Mu Tiye mwa Bulapeli bwa Niti
Kauhanyo 16
Mu Tiye mwa Bulapeli bwa Niti
Bibele i lutañi ka za ku itusisa maswaniso ni ku lapela bahabo luna ba ba shwile?
Bakreste ba nga cwañi mikiti ya bulapeli?
Mu kona ku taluseza cwañi ba bañwi za bulapeli bwa mina mu sa ba fosezi?
1, 2. Ki puzo mañi ye mu lukela ku ipuza ha se mu zwile mwa bulapeli bwa buhata, mi ki kabakalañi ha mu nahana kuli ku eza cwalo ku butokwa?
MU NGE kuli mu til’o fumana kuli mezi a mina a silafalizwe, mi cwale bupilo bwa mina bu mwa lubeta. Ne mu ka eza cwañi? Kaniti ne mu ka nga muhato wa ku fumana mezi a kenile. Kono niha se mu ezize cwalo, mu sa tokwa ku ipuza kuli, ‘Kana mezi e ni nwile a ka tisa makulano?’
2 Ku na ni muinelo o swana ha ku taha ku za bulapeli bwa buhata. Bibele i luta kuli bulapeli bo bu cwalo bu silafalizwe ka lituto ni likezo ze masila. (2 Makorinte 6:17) Ki lona libaka ha ku li kwa butokwa kuli mu zwe mwa “Babilona yo mutuna,” yona kopano ya lifasi ya bulapeli kamukana bwa buhata. (Sinulo 18:2, 4) Kana se mu ezize cwalo? Haiba ku cwalo, mu ezize hande. Kono ku eza cwalo ha ku ami fela ku ikauhanya kamba ku zwa mwa bulapeli bwa buhata. Hasamulaho mu na ni ku ipuza kuli, ‘Kana ku na ni likalulo ze ñwi za bulapeli bwa buhata ze sa siyezi ku na?’ Ki ye mitala.
MASWANISO NI KU LAPELA BAHABO BA BA SHWILE
3. (a) Bibele i bulelañi ka za ku itusisa maswaniso, mi ki kabakalañi ba bañwi ha ba kana ba fumana butata ku amuhela mubonelo wa Mulimu? (b) Mu swanela ku ezañi ka za lika kaufela ze mu na ni zona ze ama bulapeli bwa buhata?
3 Ba bañwi se ba bile ni maswaniso kamba libaka za ku lapelela teñi mwa mandu a bona ka lilimo-limo. Kana ku cwalo ni ku mina? Haiba ku cwalo, mwendi mu ikutwa kuli ku lapela ku Mulimu ku si na lika ze cwalo ze bonahala ha ku utwahali hande. Mane mwendi mu ikutwa kuli lika ze ñwi ze cwalo li butokwa hahulu ku mina. Kono Mulimu ki yena ya talusa mw’a swanela ku lapelelwa, mi Bibele i luta kuli h’a bati kuli lu itusise maswaniso. (Exoda 20:4, 5; Samu 115:4-8; Isaya 42:8; 1 Joani 5:21) Kacwalo mu kona ku yemela bulapeli bwa niti ka ku sinya lika kaufela ze mu na ni zona ze ama bulapeli bwa buhata. Luli, mu li nge sina mwa l’i ngela Jehova—kuli li “masila.”—Deuteronoma 27:15.
4. (a) Lu ziba cwañi kuli ku lapela bahabo ba ba shwile kale ha ku na tuso? (b) Ki kabakalañi Jehova ha n’a hanisize batu ba hae ku abana ku za mioya lifi kamba lifi?
4 Ku lapela bahabo mutu ba ba shwile kale ni kona ku atile mwa bulapeli bo buñata bwa buhata. Ba si ka ituta kale niti ya mwa Bibele, ba bañwi ne ba lumela kuli ba ba shwile ku na ni kwa sibaka se siñwi se si sa bonwi ko ba pila mi ba kona ku tusa kamba ku tahisa kozi ku ba ba pila. Mwendi ne mu likanga hahulu ku ambelela bahabo mina ba ba shwile kale. Kono sina mo ne mu itutezi mwa Kauhanyo 6 ya buka ye, ba ba shwile ha ba pili kwa sibaka se siñwi. Kacwalo ku lika ku ambola ni bona ha ku tusi. Litaba lifi kamba lifi ze bonahala kuli li zwelela ku mulatiwa ya shwile li zwa luli kwa badimona. Kacwalo, Jehova n’a hanisize Maisilaele ku lika ku ambola ni ba ba shwile kamba ku abana mwa likezo lifi kamba lifi za mioya.—Deuteronoma 18:10-12.
