1, 2. Ewe mbụme ke afo enyene ndibụp idemfo ke ama ọkọwọrọ ke nsunsu ido ukpono, ndien ntak emi afo ekerede ke emi edi akpan mbụme?

YAK idọhọ ke afo omokụt ke ẹsabade mbọhọ mbufo. Owo esidịbe ediduọk ibọkn̄kpa ke n̄kann̄kụk oro, ndien idahaemi, ibọk emi ọtọn̄ọ ndifịna mme owo. Nso ke afo akpanam? Nte eyịghe mîdụhe, afo ọkpọkpọn̄ n̄kann̄kụk oro edieke ekemede. Edi ke ọkpọn̄de, afo okposụk enyenyene akpan mbụme emi, ‘Ndi ibọkn̄kpa oro ama omụm mi?’

² Nsunsu ido ukpono odu ke ukem idaha oro. Bible ekpep ke ndedehe ukpepn̄kpọ ye mme edinam ẹmesabade utọ utuakibuot oro. (2 Corinth 6:17) Ntak edi oro anade afo ọwọrọ ke “Akwa Babylon,” kpa ukara ererimbot eke nsunsu ido ukpono. (Ediyarade 18:2, 4) Nte afo amanam oro? Ke edide ntre, nnyịn imotoro fi. Edi oyom se ikande sụk ediwọrọ ke nsunsu ido ukpono. Ke ama ọkọwọrọ, bụp idemfo ete, ‘Ndi ami ke nsụk nnyenyene idiọn̄ọ nsunsu utuakibuot?’ Kere ban̄a ndusụk uwụtn̄kpọ.

3. (a) Nso ke Bible etịn̄ aban̄a edikama ndisọi mbiet, ndien ntak ekemede ndisọn̄ ndusụk owo ndinyịme ekikere Abasi-e? (b) Nso ke enyene ndinam ye n̄kpọ ekededi emi enyenede ebuana ye nsunsu utuakibuot?

³ Ndusụk owo ẹnyene ndisọi mbiet m̀mê mme itieuwa ke ufọk mmọ ke ediwak isua. Ndi afo emenyene? Ke edide ntre, afo emekeme ndikere ke ifọnke owo ndibọn̄ akam nnọ Abasi ye unana edikama ndisọi mbiet. Afo amakam ekeme ndinen̄ede mma ndusụk n̄kpọ emi. Edi Abasi enyene ndibiere nte enye oyomde ẹtuak ibuot ẹnọ imọ, ndien Bible ekpep ke enye iyomke nnyịn ikama ndisọi mbiet. (Exodus 20:4, 5; Psalm 115:4-8; Isaiah 42:8; 1 John 5:21) Ntre, afo emekeme ndisọn̄ọ nda nnọ utuakibuot akpanikọ ebe ke ndibiat n̄kpọ ekededi emi enyenede ebuana ye nsunsu utuakibuot. Adan̄a nte ekekeme, se mmọ ukem nte Jehovah esede—nte “mbubiam” n̄kpọ.—Deuteronomy 27:15.

4. (a) Nnyịn isan̄a didie ifiọk ke ndituak ibuot nnọ mme ete ete ifọnke? (b) Ntak emi Jehovah akakpande ikọt esie ete ẹkûbuana ke edinam ubụpekpo ekededi-e?

⁴ Edituak ibuot nnọ mme ete ete edi n̄ko ọsọ n̄kpọ ke  ediwak nsunsu ido ukpono. Mbemiso ndusụk owo ẹkekpepde akpanikọ, mmọ ẹma ẹnịm ke mme akpan̄kpa ẹsika iso ẹdu uwem ke ererimbot en̄wen, ye nte ke mmọ ẹkeme ndin̄wam m̀mê ndinọ mme odu-uwem unan. Ekeme ndidi afo ama esinen̄ede esịn ukeme ndinem mme ete ete fo emi ẹkekpan̄ade esịt. Edi nte afo ekekpepde ke Ibuot 6 ke n̄wed emi, mme akpan̄kpa ifiọkke n̄kpọ ndomokiet ke ebiet ekededi. Ntre, ufọn idụhe ndiyom ndinyene nneme ye mmọ. Etop ekededi oro etiede nte oto mbonima emi ẹkekpade, enen̄ede oto mme demon. Ntre, Jehovah ama akpan nditọ Israel ete ẹkûdomo nditịn̄ ikọ ye mme akpan̄kpa m̀mê ndibuana ke edinam ubụpekpo ekededi.—Deuteronomy 18:10-12.

