1, 2. ¿Jas sjobʼjel tʼilan oja jobʼabʼaj ja yajni elyata ja bʼa relijyon mi meranuki, sok jas maʼ yuj ja jel tʼilan oja kʼuluki?

PENSARAʼAN lekbʼi xa wabʼ ay maʼ wan yajel kuxbʼuk ma wan yajel och beneno ja jaʼ waxa wuʼaji. Ja jaw oj bʼobʼ ya koʼan chamel, sok oj bʼobʼ smil-a. Anto, ¿jasa oja kʼuluki? Pes mixani oja wuʼ ja jaʼi. Pe anima mixa xa wuʼaj, tʼilani oja jobʼabʼaj: «¿Yaʼojxa maʼ ochki chamel ja jaʼ kuʼajtaʼi?».

² Ja relijyon mi meranuki jachni wa xtaxa. Ja Biblia wa xyala ja jastik wa sjeʼawe soka jastik wa skʼulaneʼi akʼubʼalni kuxbʼuka (2 Corintios 6:17). Ja yuj, jelni tʼilan oj elkotik ja bʼa «niwan babilonya», ja spetsanil ja relijyonik bʼa luʼumkʼinali bʼa kontraʼaye soka Jyoba (Ja swayichi [Apocalipsis] 18:2, 4, YD). ¿Elyata maʼ ja weʼni? Ta jachuki, ¡jelni leka! Pe mi malanukta ja oj elan ma oja jipkani. Chomajkil, jelni tʼilan oja jobʼabʼaj: ¿Ayto maʼ jas wa xkʼulan ja bʼa jsakʼanil ja jasa wa skʼulan ja relijyon mi meranuki? La kiltik jujuntik sjejel.

3. a) Cholo jasa wa xyala ja Biblia sbʼaja yajel makunuk kʼulubʼal dyosiki, sok jas yuj jujuntik wokolni xyabʼye skʼuʼajel ja jastal wa spensaraʼan ja Dyos sbʼaja kʼulubʼal dyosiki. b) Ta ja weʼn aya wiʼoj jun jasunuk bʼa ti chʼikan soka relijyon mi meranuki, ¿jasa tʼilan oja kʼulsoki?

³ Jujuntik ixuk winik ayiʼoj ja bʼa snajeʼi skʼulubʼal dyose, sok  ayni jitsanxa jabʼil ti yiʼoje, jastal ja krusi, ma chikan jastik junuk jastal jaw. ¿Ay maʼ cha awiʼoj ja weʼn? Ta jachkʼa, bʼobʼta tukni oja wabʼ ma mi stojoliluk ta mi awa makunuk jun jasunuk bʼa oja wayi orasyon ja Dyosi. Chomajkil, bʼobʼta jel waxa yajtay ja jastik junuk jaw. Pe ja Dyosi yeʼnani ja maʼ wa xyala jastal oj katikyi stoyjeli, soka Biblia wa sjeʼa ja Dyosi mini skʼana oj katik makunuk kʼulubʼal dyosik (Salmo 115:4-8; Isaías 42:8; 1 Juan 5:21). Anto, ta waxa kʼana oj ochan ja bʼa relijyon smeranili, tʼilani oja wa makunuk ja rason wa xyaʼa ja Éxodo 20:4, 5 (kʼuman). Ja yuj, ja yajelyi stoyjel ja kʼulubʼal dyosiki, tʼilani oj kiltik ja jastal wa xyila ja Jyoba: jun jasunuk bʼa ‹jelxelxa skistalil› (Deuteronomio 27:15).

4. a) ¿Jas yuj mini tʼun xmakuni yajelyi stoyjel ja matik ekʼpaxtakujtiki? b) ¿Jas yuj ja Jyoba skomo ja xchonabʼ Israel bʼa mok skʼuluke chikan jastik junuk bʼa ti chʼikan soka pukujiki?