5. Haiba mwa bulapeli bwa mina bwa kale ne mu itusisa maswaniso kamba ne mu lapela bahabo mina ba ba shwile, mu kona ku eza cwañi?
5 Haiba mwa bulapeli bwa mina bwa kale ne mu itusisa maswaniso kamba ne mu lapela bahabo mina ba ba shwile kale, mu kona ku eza cwañi? Mu bale ni ku yeya likalulo za Bibele ze mi bonisa mw’a ikutwela Mulimu ka za lika zeo. Mu lapele ku Jehova kamita ka za takazo ya mina ya ku bata ku tiya mwa bulapeli bwa niti, mi mu mu kupe kuli a mi tuse ku nahana mw’a nahanela yena.—Isaya 55:9.
NGILISIMUSI—NE I SA EZIWI KI BAKRESTE BA KWA MAKALELO
6, 7. (a) Ku lumelwa kuli Ngilisimusi ki mukiti wañi, mi kana balateleli ba Jesu ba kwa makalelo ne ba u ezanga? (b) Mikiti ya lizazi la ku pepwa ne i swalisaniswa ni nto mañi mwa linako za balutiwa ba Jesu ba kwa makalelo?
6 Bulapeli bwa mutu bu kona ku silafazwa ki bulapeli bwa buhata ha ku taha kwa mikiti ye tumile. Lu nge mutala wa Ngilisimusi. Ku ngiwa kuli Ngilisimusi ki kupuzo ya ku pepwa kwa Jesu Kreste, mi ibat’o ba bulapeli kaufela bo bu ipala ku ba bwa Sikreste bwa u ezanga. Kono ha ku na bupaki bwa kuli balutiwa ba Jesu ba kwa makalelo ne ba ezanga mukiti w’o. Buka ye bizwa Sacred Origins of Profound Things i li: “Mwa lilimo ze 200 hamulaho wa ku pepwa kwa Kreste, ha ku na ya n’a ziba, mi ki ba banyinyini batu ba ne ba isa pilu kwa taba ya kuli n’a pepilwe lili luli.”
7 Balutiwa ba Jesu niha ne ba kabe ba zibile lizazi luli fa n’a pepezwi Jesu, ne ba si ke ba ezanga mukiti wa teñi. Libaka? Kakuli ka mo i bulelela hatiso ya The World Book Encyclopedia, Bakreste ba kwa makalelo “ne ba nga ku eza mukiti wa ku pepwa kwa mutu ufi kamba ufi ku ba sizo sa sihedeni.” Mikiti ya ku pepwa ye bulezwi fela mwa Bibele ki ya babusi ba babeli ba ne ba si balapeli ba Jehova. (Genese 40:20; Mareka 6:21) Mikiti ya ku pepwa hape ne i ezezwanga ku kuteka milimu ya sihedeni. Ka mutala, la May 24, Maroma ne ba ezanga mukiti wa ku pepwa kwa Diana, mulimu wa musali. Lizazi le li tatama, ne ba ezanga mukiti wa ku pepwa kwa Apollo, mulimu wa bona wa lizazi. Kacwalo, mikiti ya lizazi la ku pepwa ne i ngiwa ku ba ya sihedeni, isi ya Sikreste.
8. Mu taluse swalisano ye mwahal’a mikiti ya lizazi la ku pepwa ni litumelo za mioya.
8 Ku na ni libaka le liñwi hape Bakreste ba kwa makalelo ha ne ba sa ezangi mukiti wa ku pepwa kwa Jesu. Mwendi balutiwa ba hae ne ba ziba kuli mikiti ya lizazi la ku pepwa ne i swalisani ni litumelo za mioya. Ka mutala, buñata bwa Magerike ni Maroma ba kwakale ne ba lumela kuli mutu ni mutu h’a pepwa, ku na ni moya o n’o tahanga teñi mi ne u mu sileleza mwa bupilo bwa hae kaufela. Buka ye bizwa The Lore of Birthdays i li: “Moya w’o ne u swalisananga ka nzila ye sa utwisisehi ni mulimu o n’o pepilwe fa lizazi la n’a pepwa mutu.” Jehova kaniti n’a si ke a tabiswa ki mukiti o swalisanisa Jesu ni litumelo za mioya. (Isaya 65:11, 12) Kacwalo ku tahile cwañi kuli batu ba bañata ba ezange mukiti wa Ngilisimusi?
