau fai ‘a e ngaahi fehālaaki pea fa‘a tōnounou mei he hoko ko e ngaahi ‘ulu‘i fāmili haohaoá. Ko ia ai, ko e hā ‘oku totonu ke fai ‘e ha uaifi? ‘Oku ‘ikai totonu ke ne fakasi‘isi‘i ‘a e me‘a ‘oku fai ‘e hono husepānití pe feinga ke ma‘u ‘a hono tu‘unga-‘ulú. ‘Oku lelei ki ha uaifi ke ne manatu‘i ‘i he vakai mai ‘a e ‘Otuá, ‘oku mahu‘inga lahi ha laumālie anga-vaivai mo anga-malū. (1 Pita 3:4) ‘I hono fakahāhā ha laumālie peheé, te ne ‘ilo‘i ‘oku faingofua ange ai ke fakahāhā ‘a e anganofo faka‘otuá, na‘a mo e ‘i he ngaahi tu‘unga faingata‘á. ‘Ikai ko ia pē, ‘oku pehē ‘e he Tohi Tapú: “Ko e uaifi ke ne faka‘apa‘apa [pe ‘apasia loloto] ki hono husepaniti.” (Efeso 5:33) Kae fēfē kapau ‘oku ‘ikai ke tali ‘e he husepānití ‘a Kalaisi ‘i he tu‘unga ko hono ‘Ulú iá? ‘Oku ekinaki ‘a e Tohi Tapú ki he ngaahi uaifí: “Mou anganofo ki homou ngaahi husepaniti; koe‘uhi ka ai ha ni‘ihi ‘oku talangata‘a ki he folofola, hei‘ilo ‘e ma‘u mai kinautolu ‘aki ‘a e ngaahi to‘onga ‘a honau ngaahi uaifi, kae ‘ikai ‘aki ha lea; he‘enau mamata ki he ma‘a ‘o ho‘omou fakafeangai mo taka ‘apasia [loloto].”—Faka‘ītali ‘amautolu; 1 Pita 3:​1, 2.

12. Ko e hā ‘oku ‘ikai hala ai ki ha uaifi ke ne fakahā ‘i he tu‘unga ‘apasia ‘a ‘ene ngaahi fakakaukaú?

12 Pe ko hono husepānití ko ha kaungātui pe ‘ikai, ‘oku ‘ikai ke fakahāhā ‘e ha uaifi ha ta‘e‘apasia kapau ‘okú ne fakahaa‘i ‘i he tu‘unga fakapotopoto ha fakakaukau ‘a ia ‘oku kehe ia mei he fakakaukau ‘a e husepānití. ‘Oku tonu nai ‘ene fakakaukaú, pea ‘e lava ke ma‘u ‘aonga ‘a e fāmilí fakakātoa kapau ‘e fanongo ‘a e husepānití kiate ia. Neongo na‘e ‘ikai loto-tatau mo ia ‘a ‘Ēpalahame ‘i he taimi na‘e fakahaa‘i ange ai ‘e hono uaifí, ‘e Sela, ha fakalelei‘anga ‘aonga ki ha palopalema fakafāmili ‘e taha, na‘e tala ange ‘e he ‘Otuá kiate ia: “Tuitala pe ki he‘ene lea.” (Senesi 21:​9-12) Ko e mo‘oni, ‘i he taimi ‘oku fai ai ‘e ha husepāniti ha fili aofangatuku ‘a ia ‘oku ‘ikai fepaki mo e lao ‘a e ‘Otuá, ‘oku fakahaa‘i ‘e hono uaifí ‘a ‘ene anganofó ‘aki ‘ene poupou‘i ia.—Ngāue 5:29; Efeso 5:24.

Ko e hā ‘a e fa‘ifa‘itaki‘anga lelei na‘e ‘omai ‘e Sela ki he ngaahi uaifí?

13. (a) Ko e hā ‘oku ekinaki ‘e he Taitusi 2:​4, 5 ki he kau fefine malí ke nau faí? (e) Ko e hā ‘a e lau ‘a e Tohi Tapú fekau‘aki mo e māvaé pea mo e veté?