⁴ Pilan jasunuk wa skʼulane jitsan ja relijyonik mi meranuki jani yajelyi stoyjel ja maʼ ekʼpaxtakujtiki. Bʼajtanto yuj oj snebʼ-e ja smeranil sbʼaja Biblia, jujuntik ixuk winik wa skʼuʼane ja matik chamelexa ti aye sakʼan bʼa jun lugar mi x-ilxi, sok wanbʼi xbʼobʼ skoltaye ja matik sakʼaneʼi ma skʼulajelyi jastik junuk bʼa mi lekuk. Bʼobʼta ja weʼn aleʼunej jitsan modo bʼa yajel  kulan skʼujol ja matik ekʼpaxtawuji. Pe jastalni anebʼa ja bʼa kapitulo 6, ja matik chamelexa mixato sakʼanuke bʼa pilan lugar. Ja yuj, mini tʼun lekuk slejel modo bʼa oj jtatike loʼil. Chikan jas kʼumal oja wabʼ sbʼa jun maʼ chamelawuj tini wa xjak bʼa pukuj jumasaʼ. Yuja jaw, ja Jyoba skomo ja xchonabʼ Israel bʼa mok sleʼe modo stajel loʼil ja matik chamelexa, sok mini skʼulajel chikan jastik junuk bʼa ti chʼikan soka pukujiki (kʼuman ja Deuteronomio 18:10-12).

5. ¿Jasa oj bʼobʼa kʼuluk ja weʼn ta waxa wa makunuk kʼulubʼal dyosik bʼa stoyjel ja Dyosi ma yajelyi stoyjel ja maʼ ekʼpaxtakujtiki?

⁵ Ta ja relijyon bʼa wala waji wa xya makunuk kʼulubʼal dyosik ma wa xyaweyi stoyjel ja matik ekʼpaxtakujtiki, ¿jasa oj bʼobʼa kʼuluki? Kʼuman jaʼankʼujol ja tekstoʼik bʼa Biblia bʼa wa sjeʼa jasa wa spensaraʼan ja Dyos sbʼaja skʼulajelik jaw. Ayi orasyon ja Jyoba spetsanil ja kʼakʼujiki; alayabʼ waxa kʼana oj ochan ja bʼa relijyon smeranili sok kʼanayi a-skoltaya bʼa oja pensaraʼuk jastalni ja yeʼn (Isaías 55:9).

6, 7. a) Cholo jas bʼi wa xya julskʼujole ja ixuk winik yajni wa skʼintane ja spojkelal ja Jesusi sok ta wa skʼintane ja snebʼumanik ja Jesús ja bʼa bʼajtan siglo. b) Ja bʼa styempo ja bʼajtan snochumanik ja Jesús, ¿jasa ti chʼikansok ja skʼintajel ja kʼakʼu wa xtsʼikwi sjabʼil jun ixuk winik?

⁶ Ja stoyjelal wa xkatikyi ja Dyosi wani xbʼobʼ katik kuxbʼuk soka relijyon mi meranuki ta jkʼulantik jujuntik ja kʼin wa skʼulaneʼi. Jun sjejel jaʼ sbʼaja skʼintajel ja spojkelal ja Jesusi. Ja kʼin it jabʼi bʼa yajel julel skʼujole ja kʼakʼu pojki ja Jesukristo, sok tʼusan mi spetsaniluk ja relijyonik matik wa xyalawe snebʼumane bʼa Jesusi wani skʼulane. Pe mini oj jtatik prebaʼik bʼa wa xyala ja bʼajtan snochumanik ja Jesús skʼulane ja kʼin jaw. Ja juʼun wa sbʼiʼilan Los orígenes sagrados de las cosas profundas wa xyala: «Ja bʼa yojol ja chabʼ siglo tsaʼan yajni pojki ja Kristoʼi mini maʼ wa snaʼawe jas yajtabʼ pojki, sok jel ita tʼusan ja maʼ skʼana oj snaʼe ajyi».

⁷ Anima cha snaʼukexta ja snochumanik ja Jesús ja yajtabʼ  pojki, mini oj cha skʼintaye ja kʼakʼu wa xtsʼikwi sjabʼili. ¿Jas yujil? Yujni ja bʼajtan snebʼumanik ja Jesusi «wa xyilawe ja kʼin jumasaʼ jaw [...] jastal kostumbreʼik wa skʼulane ajyi ja matik mi kʼuʼumanuke Dyosi» (Las cosas nuestras de cada día). Ja Biblia kechanta wa xcholo bʼa chabʼ mandaranum ja maʼ skʼintay ja yajni tsʼikwi sjabʼili, pe mi yaʼtijumuke ja Jyoba (Génesis 40:20; Marcos 6:21). Ja tikʼe kʼinik it wani xcha skʼulane bʼa yajelyi stoyjel ja dyosik mi meranuki. Jun sjejel, ja swinkil ja chonabʼ Roma wa skʼintaye ja spojkelal ja sdyose Diana ja bʼa yajtabʼ 24 bʼa yixawil mayo, jaxa yajni wa x-el ja pilan kʼakʼu, ja wa skʼintaye ja sdyose Apolo, ja dyos bʼa Kʼaʼuji. Ja yujil, ja skʼintajel ja yajni wa xtsʼikwi sjabʼil jun ixuk winik mi ti chʼikanuk soka relijyon smeranili, pes jani chʼikansok ja yajelyi stoyjel ja dyosik mi meranuki.