SIMULUHO YA NGILISIMUSI
9. Ne ku tile cwañi kuli December 25 i ngiwe sina lizazi la ku eza mukiti wa ku pepwa kwa Jesu?
9 Ne li hamulaho wa lilimo ze mianda-nda ku zwa fa n’a pilezi Jesu fa lifasi fo ne ba kalezi batu ku ezanga mukiti wa ku pepwa kwa hae la December 25. Kono leo ne si lona lizazi la n’a pepilwe Jesu, kakuli ku bonahala kuli yena n’a pepilwe mwa October. * Kacwalo kiñi ha ne ku ketilwe December 25? Ba bañwi bao hasamulaho ne ba til’o ipala ku ba Bakreste mwendi ne ba “lakaza kuli lizazi leo li zamaelele ni la mukiti wa Sihedeni wa Siroma” wa ku pepwa kwa lizazi.” (The New Encyclopædia Britannica) Maliha, lizazi ha ne li si na hahulu m’ata, bahedeni ne ba ezanga mikiti ya kuli lizazi, le li fa mufutumala ni liseli li kute ku zwa kwa misipili ya lona. Lizazi la December 25 ne li lumelwa ku ba lona lizazi le ne li kala ku kuta lizazi. Ka ku lika ku fetula bahedeni, ba bahulu ba bulapeli ba amuhela mukiti w’o ni ku lika ku u bonahaza ku ba wa “Sikreste.” *
10. Mwa linako za kwamulaho, ki kabakalañi batu ba bañwi ha ne ba sa ezi mukiti wa Ngilisimusi?
10 Simuluho ya sihedeni ya Ngilisimusi se i lemuhilwe kale. Kakuli ha i simuluhi mwa mañolo, Ngilisimusi ne i hanisizwe mwa England ni mwa linaha ze ñwi ze n’e busiwa ki America mwa lilimo za ma-1600. Mutu kaufela ya n’a sa yi kwa musebezi fa lizazi la Ngilisimusi n’a fiwa koto. Kono hañihañi lizo za kale za taha hape, mi mane kwa ekezwa ni ze nca. Ngilisimusi hape ya ba mukiti o mutuna, mi ku sa li cwalo mwa linaha ze ñata. Kono kabakala kuli Ngilisimusi i swalisani ni bulapeli bwa buhata, ba ba bata ku tabisa Mulimu ha ba ezi mukiti wa yona kamba mukiti ufi kamba ufi kaufela o simuluha mwa bulapeli bwa sihedeni. *
KANA LISIMULUHO LI NA NI TABA LULI?
11. Ki kabakalañi batu ba bañwi ha ba abananga mwa mikiti, kono ki sifi se lu swanela ku iyakatwa hahulu?
11 Ba bañwi b’a lumela kuli mikiti ye cwale ka Ngilisimusi i na ni lisimuluho za sihedeni kono niteñi ba bona kuli ku abana ku yona ha ku si ka fosahala. Mane, batu ba bañata ha ba ezanga mikiti yeo ha ba nahanangi za bulapeli bwa buhata. Linako zeo hape li fanga mabasi kolo ya ku swalisana. Kana ki mona mo mu ikutwela cwalo? Haiba ku cwalo, mwendi ki ku lata lubasi, isi bulapeli bwa buhata ko ku bisa t’ata kuli mu tiye mwa bulapeli bwa niti. Mu kolwe kuli Jehova, yena musimululi wa lubasi u bata kuli mu utwane ni bana bahabo mina. (Maefese 3:14, 15) Kono mu kona ku tiisa swalisano yeo ka linzila ze tabisa Mulimu. Muapositola Paulusi n’a ñozi ka za taba ye lu swanela ku iyakatwa hahulu kuli: “Mu batisise se si tabisa Mulena.”—Maefese 5:10.