13 ‘I hono fakahoko ‘a hono ngafá, ‘e lava ke fai ai ‘e ha uaifi ‘a e me‘a lahi ‘i hono tokanga‘i ‘o e fāmilí. Ko e fakatātaá, ‘oku fakahaa‘i ‘e he Tohi Tapú ko e kakai fefine malí ‘oku fiema‘u “ke nau ‘ofa ki honau ngaahi husepaniti, pea ‘ofa ki he‘enau fanau, ke nau angafakapotopoto, ke nau angama‘a, ke nau ngaue ‘i ‘api, ke nau angalelei, ke nau anganofo ki honau ngaahi husepaniti.” (Taitusi 2:​4, 5) Ko ha uaifi pea ko e fa‘ē ‘a ia ‘oku ngāue ‘i he founga ko ení te ne ma‘u ‘a e ‘ofa mo e faka‘apa‘apa tu‘uloa ‘a hono fāmilí. (Palovepi 31:​10, 28) Kae kehe, koe‘uhi ko e nofo malí ko ha fakataha‘i ia ‘o e ongo me‘a tāutaha ta‘ehaohaoa, ko ha ngaahi tu‘unga mafatukituki ‘e iku nai ai ki ha māvae pe vete. ‘Oku faka‘atā mai ‘e he Tohi Tapú ke fai ha māvae ‘i he malumalu ‘o e ngaahi tu‘unga pau. Neongo ia, ko e māvaé kuo pau ke ‘oua ‘e fakama‘ama‘a‘i, he ‘oku akonaki ‘a e Tohi Tapú: “Ke ‘oua na‘a mavae ‘a e fefine mo hono husepaniti: . . . pea ke ‘oua na‘a tukuange ‘e he husepaniti hono uaifi.” (1 Kolinito 7:​10, 11) Pea ko e fe‘auaki pē ha taha ‘o e ongo me‘a malí ‘oku ‘omai ai ‘a e makatu‘unga Fakatohitapu ki he veté.—Mātiu 19:9.

KO HA FA‘IFA‘ITAKI‘ANGA HAOHAOA KI HE NGAAHI MĀTU‘Á

14. Na‘e anga-fēfē ‘a e tō‘ongafai ‘a Sīsū ki he fānaú, pea ko e hā ‘oku fiema‘u ‘e he fānaú mei he‘enau ongo mātu‘á?

14 Na‘e fokotu‘u ‘e Sīsū ha fa‘ifa‘itaki‘anga haohaoa ki he ngaahi mātu‘á ‘i he founga ‘o ‘ene tō‘ongafai ki he fānaú. ‘I he taimi na‘e feinga ai ‘a e ni‘ihi kehé ke ta‘ofi ‘a e fānau īkí mei he‘enau fakaofiofi kia Sīsuú, na‘á ne pehē: “Tuku pē ‘a e kau tamaiki ke nau ha‘u kiate au; ‘oua ‘e ta‘ofi kinautolu.” ‘Oku pehē ‘e he Tohi Tapú na‘á ne hanga leva ‘o “hapai ‘a e kau tamaiki, ‘o ne ‘ai hono nima kiate kinautolu, ‘o ne fu‘u tāpuekina.” (Maake 10:​13-16) Koe‘uhi na‘e vahe‘i ‘e Sīsu ‘a e taimi ki he fānau īkí, ‘ikai ‘oku totonu ke ke fai ‘a e me‘a tatau ki ho ngaahi fohá mo e ngaahi ‘ofefiné tonu? ‘Oku nau fiema‘u, ‘o ‘ikai ko hao ki‘i taimi si‘isi‘i, ka ko ha fu‘u taimi lahi. ‘Oku fiema‘u ke ke vahe‘i ‘a e taimi ke ako‘i kinautolu, he ko e me‘a ia ‘oku fakahinohino ‘e Sihova ki he ngaahi mātu‘á ke nau faí.—Teutalonome 6:​4-9.