8. Cholo jastal ti chʼikan soka skʼuʼajelik mi meranuki ja bʼa skʼintajel ja yajni xtsʼikwi sjabʼil jun ixuk winik.

⁸ Ja snochumanik ja Jesús bʼa bʼajtan siglo mini cha skʼintane ja spojkelal ja Jesús yuj pilan jasunuk: ja yeʼnleʼi bʼobʼta wa snaʼawe ja skʼintajel ja yajni wa xtsʼikwi sjabʼil jun ixuk winik tini cha chʼikansok ja skʼuʼajelik bʼa mi meranuki. Ja bʼa tyempo najate, jitsan ja bʼa swinkil Roma sok Grecia wa skʼuʼane ja ixuk winiki ay yiʼoje jun ipal bʼa ti wa x-ajyi yajni wa xpojkiyeʼi, soka ipal jaw wanbʼi xtalnajiye bʼa spetsanil ja sakʼanileʼi. Ja matik mi yaʼtijumuke Dyos ja bʼa tyempo jaw wa skʼintaye ja yajni wa xtsʼikwi sjabʼil jun ixuk winik, jachuk ja bʼa kʼin it ja sdyoseʼi wanbʼi stalnay ja maʼ wa xtsʼikwi sjabʼili. Ja Jyoba mini tʼun lekuk oj yil jun kʼin wa xkʼulaxi bʼa ti chʼikan ja Jesús soka skʼuʼajelik mi meranuki (Isaías 65:11, 12). Pe ¿jas yuj jitsan ixuk winik wa skʼintaye ja spojkelal ja Jesusi?

9. ¿Jas yuj stsaʼawe ja skʼakʼuʼil 25 bʼa diciembre bʼa oj ya julskʼujole ja spojkelal ja Jesusi?

⁹ Junuk 300 jabʼil tsaʼan yajni ja Jesús ajyi ja bʼa Luʼumi, ja ixuk winiki stsaʼawe ja skʼakʼuʼil 25 bʼa diciembre bʼa skʼintajel ja  spojkelal ja Jesús. Pe ja Jesús mini pojki bʼa yixawil diciembre, bʼobʼta pojkini bʼa octubre. * Anto, ¿jas yuj jaʼ stsaʼawe ja kʼakʼu jaw? Bʼobʼta stsaʼawe ja kʼakʼu jaw yujni ja matik wa xyalawe snochumane bʼa Jesús jaʼ snochowe ja kʼin wa skʼulane ja swinkil Roma. Pes ja skʼakʼuʼil 25 bʼa diciembre jaʼ wa skʼintaye ja spojkelal ja Kʼaʼuji, jach wa xyala jun juʼun wa sbʼiʼilan Enciclopedia de la Religión Católica. Ja bʼa diciembre, yajni mas jel xkoʼ ja cheʼe sok mi jel tsatsuk ja yijlabʼ ja Kʼaʼuji, ja matik mi kʼuʼumanuke Dyosi wa skʼulane skʼijnal ja Kʼaʼuji bʼa akumxuk ja bʼa najat sbʼejyeli sok bʼa cha aʼajuk yile ja yijlabʼi soka skʼajkʼali. Sok skʼuʼane ja bʼa skʼakʼujil 25 bʼa diciembre jani wa xkumxi ja bʼa najtil sbʼejyel ja Kʼaʼuji. Bʼa stukbʼesel ja matik wa skʼuʼane sbʼaja kʼin it, ja olomalik bʼa relijyoniki xchʼikawe ja kʼini sok sleʼawe modo bʼa oj chijkajuk lajansok jun kʼin sbʼa «relijyon». *

10. ¿Jas yuj jujuntik ixuk winik ja bʼa tyempo najate mi skʼintane ja spojkelal ja Jesusi?