12. Mu fe mutala o bonisa libaka ha lu swanela ku ambuka lizo ni mikiti ze simuluha ko ku masila.
12 Mwendi mu bona kuli lisimuluho za mikiti ha li ami hahulu mo i ezezwa mikiti kacenu. Kana lisimuluho li na ni taba luli? Ee! Ka mutala: Lu nge kuli ne mu ka bona kaswiti mwa masila. Kana ne mu ka nopa kaswiti kao ni ku ka ca? Kutokwa! Kaswiti kao ka masila. Sina kaswiti kao, mikiti i kana ya bonahala ku ba ye munati, kono i nopilwe mwa libaka ze masila. Kuli lu tiye mwa bulapeli bwa niti, lu tokwa ku ba ni mubonelo wa mupolofita Isaya ya n’a bulelezi balapeli ba niti kuli: “Mu si ke mwa swala ze masila.”—Isaya 52:11.
TEMUHO MWA KU SEBELISANA NI BA BAÑWI
13. Ki butata mañi bo bu kana bwa zuha ha mu sa abani mwa mikiti?
13 Ku kana kwa zuha butata ha mu keta ku sa abana mwa mikiti. Ka mutala, be mu beleka ni bona ba kana ba komoka kuli kiñi ha mu sa abani mwa lika ze ñwi ze ama mikiti kwa musebezi. Ku cwañi haiba mu fiwa mpo ya Ngilisimusi? Kana ku i amuhela ne ku ka fosahala? Ku cwañi haiba sinyalana ni mina u mwa bulapeli bo bu shutana ni bwa mina? Mu kona ku ikolwisa cwañi kuli bana ba mina ha ba ikutwi kuli ku na ni ze ba yawa ka ku sa abana mwa mikiti?
14, 15. Ne mu ka eza cwañi haiba mu lakalezwa ku ikola mukiti kamba haiba mutu u bata ku mi fa mpo?
14 Ku talimana ni muinelo o muñwi ni o muñwi ku tokwa temuho hande. Haiba mutu a mi lumelisa ni ku mi lakaleza ku ikola mukiti, mwa kona fela ku itumela ku yena. Kono lu nge kuli mutu y’o ki ye mu bonananga ni yena kamba ku sebelisana ni yena kamita. Mwendi f’o mu tokwa ku bulela ze ñwi hape. Ku ze mu bulela kaufela, mu bulele ka maseme. Bibele i eleza kuli: “Mubulelelo wa mina ibe o na ni musa kamita, o lungilwe lizwai, kuli mu zibe mo mu lukela ku alabela mutu kaufela.” (Makolose 4:6) Mu tokomele ku sa eza ba bañwi ka kashwau. Mu taluse tumelo ya mina ka butali. Mu taluse hande kuli ha mu lwanisi ku fana limpo ni ku eza mikopano, kono ne mu ka tabela ku abana teñi ka linako li sili.
15 Ku cwañi haiba mutu u bata ku mi fa mpo? Ku itingile. Mufani a kana a li: “Na ziba kuli ha mu abanangi mwa mukiti wo. Niteñi ni bata ku mi fa mpo ye.” Mu kana mwa atula kuli ku amuhela mpo yeo mwa muinelo o cwalo kwa shutana ni ku abana mwa mukiti. Mi haiba mufani h’a zibi tumelo ya mina, mwa kona ku mu taluseza kuli ha mu ezangi mukiti w’o. Seo si kona ku talusa libaka ha mu amuhela mpo, kono mina mu sa fi mpo ka nako yeo. Kono hape, ne ku ka ba hande ku sa amuhela mpo haiba i fiwa ka mulelo o bonahala hande wa kuli ha mu lateleli hahulu tumelo ya mina kamba kuli fokuñwi mwa kona ku keshebisa tumelo kuli mu fumanele fateñi se siñwi.
BA MWA LUBASI BO?
16. Mu kona ku ba cwañi ni butali ha mu talimani ni litaba ze ama mikiti?
16 Ku cwañi haiba bulapeli bwa mina bu shutana ni bwa ba mwa lubasi lwa mina? Ni f’o, mu eze ka maseme. Ha mu tokwi ku tisa kañi ka za mukiti ni mukiti o ba keta ku abana ku ona bahabo mina. Kono mu kuteke tukelo ya bona ya ku ba ni mibonelo ya bona, sina mina mo mu batela kuli ba kuteke tukelo ya mina ya ku ba ni mibonelo ya mina. (Mateu 7:12) Mu ambuke likezo kaufela ze ka tahisa kuli mu abane mwa mukiti. Kono mu si ke mwa ba ni buñañeleli mwa lika ze sa ami ku abana mwa mukiti. Mi mu eze lika ka nzila ye si ke ya mi tahiseza ku sisitwa ki lizwalo.—1 Timotea 1:18, 19.