5. Nso ke akpanam edieke ekesikamade ndisọi mbiet m̀mê ekesituakde ibuot ọnọ mme ete ete ke ini edem?

⁵ Edieke ekesikamade ndisọi mbiet ke utuakibuot fo m̀mê ekesituakde ibuot ọnọ mme ete ete ke ini edem, nso ke akpanam? Kot nyụn̄ tie kere mme itie Bible emi ẹwụtde nte Abasi esede mme n̄kpọ emi. Bọn̄ akam nọ Jehovah kpukpru usen ban̄a udọn̄ fo ndisọn̄ọ nda nnọ utuakibuot akpanikọ, nyụn̄ dọhọ enye an̄wam fi enyene ekikere esie.—Isaiah 55:9.

6, 7. (a) Ẹdọhọ ke ẹsidia usọrọ Christmas ndida nti nso, ndien nte mme mbet Jesus eke akpa isua ikie ẹma ẹsidia usọrọ emi? (b) Ẹkebuan mme usọrọ usen emana ye nso ke eyo mme akpa mbet Jesus?

⁶ Mme ọwọrọetop usọrọ nsunsu ido ukpono ẹkeme ndisabade utuakibuot owo. Da Christmas ke uwụtn̄kpọ. Ẹdọhọ ke ẹdia usọrọ Christmas nte n̄kpọ ndida nti emana Jesus Christ, ndien ekpere ndidi kpukpru ido ukpono emi ẹdọhọde ke idi ido ukpono Christ ẹsidia usọrọ emi. Edi n̄kpọ ndomokiet idụhe ndiwụt ke mme anditiene Jesus eke akpa isua ikie ẹma ẹsidia utọ usọrọ oro. N̄wed oro Sacred Origins of Profound Things ọdọhọ ete: “N̄kpọ nte isua ikie iba ke Christ ama akamana, owo ndomokiet ikọfiọkke, ndien  ibat ibat owo ẹkekam ẹyom ndifiọk nnennen usen emi enye akamanade.”

⁷ Idem ọkpọkọm mme mbet Jesus ẹma ẹfiọk nnennen usen emi enye akamanade, mmọ ikpakadiaha usọrọ usen emana esie. Ntak-a? Koro, nte The World Book Encyclopedia ọdọhọde, akpa mme Christian “ẹkese usọrọ usen emana owo ekededi nte usọrọ mme okpono ndem.” N̄kukụre usọrọ usen emana oro ẹtịn̄de ke Bible edi eke andikara iba emi mîkokponoke Jehovah. (Genesis 40:20; Mark 6:21) Ẹkesidia usọrọ usen emana n̄ko nte usọrọ ndida n̄kpono ndem. Ke uwụtn̄kpọ, ke May 24, mbon Rome ẹma ẹsinịm usọrọ usen emana Diana emi ekedide abasi-an̄wan. Edem usen, mmọ ẹma ẹsiti emana Apollo, kpa abasi utịn mmọ. Ntre, ẹkebuan mme usọrọ usen emana ye ukpono ndem, idịghe ye Ido Ukpono Christ.

8. Nso ebuana ke usọrọ usen emana enyene ye nsunsu ekikere?

⁸ Odu ntak efen oro akpanamde mme Christian akpa isua ikie ẹkûnịm usọrọ usen emana Jesus. Anaedi mme mbet esie ẹma ẹfiọk ke usọrọ usen emana enyene ebuana ye nsunsu ekikere. Ke uwụtn̄kpọ, ediwak mbon Greece ye mbon Rome eset ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke spirit ama esise aban̄a emana owo kiet kiet, ndien ke spirit oro ama esikpeme owo oro ke ofụri ini uwem esie. N̄wed oro The Lore of Birthdays ọdọhọ ete: “Spirit emi ama enyene ndedịbe ebuana ye abasi emi akamanade ke ukem usen emi ẹkemande owo oro.” Ke akpanikọ, Jehovah ikpenemke esịt ye edinam ekededi emi akpabuande emana Jesus ye nsunsu ekikere. (Isaiah 65:11, 12) Ntre, ntak emi ata ediwak owo ẹsidiade usọrọ Christmas-ọ?