¹⁰ Jitsanxa tyempo wa xnaxi ja skʼintajel ja spojkelal ja Jesusi tini eleljan bʼa matik mi kʼuʼumanuke Dyos. Yuja mi ti eleluk bʼa Biblia, ja kʼin it mini kʼanji oj skʼuluke ja bʼa Inglaterra sok jujuntik lugarik ja bʼa Estados Unidos ja bʼa sjabʼilil 1601 man 1700. Spetsanil ja matik mi xwajye aʼteli sok wa xkanye bʼa snaje ja kʼakʼu bʼa skʼintajel ja spojkelal ja Jesusi wa xkʼulajiye multar. Pe mi ekʼ jitsan tyempo, ja poko kostumbreʼiki cha yawe kumxukjan, sok  xchʼikawe tuk kʼinik. Ja skʼintajel ja spojkelal ja Jesusi pax jun niwan kʼin sok jachtoni wa xyilawe bʼa jitsan chonabʼik. Pe ja matik wa skʼana oj yawe gustoʼaxuk ja Dyosi mini skʼulane ja kʼin it, pes yujni wa snaʼawe ti eleljan bʼa relijyon mi meranuk, sok cha mini ja tuk kʼinik yajni mi ti eleluk bʼa Biblia. *

11. Cholo jas yuj ayni ixuk winik wa skʼulane jujuntik kʼin sok jasa ay mas stʼilanil ja bʼa keʼntiki.

¹¹ Jujuntik ixuk winik wani snaʼawe ay kʼinik ti eleljan bʼa relijyon mi meranuk, jastal ja skʼintajel ja spojkelal ja Jesusi. Pe anima jachukuk wani skʼintaye. Sok wa xyalawe jel ita tʼusan ja maʼ wa spensaraʼane ti chʼikan soka relijyon mi meranuki. Chomajkil, junbʼi ekʼele bʼa wa stsomo sbʼaja pamilya. ¿Jach maʼ waxa pensaraʼan ja weʼn? Ta jachuki, bʼobʼta ja yuj ja yajtanel awiʼoj sbʼaja wa pamilya sok mi jaʼuk sbʼaja relijyon mi meranuki, soka it jani wa xyaʼa wiʼ wokol bʼa oj ochan ja bʼa relijyon smeranili. Pe naʼa lek, ja Jyoba, ja maʼ ya kujlajuk ja pamilya, wani skʼana ja weʼn soka wa moj-alijel jumasaʼ lek oja wilabʼajex (Efesios 3:14, 15). Pe ay tuk modoʼik bʼa skʼulajel ja it sok bʼa oj katik gustoʼaxuk ja Dyosi. Ja jekabʼanum Pablo yala ja jasa mas tʼilan ja bʼa keʼntiki: «Cʼulanic fuerza ba oja nebex ja jas huas scʼana ja Cajualtiqui» (Efesios 5:10).

12. ¿Jasa slajelal wa sjeʼa bʼa tʼilani oj katikan ja kostumbreʼik soka kʼin jumasaʼ eleljan bʼa relijyon mi meranuki?

¹² Bʼobʼta ja weʼn oja pensaraʼuk ja kʼin wa skʼulane ja bʼa jtyempotiki mixa jaʼuk wa xkʼintaxi ja jasa wa skʼintaye ja bʼa najate. ¿Ay maʼ stʼilanil snajel ja bʼa eljani? Ayniʼa. Pensaraʼan lekbʼi xa wila jun paleta bʼa yoj lokok, ¿oj maʼ atule sok oja loʼe? Miyuk, pes ayxani yiʼoj kux. Jastalni ja paleta jaw, ay jujuntik kʼin jel xpaywani, pe ja kʼinik jaw tini eleljan bʼa lugarik jel kistal, ma kux. Ta wa xkʼanatik oj jtsatik ja relijyon smeranili, tʼilani oj jnochtik ja rason yaʼakan ja jekabʼanum Pablo. Ja yeʼn yala  yabʼ ja ixuk winik matik yaʼteltaye ja Dyos sok spetsanil skʼujole: «Pila bajex soc spetzanil ja maloili porque ja malo, jaʼ ni sbaj ja qʼuiqʼuinali» (Efesios 5:11).