15. Ko e hā ‘e lava ke fai ‘e he ngaahi mātu‘á ke malu‘i ‘enau fānaú?

15 ‘I he hoko ‘a e māmani ko ení ‘o toe fulikivanu lahi angé, ‘oku fiema‘u ‘e he fānaú ‘a e ongo mātu‘a ‘a ia te na malu‘i kinautolu mei he kakai ‘oku nau feinga ke fakatupu ha maumau kiate kinautolú, hangē ko e fa‘ahinga ‘oku nau pā‘usi‘i fakaefehokotaki fakasino ‘a e fānaú. Fakakaukau ki he anga hono malu‘i ‘e Sīsū ‘a ‘ene kau ākongá, ‘a ia na‘á ne ui ‘i he ‘ofa ko “si‘i fanau.” ‘I he taimi na‘e puke ai pea vave ke tāmate‘í, na‘e fokotu‘utu‘u ai ‘e Sīsū ha founga ke nau hao ai. (Sione 13:33; 18:​7-9) ‘I he tu‘unga ko ha mātu‘á, ‘oku fiema‘u ke ke tokanga ki he ngaahi feinga ‘a e Tēvoló ke fakatupu ha maumau ki ho‘o fānau īkí. ‘Oku fiema‘u ke ke ‘oange kiate kinautolu ‘a e fakatokanga tokamu‘a. * (1 Pita 5:8) Kuo ‘ikai ‘aupito ha taimi ki mu‘a ne toe lahi ange ai ‘a e fakamanamana ki he‘enau malu fakaesinó, fakalaumālié mo fakae‘ulungāangá.

Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi mātu‘á mei he anga ‘o e tō‘ongafai ‘a Sīsū ki he fānaú?

16. Ko e hā ‘e lava ke ako ‘e he ngaahi mātu‘á mei he founga ‘o hono fakalelei‘i ‘e Sīsū ‘a e ngaahi ta‘ehaohaoa ‘a ‘ene kau ākongá?

16 ‘I he pō ki mu‘a ke pekia ‘a Sīsuú, na‘e fakafekiki ai ‘a ‘ene kau ākongá pe ko hai na‘e lahi ange ‘i honau ha‘oha‘ongá. ‘I he ‘ikai ke ne ‘ita kiate kinautolú, na‘e hokohoko anga-‘ofa atu ‘e Sīsū ‘a ‘ene ekinaki kiate kinautolú ‘aki ‘a e lea mo e fa‘ifa‘itaki‘anga. (Luke 22:​24-27; Sione 13:​3-8) Kapau ko ha mātu‘a koe, ‘e lava ke ke sio ki he founga ‘e lava ke ke muimui ai ‘i he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a Sīsuú ‘i he founga ‘o ho‘o fakatonutonu ‘a ho‘o fānaú? Ko e mo‘oni, ‘oku nau fiema‘u ‘a e akonakí, ka ‘oku totonu ke fai ia ‘i he tu‘unga “fe‘unga” ‘o ‘ikai ‘aupito ‘i he ‘ita. ‘E ‘ikai te ke loto ke lea ta‘efakakaukau ‘o “hange ko e hokohokai ha heleta.” (Selemaia 30:11; Palovepi 12:18) Ko e akonakí ‘oku totonu ke fakahoko ia ‘i ha founga ‘a ia ‘e sio ai ho‘o ki‘i tamá ‘amui na‘e fe‘ungamālie mo‘oni ia.—Efeso 6:4; Hepelu 12:​9-11.

KO HA SĪPINGA KI HE FĀNAÚ

17. ‘I he founga fē na‘e fokotu‘u ai ‘e Sīsū ha fa‘ifa‘itaki‘anga haohaoa ki he fānaú?