9. December 25 akasan̄a didie edidi usen usọrọ emana Christ?

⁹ Mme owo ẹketọn̄ọ ndidia usọrọ usen emana Jesus ke December 25 ke ediwak isua ikie ẹma ẹkebe tọn̄ọ nte enye okodu ke isọn̄. Edi Jesus ikamanake ke usen oro, sia nte  an̄wan̄ade enye akamana ke October. * Ntre, ntak ẹkemekde December 25? Nte ini akakade, etie nte ndusụk mbon oro ẹkedọhọde ke idi mme Christian “ẹkemek usenọfiọn̄ oro man asan̄a kiet ye usọrọ ukpono ndem mbon Rome emi ẹkesidade ẹti ‘usen emana utịn oro n̄kpọ mîkekemeke ndikan.’” (The New Encyclopædia Britannica) Ke ini etuep, emi utịn mîkesifiopke, mme okpono ndem ẹma ẹsidia mme usọrọ man utịn emi ọnọde un̄wana ye ufiop oto anyan isan̄ emi enye akakade afiak edi. Ẹkekere ke December 25 edi usen emi utịn esitọn̄ọde isan̄ unyọn̄ esie. Man ẹnam mme okpono ndem ẹkabade esịt, mme adaiso ido ukpono ẹma ẹtiene ẹdia usọrọ emi ẹnyụn̄ ẹdomo ndinam enye etie nte usọrọ mme “Christian.” *

10. Ke mme ini edem, ntak emi ndusụk owo mîkenịmke usọrọ Christmas?

¹⁰ Ebịghi ẹkefiọk ke Christmas ọkọtọn̄ọ oto mme okpono ndem. Ke ọyọhọ isua ikie 17, ẹma ẹdori ukpan ke owo ndidia Christmas ke England ye ke ndusụk obio ukara America, sia enye mîkesịneke ke N̄wed Abasi. Ẹma ẹkam ẹdia owo ekededi oro mîkakaha utom ke usen Christmas isop. Nte ededi, ikebịghike ẹma ẹfiak ẹtọn̄ọ n̄kani ido oro ẹnyụn̄ ẹdian mbufa. Ini kiet efen, Christmas ama akabade edi uwouwo usọrọ, idem tutu esịm emi ke ediwak idụt. Nte ededi, ke ntak ebuana oro Christmas enyenede ye nsunsu ido  ukpono, mbon oro ẹyomde ndinem Abasi esịt isinịmke enye m̀mê ndinịm mme usọrọ efen emi ẹtọn̄ọde ẹto ukpono ndem. *

11. Ntak emi ndusụk owo ẹsidiade mme usọrọ usen nduọkodudu-o, edi nso ke ikpada nte ata akpan n̄kpọ?

¹¹ Ndusụk owo ẹnyịme ke mme utọ usọrọ nte Christmas ẹketọn̄ọ ẹto mme okpono ndem edi mmọ ẹsụk ẹkere ke idiọkke ndidia mme usọrọ emi. Ke akpanikọ, ediwak owo isikam ikereke iban̄a nsunsu utuakibuot ke ini ẹdiade mme usọrọ usen nduọkodudu. N̄ko, mme usọrọ emi ẹsinọ mme ubon ifet ndidu ọtọkiet. Ndi afo ekere ntre? Edieke ekerede ntre, anaedi ntak oro afo amade ubon fo anam etie nte edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ọnọ fi ndida nnọ akpanikọ, idịghe ntak amade nsunsu ido ukpono. Tịm fiọk ete ke Jehovah, kpa enye emi ọkọtọn̄ọde ubon oyom fi enyene eti itie ebuana ye mme iman fo. (Ephesus 3:14, 15) Edi afo emekeme ndisọn̄ọ utọ mbọbọ oro ke usụn̄ emi Abasi enyịmede. Apostle Paul ama etịn̄ se nnyịn ikpadade nte ata akpan n̄kpọ, ete: “Ẹka iso ẹdụn̄ọde ẹfiọk se Ọbọn̄ enyịmede.”—Ephesus 5:10.