13. ¿Jas wokolik oj bʼobʼ jakabʼaj yajni xa waʼakan wajel ja bʼa kʼin jumasaʼ?

¹³ Bʼobʼta ojni jakabʼaj wokol yajni xa pensaraʼan oja wakan wajel ja bʼa kʼin jumasaʼ. Bʼobʼta jawa moj aʼteli oj sjobʼawi jas yuj mixa kʼulan jujuntik aʼtel bʼa ti chʼikan soka kʼin jumasaʼ. Sok ¿jas maʼ oja kʼuluk lekbʼi x-ajiwi jun majtanal bʼa ti chʼikan soka skʼintajel ja spojkelal ja Jesusi? ¿Lek maʼ ja oja wiʼi? ¿Jas maʼ oj skʼuluk jawa tatami ma jawa cheʼumi ta mi junukxta ja skʼuʼajel awiʼojexi? Sok yajni jawa wuntikili mi xwajye ja bʼa kʼini, ¿jas maʼ oja kʼuluk bʼa oja wa yil-e mini wanuke xchʼayjel jun jasunuk bʼa lek?

14, 15. ¿Jas oja kʼuluk ta lokjiya bʼa jun kʼin ma x-ajiwi jun majtanal?

¹⁴ Jelni stʼilanil oja naʼ jas oja kʼuluk ja bʼa jujune ja ekʼeleʼiki. Jun sjejel, lekbʼi ja weʼn la lokji oj wajan bʼa jun kʼin, malanta sok ja oja wayi tsʼakatali. Pe ta ja ixuk winiki waxa wilabʼajsok kʼakʼu kʼakʼu, jastal juna moj aʼtel, bʼobʼta oj bʼobʼa chol yabʼ ja skʼuʼajel awiʼoji. Pe tʼilani ja bʼa ekʼeleʼik jaw mok yajbʼesnuk ja jas oja wali. Ja Biblia wa xyala: «Aa cuidadoex ja jastal huala cʼumaniyexi porque sbej ni tzamal oj ajyuc ja jloiltica, jaxa cuando huantic loil soc ja jmojtiqui, sbej que tzamal oj jactic ja sloilei» (Colosenses 4:6). Cholo ja skʼuʼajel awiʼoji sok leʼa modo bʼa mok maʼ ayajbʼes. Achiknajukan stojolil mini maloʼuk yajel majtanal sok stsomjel jbʼajtik, pe masni lek ja oja tsaʼ pilan kʼakʼu.

¹⁵ ¿Jaxa ta ay maʼ wa skʼana oj yawi jun majtanal? Pes jani oja wil ja bʼa ekʼeleʼik jaw jas yuj wa skʼana oj yawi jun majtanal. Bʼobʼta oj bʼobʼ aljukawabʼ: «Wani xnaʼa mixa kʼintay ja kʼin iti, pe wa xkʼana oj kʼebʼawi ja majtanal it». Bʼobʼta ja ekʼele jaw xa yama ja majtanali, pe mi wa stojolan wanuka xchʼikjela bʼaj ja bʼa kʼini. Pe ta ja ixuk winiki mi snaʼa ja skʼuʼajel awiʼoji,  oj bʼobʼa walyabʼ ja weʼn mixa kʼintay ja kʼin jaw. Ja yeʼn oj snaʼ jas yuj waxa yama ja majtanali pe mi wa stojolan cha oja wayi jun majtanal ja yeʼn. Pe ayni ekʼele oj ajukawi majtanal, pe kechanta bʼa oj iljuk ta meran toj aya soka skʼuʼajel awiʼoji, ma bʼa kechanta yuj stajel jastik junuk, ojni akʼok ja smandarik ja Dyosi. Anto, ja it mini stojoliluk ja oja yami.

16. ¿Jas oj bʼobʼa kʼuluk bʼa mok yajbʼesnan yajni xa taʼa tiʼal chikan jasunuk bʼa ti chʼikansok ja kʼini?