17 ‘E lava ke ako ‘a e fānaú meia Sīsū? ‘Io, te nau lava! ‘I he‘ene fa‘ifa‘itaki‘angá tonu, na‘e fakahaa‘i ai ‘e Sīsū ‘a e founga ‘oku totonu ai ke talangofua ‘a e fānaú ki he‘enau ongo mātu‘á. “Hange tofu pē hoku ako ‘e he Tamai,” ko ‘ene leá ia, “ ‘oku pehē ‘eku tala.” Na‘á ne tānaki mai: “ ‘Oku ou fai ma‘uaipē ‘a e ngaahi me‘a ‘oku ne hōhō‘ia ai.” (Sione 8:​28, 29) Na‘e talangofua ‘a Sīsū ki he‘ene Tamai fakahēvaní, pea ‘oku tala ‘e he Tohi Tapú ki he fānaú ke nau talangofua ki he‘enau ongo mātu‘á. (Efeso 6:​1-3) Neongo ko Sīsuú ko ha tama haohaoa, na‘á ne talangofua ki he‘ene ongo mātu‘a fakaetangatá, ‘a Siosefa mo Mele, ‘a ia na‘á na ta‘ehaohaoa. Na‘e tokoni mo‘oni ia ki he fiefia ‘a e mēmipa kotoa pē ‘i he fāmili ‘o Sīsuú!—Luke 2:​4, 5, 51, 52.

18. Ko e hā na‘e talangofua ma‘u ai pē ‘a Sīsū ki he‘ene Tamai fakahēvaní, pea ko hai ‘oku fiefia ‘i he taimi ‘oku talangofua ai ‘a e fānaú ki he‘enau ongo mātu‘á he ‘aho ní?

18 ‘E lava ke sio ‘a e fānaú ki he ngaahi founga ‘e lava ke lahi ange ai ‘enau hangē ko Sīsuú ‘o ‘ai ke fiefia ‘enau ongo mātu‘á? Ko e mo‘oni, ko e fānau īkí ‘oku nau ‘ilo‘i nai ‘i he taimi ‘e ni‘ihi ‘oku faingata‘a ke talangofua ki he‘enau ongo mātu‘á, ka ko e me‘a ia ‘oku fiema‘u ‘e he ‘Otuá ‘a e fānaú ke nau faí. (Palovepi 1:8; 6:20) Na‘e talangofua ma‘u pē ‘a Sīsū ki he‘ene Tamai fakahēvaní, na‘a mo e ‘i he malumalu ‘o e ngaahi tu‘unga faingata‘á. ‘I he taimi ‘e taha, ‘a ia na‘e finangalo ai ‘a e ‘Otuá ke fai ‘e Sīsū ‘a e me‘a na‘e tautefito ‘a ‘ene faingata‘á, na‘e pehē ai ‘e Sīsū: “Ke ke fakalaka ‘a e ipu ni [ko ha fiema‘u pau] meiate au.” Ka neongo ia, na‘e fai ‘e Sīsū ‘a e me‘a na‘e fiema‘u ‘e he ‘Otuá, koe‘uhí na‘á ne ‘ilo‘i na‘e ‘afio‘i ‘e he‘ene Tamaí ‘a e me‘a ‘oku lelei taha kiate iá. (Luke 22:42) ‘I he ako ke talangofuá, ‘e ‘ai ai ‘e he fānaú ‘enau ongo mātu‘á mo ‘enau Tamai fakahēvaní ke nau fiefia ‘aupito. *​—Palovepi 23:​22-​25.

Ko e hā ‘oku totonu ke fakakaukau fekau‘aki mo ia ‘a e to‘utupú ‘i he taimi ‘oku ‘ahi‘ahi‘i ai kinautolú?

19. (a) ‘Oku anga-fēfē hono ‘ahi‘ahi‘i ‘e Sētane ‘a e fānaú? (e) Ko e hā ‘a e ola ‘e hoko nai ki he ongo mātu‘á ‘i he ‘ulungāanga kovi ‘a e fānaú?

19 Na‘e ‘ahi‘ahi‘i ‘e he Tēvoló ‘a Sīsū, pea ‘e lava ke tau fakapapau‘i te ne toe ‘ahi‘ahi‘i foki ‘a e fānaú ke nau fai ‘a e me‘a ‘oku halá. (Mātiu 4:​1-10) ‘Oku ngāue‘aki ‘e Sētane ko e Tēvoló ‘a e tenge mei he to‘ume‘á, ‘a ia ‘e lava ke faingata‘a hono taliteke‘í. He mātu‘aki mahu‘inga leva ē ko ia, ke ‘oua ‘e hokohoko feohi ‘a e fānaú mo e kau faihalá! (1 Kolinito 15:33) Ko e ‘ofefine ‘o Sēkope ko Tainá na‘á ne hokohoko feohi mo e fa‘ahinga ‘a ia na‘e ‘ikai te nau lotu kia Sihová, pea na‘e iku eni ki ha faingata‘a lahi. (Senesi 34:​1, 2) Fakakaukau atu ki he founga ‘e lava ai ke mamahi ‘a e fāmilí kapau ‘e kau ha taha ‘o hono kau mēmipá ‘i ha fehokotaki fakasino ta‘etaau!—Palovepi 17:​21, 25.