12. Nam an̄wan̄a ntak oro nnyịn ikpefepde mme edinam ye usọrọ oro mînyeneke nti ntọn̄ọ.

¹² Eyedi afo emekere ke ntọn̄ọ mme usọrọ usen nduọkodudu inyeneke n̄kpọ ndinam ye nte ẹnịmde mmọ mfịn. Nte ntọn̄ọ mmọ enen̄ede anam n̄kpọ? Ih, anam! Ke ndinam an̄wan̄a: Yak idọhọ ke okụt swid ke itie uduọn̄ọ mbio. Ndi ekpemen swid oro adia? Ke akpanikọ, ukpumenke! Swid oro edehe. Ukem nte swid oro, mme usọrọ usen nduọkodudu ẹkeme nditie inem inem, edi ẹda mmọ ẹto ndedehe ebiet. Man isọn̄ọ ida inọ akpanikọ, oyom nnyịn inyene ukem ekikere prọfet Isaiah, emi ọkọdọhọde ata mme andituak ibuot ete: “Ẹkûtụk n̄kpọ ndek.”—Isaiah 52:11.

13. Mme mfịna ewe ẹkeme ndidemede ke ini afo mûtieneke udia mme usọrọ usen nduọkodudu?

¹³ Mme mfịna ẹkeme ndidemede ke ntak oro mûnyịmeke nditiene ndia mme usọrọ usen nduọkodudu. Ke uwụtn̄kpọ, ekemmọ mbonutom ẹkeme ndikere m̀mê nsinam afo mûtieneke mmimọ ubuana ke ndusụk usọrọ usen nduọkodudu. Nso edieke ẹnọde fi enọ Christmas? Nte ọkpọdiọk ndibọ utọ enọ oro? Nso edieke nsan̄a ndọ fo mîdịghe andinịm ke akpanikọ? Nso ke akpanam man nditọ fo ẹkûkere ke imataba ndusụk n̄kpọ ke ntak emi mmimọ mîdiaha mme usọrọ usen nduọkodudu?

14, 15. Nso ke afo akpanam edieke ẹkọmde fi ekọm ini nduọkodudu m̀mê ẹyomde ndinọ fi enọ?

¹⁴ Oyom eti ibuot man ọfiọk nte akpanamde n̄kpọ ke idaha kiet kiet. Edieke owo ọkọmde fi ekọm ini nduọkodudu, afo emekeme ndikam ndọhọ sọsọn̄ọ. Edi, nso edieke owo emi afo esikụtde m̀mê emi esinamde utom ye afo kpukpru ini ọkọmde fi utọ ekọm oro. Ke utọ idaha oro, afo emekeme nditịn̄ se ikande oro. Ke kpukpru idaha, da mbufiọk nam n̄kpọ. Bible eteme ete: “Ẹyak ikọ mbufo enyene inem kpukpru ini, nte n̄kpọ eke ẹsịnde inụn̄, man mbufo ẹfiọk nte ẹkpenọde owo kiet kiet ibọrọ.” (Colossae 4:6) Tịm kpeme mbak udunam n̄kpọ ye mbon en̄wen ke usụn̄ oro mîwụtke ukpono. Utu ke oro, da mbufiọk nam idaha fo an̄wan̄a. Nam an̄wan̄a nte ke imọ isuaha edinọ enọ ye mme ebuana otuowo, edi ke ikpama ndinam mme n̄kpọ emi ke ini efen.

¹⁵ Nso edieke owo oyomde ndinọ fi enọ? Emi enen̄ede ọkọn̄ọ ke mme idaha. Owo oro ekeme ndidọhọ: “Mmọfiọk ke afo usudiaha usọrọ usen nduọkodudu emi. Edi, nyom ndinọ fi n̄kpọ emi.” Afo emekeme ndibiere ke ndibọ enọ ke utọ idaha oro idịghe ukem ye editiene ndia usọrọ usen nduọkodudu oro. Nte ededi, edieke owo emi mîmeheke ye mme n̄kpọ oro afo enịmde ke akpanikọ, afo emekeme ndidọhọ ke imọ isidiaha usọrọ usen nduọkodudu. Emi ayanam ẹfiọk ntak emi afo ọbọde  enọ edi mûnọhọ enọ ke ini emi. Ke n̄kan̄ eken, ọyọfọn esịn ndibọ enọ, edieke ẹnọde ye ekikere ndiwụt nte ke afo usọn̄ọke uda unọ se enịmde ke akpanikọ, m̀mê ẹnọde ndiwụt ke afo ọyọbọ ke ntak itọn̄ n̄kpọ obụkidem.

16. Didie ke afo ekeme ndiwụt mbufiọk ke ini etịn̄de ikọ aban̄a mme n̄kpọ oro ẹnyenede ebuana ye mme usọrọ usen nduọkodudu?