¹⁶ ¿Jas oja kʼuluk ta bʼa yojol jawa pamilya mi junukxta ja skʼuʼajel awiʼojexi? Pes tʼilani oja leʼ modo bʼa mok yajbʼesnan. Mi tʼilanuk tikʼanxta oja walyabʼye ja tuki bʼa jujune ja kostumbreʼik ma kʼin wa skʼana oj skʼuluke ma oj wajukeʼi. Kisa ja jas wa spensaraneʼi, jastalni ja weʼn waxa kʼana oj cha kisjan (kʼuman ja Mateo 7:12). Mokni awakan mini jasa bʼa ayiʼa och skʼulajel ja kʼini. Pe mokni cha jelxan bʼa mi oja kʼuluk ja jastik junuk bʼa mi ti chʼikanuk soka kʼin jumasaʼ. Pes ja weʼn tʼilani oja naʼ jas oja kʼuluk bʼa aʼajyuk juna kʼujol sok juna pensar bʼa sak (kʼuman ja 1 Timoteo 1:18, 19).

17. ¿Jas oja kʼuluk bʼa jachuk jawa wuntikili ayil-e mini jas wanuke xchʼayjel jun jasunuk bʼa lek yajni xyilawe ja tuki wane skʼulajel kʼin?

¹⁷ Yajni ja kʼinik mi ti eleluk bʼa Biblia mi xwajye jawa wuntikili, ¿jas maʼ oja kʼuluk bʼa jachuk ayil-e ja yeʼnleʼi mini wanuke xchʼayjel jun jasunuk bʼa lek? Pes jani spiljel styempoʼil bʼa tuk kʼakʼujik bʼa yajelyi majtanal jawa wuntikili. Pe junuk ja bʼa majtanalik mas jel tʼilani, jani spiljel yile tyempo bʼa ajyel soke lajan jawa wuntikili sok syajtajele.

18. ¿Jastal oj skoltaya ja tsomjeliki bʼa oj ochan ja bʼa relijyon smeranili?

¹⁸ Bʼa yajel gustoʼaxuk ja Dyosi, tʼilani oja jipkan ja relijyon mi meranuki sok ochel ja bʼa relijyon smeranili. ¿Jastal oj bʼobʼa kʼuluk? Ja Biblia wa xyala: «Sbej ni oj yajtatic ja jmojtica. La xa jleetic modo jastal oj colta jbajtic. Jayuj tac, cʼulanic fuerza oja tzom abajex tola vida [...] porque ay chaboxe ja huenlex  mismo mi xa ni huan to scʼanahue oj scʼuluque fuerza ba oj jacuque cuando huaxa tzoma bajex. Sbej huax caa jbajtic nihuancʼujol porque jel xa ni mojan ja cʼacʼu jau oj jac ja Cajualtiqui» (Hebreos 10:24, 25). Ja tsomjel jumasaʼ juni ekʼeleʼik bʼa wa xyaʼa gustoʼil sok bʼa wa xbʼobʼ katikyi stoyjel ja Dyosi jastalni wa skʼana ja yeʼn (Salmo 22:22; 122:1). Ja bʼa tsomjelik jaw, ja snochumanotik ja Jesús matik toj ayotiki, wani ‹xtsatsankʼujolan jbʼajtik› (Romanos 1:12, YD).

19. ¿Jas yuj jel stʼilanil oja walyabʼ ja tuki ja jasa nebʼata bʼa Biblia?

¹⁹ Pilan modo bʼa oj ochan ja bʼa relijyon smeranili jani yaljel yabʼ ja tuki ja jasa nebʼata bʼa Biblia soka taʼumantiʼik bʼa Jyoba. Jitsan ixuk winik wanexta alaluk yuja jastik mi lekuk wan ekʼel ja bʼa luʼumkʼinali. Bʼobʼta ayni waxa naʼa sbʼaj ixuk winik bʼa jach wa xtaxye. Ta jachuki, taʼa loʼil sok ala yabʼ ja jasa wa xyala ja Biblia sbʼaja smajlajel awiʼoj ja bʼa tyempo jakumto. Mokni awakan xcholjel ja jastik tsamal sjejelik anebʼunejxa bʼa Biblia sok stsomjela bʼaj soka meran yaʼtijumik Dyosi. Ta jach akʼulan, ojni awil takal takal mixa jel oj spaya ja kostumbreʼik yiʼoj ja relijyon mi meranuki. Sok mokni tʼun kʼumanuka kʼujol: ta ochya ja bʼa relijyon smeranili, jelni gusto oj ajyan sok oja taʼ jitsan slekilal (Malaquías 3:10).