17. Mu kona ku tusa cwañi bana ba mina ku sa ikutwa kuli b’a yawa kakuli ba bona ba bañwi ha ba eza mikiti?
17 Ki lifi ze mu kona ku eza ilikuli bana ba mina ba si ke ba ikutwa kuli b’a yawa kakuli ha ba abani mwa mikiti ye si ya ka mañolo? Ku itingile hahulu ku ze mu eza mwa linako ze ñwi za silimo. Bashemi ba bañwi ba lukisanga linako za ku fa bana ba bona limpo. Ye ñwi ya limpo ze nde ka ku fitisisa ze mu kona ku fa bana ba mina ki nako ya mina ni lilato.
MU BE MWA BULAPELI BWA NITI
18. Ku fumanehanga kwa mikopano ya Sikreste ku kona ku mi tusa cwañi ku tiya mwa bulapeli bwa niti?
18 Kuli mu tabise Mulimu, mu lukela ku hana bulapeli bwa buhata ni ku tiya mwa bulapeli bwa niti. Ku eza cwalo ku amañi? Bibele i li: “A lu babalelane, kuli lu susumezane mwa lilato ni mwa misebezi ye minde. Lu si ke lwa tuhela liputeho za luna, mo ba ezeza ba bañwi; kono lu kutazane, sihulu ka ku bona kuli lizazi le lituna li sutelezi.” (Maheberu 10:24, 25) Mikopano ya Sikreste ki linako za tabo zeo ku zona mu kona ku lapela Mulimu ka nzila y’a tabela. (Samu 22:22; 122:1) Kwa mikopano ye cwalo ku banga ni ku ‘kutazana’ mwahal’a Bakreste ba ba sepahala.—Maroma 1:12.
19. Ki kabakalañi ha ku li kwa butokwa kuli mu taluseze ba bañwi ka za lika ze mu itutile mwa Bibele?
19 Nzila ye ñwi ye mu kona ku tiya mwa bulapeli bwa niti ka yona ki ku taluseza ba bañwi lika ze mu itutile mwa Bibele ni Lipaki za Jehova. Kaniti batu ba bañata ba ‘tonga, ni ku lila’ kabakala bumaswe bu bo ezahala mwa lifasi kacenu. (Ezekiele 9:4) Mwendi ku na ni be mu ziba ba ba ikutwa cwalo. Mwendi mwa kona ku ambola ni bona ka za sepo ya mina ye tomile fa Bibele ka za kwapili. Ha mu nze mu swalisana ni Bakreste ba niti ni ku taluseza ba bañwi litaba ze nde za niti za mwa Bibele ze mu itutile, mu ka fumana kuli takazo kaufela ya ku abana mwa lizo za bulapeli bwa buhata ye kana i siyezi mwa pilu ya mina i ka fela hanyinyani-hanyinyani. Mu kolwe kuli mu ka ba ni tabo ye tuna ni ku fumana limbuyoti ze ñata haiba mu tiya mwa bulapeli bwa niti.—Malaki 3:10.
[Litaluso za kwatasi]
^ para. 9 Mukiti o bizwa Saturnalia ni ona ne u tahisize kuli lizazi la December 25 li ketiwe. Mukiti w’o wa mulimu wa njimo wa Siroma ne u eziwanga ku zwa December 17 ku isa 24. Fa mukiti wa Saturnalia ne ku ciwa, ku wabelwa, ni ku fana limpo.
^ para. 10 Puhisano ya ka m’o Bakreste ba niti b’a ngela mikiti ye miñwi ye tumile mu kona ku i fumana mwa Litaba Ze Ekelizwe, makepe 222-3.
ZE I LUTA BIBELE
▪ Ku lapela maswaniso ni ku lapela bahabo mutu ba ba shwile ha ku swaneli mwa bulapeli bwa niti.—Exoda 20:4, 5; Deuteronoma 18:10-12.
▪ Ku abana mwa mikiti ye simuluha mwa buhedeni ku fosahezi.—Maefese 5:10.
▪ Bakreste ba niti ba swanela ku ba ni maseme ha ba taluseza ba bañwi za bulapeli bwa bona.—Makolose 4:6.
[Lipuzo za Tuto]
[Siswaniso se si fa likepe 158]
Kana ne mu ka ca kaswiti ka ku nopa mwa masila?
[Maswaniso a fa likepe 163]
Ku ba mwa bulapeli bwa niti ku tahisa tabo ya luli