KO E KĪ KI HE FIEFIA ‘A E FĀMILÍ

20. Ke ma‘u ‘a e mo‘ui fakafāmili fiefiá, ko e hā kuo pau ke fai ‘e he mēmipa taki taha ‘i he fāmilí?

20 Ko e palopalema fakafāmilí ‘oku faingofua ange ke fekuki mo ia ‘i he taimi ‘oku ngāue‘aki ai ‘a e akonaki ‘a e Tohi Tapú. Ko hono mo‘oní, ko hono ngāue‘aki ‘a e akonaki ko iá ‘a e kī ki he fiefia ‘a e fāmilí. Ko ia husepāniti, ‘ofa ki ho uaifí, pea tō‘ongafai kiate ia ‘o hangē ko e tō‘ongafai ‘a Sīsū ki he‘ene fakataha‘angá. Uaifi, anganofo ki he tu‘unga-‘ulu ‘a ho husepānití, pea muimui ‘i he fa‘ifa‘itaki‘anga ‘a e uaifi lavame‘a ‘oku fakamatala‘i ‘i he Palovepi 31:​10-31. Ngaahi Mātu‘a, ako‘i ho‘omou fānaú. (Palovepi 22:6) Ngaahi tamai, ‘⁠pule lelei ki homou fale ‘omoutolú.’ (1 Timote 3:​4, 5; 5:8) Pea talangofua ki ho‘omou ongo mātu‘á, fānau. (Kolose 3:20) ‘Oku ‘ikai ha taha ‘i he fāmilí ‘e haohaoa, he ‘oku fai ‘e he tokotaha kotoa ‘a e fehālaaki. Ko ia, anga-fakatōkilalo, ‘o kole fefakamolemole‘aki.

21. Ko e hā ‘a e ngaahi ‘amanaki fakaofo ‘oku toka mei mu‘á, pea ‘e lava fēfē ke tau ma‘u ‘a e mo‘ui fakafāmili fiefiá he taimí ni?

21 Ko e mo‘oni, ‘oku ‘i he Tohi Tapú ha akonaki mo e fakahinohino mahu‘inga lahi fau fekau‘aki mo e mo‘ui fakafāmilí. ‘Ikai ngata aí, ‘okú ne ako‘i kitautolu fekau‘aki mo e māmani fo‘ou ‘a e ‘Otuá pea mo ha palataisi fakaemāmani ‘oku fonu ‘i he kakai fiefia ‘a ia ‘oku nau lotu kia Sihova. (Fakahā 21:​3, 4) He ‘amanaki fakaofo ē ‘oku toka mei mu‘á! Na‘a mo e taimí ni, ‘e lava ke tau ma‘u ha mo‘ui fakafāmili fiefia ‘aki hono ngāue‘aki ‘a e fakahinohino ‘a e ‘Otuá ‘oku ma‘u ‘i he‘ene Folofolá, ‘a e Tohi Tapú.

^ pal. 15 Ko e tokoni ki hono malu‘i ‘a e fānaú ‘oku ma‘u ia ‘i he vahe 32 ‘o e tohi Ako mei he Faiako Lahí, ko e pulusi ‘e he Kau Fakamo‘oni ‘a Sihová.

^ pal. 18 Ko e toki taimi pē ‘oku kole ai ‘e ha mātu‘a ki ha ki‘i tama ke ne maumau‘i e lao ‘a e ‘Otuá ‘e totonu ai ki he ki‘i tamá ke talangata‘á.—Ngāue 5:29.