¹⁶ Nso edieke mbonubon mbufo mîdịghe mme andinịm ke akpanikọ? Mi n̄ko oyom anam n̄kpọ ke mbufiọk. Ufọn idụhe ndifan̄a ye mbonubon mbufo mban̄a kpukpru ido m̀mê usọrọ oro mmọ ẹdiade. Utu ke oro, kpono mme ekikere mmọ, ukem nte oyomde mmọ ẹkpono okwo. (Matthew 7:12) Fep n̄kpọ ekededi emi edinamde fi etiene abuana ke usọrọ usen nduọkodudu emi. Kpa ye oro, wụt eti ibuot ke ini ẹnamde mme n̄kpọ oro mînyeneke ebuana ye usọrọ. Nte ededi, afo ekpenyene ndinam n̄kpọ kpukpru ini ke usụn̄ oro mîdifịnake ubieresịt fo.—1 Timothy 1:18, 19.

17. Didie ke akpan̄wam nditọ fo man ẹkûkere ke imataba n̄kpọ ke ntak ẹkụtde nte mbon en̄wen ẹdiade usọrọ usen nduọkodudu?

¹⁷ Nso ke akpanam man nditọ fo ẹkûkere ke imataba ndusụk n̄kpọ ke ntak emi mmimọ mîsitieneke ibuana ke mme usọrọ usen nduọkodudu oro mîkemke ye N̄wed Abasi? Emi enen̄ede ọkọn̄ọ ke nte afo esinamde n̄kpọ ke mme ini eken ke isua. Ndusụk mme ete ye eka ẹsinyene akpan ini emi ẹnọde nditọ mmọ n̄kpọ. Kiet ke otu nti enọ emi ekemede ndinọ nditọ fo edi ini ye ima ima ntịn̄enyịn.

18. Didie ke edidụk mme mbono esop Christian ekeme ndin̄wam fi ọsọn̄ọ ada ọnọ akpanikọ?

¹⁸ Man enem Abasi esịt, ana afo esịn nsunsu utuakibuot onyụn̄ ọsọn̄ọ ada ọnọ utuakibuot akpanikọ. Nso ke emi abuana? Bible ọdọhọ ete: “Ẹyak nnyịn ikere nte ikpedemerede kiet eken inọ ima ye nti utom, ikûsịn ndisop idem ọtọkiet, nte ido ndusụk owo edide, edi isịn udọn̄ inọ kiet  eken, ẹnyụn̄ ẹdọdiọn̄ ẹnam ntre adan̄a nte mbufo ẹkụtde ẹte usen oro ke asan̄a ekpere.” (Hebrew 10:24, 25) Mme mbono esop Christian ẹdi ndinem ifet ẹnọ fi ndituak ibuot nnọ Abasi ke usụn̄ oro enye enyịmede. (Psalm 22:22; 122:1) Ke mme utọ mbono oro, mme anam-akpanikọ Christian ‘ẹsisịn udọn̄ ẹnọ kiet eken.’—Rome 1:12.

19. Ntak edide akpan n̄kpọ afo ndineme mme n̄kpọ emi ekpepde ke Bible nnọ mbon en̄wen-e?

¹⁹ Usụn̄ efen oro ekemede ndisọn̄ọ nda nnọ akpanikọ edi nditịn̄ mme n̄kpọ emi afo ekpepde ke Bible oto Mme Ntiense Jehovah nnọ mbon en̄wen. Ke akpanikọ, ediwak owo ke ‘ẹseme ẹnyụn̄ ẹtuan̄a’ ẹban̄a kpukpru mbubiam ido emi ẹnamde ke ererimbot mfịn. (Ezekiel 9:4) Eyedi afo ọmọfiọk ndusụk owo emi ẹsemede ẹnyụn̄ ẹtuan̄ade. Ntak mûnemeke idotenyịn ini iso fo emi ọkọn̄ọde ke Bible ye mmọ? Nte afo abuanade ye ata mme Christian onyụn̄ etịn̄de ọnọ mbon en̄wen aban̄a mme utịbe utịbe n̄kpọ emi afo ekpepde ke Bible, afo oyokụt ke ima ekededi emi ekenyenede ọnọ mme edinam nsunsu ido ukpono ọyọtọn̄ọ ndibịt sụn̄sụn̄ tutu akpa. Tịm fiọk ete ke afo eyenen̄ede okop inemesịt onyụn̄ enyene ediwak edidiọn̄ edieke ọsọn̄ọde ada ọnọ akpanikọ.—Malachi 3:10.