AZO mingi mingi laso ayeke gbu tënë ti croix ngangu na yâ vorongo nzapa ti ala. Mbeni kota bakari (The Encyclopædia Britannica) atene so “croix ayeke kota fä so a yeke hinga na vorongo nzapa ti aChrétien.” Me ti tâ tënë ni, atâ Chrétien ayeke sala ti ala kusala pëpe na croix tongana ala yeke voro Nzapa. Ngbanga ti nyen tongaso?

Mbeni kota nda ti tënë so apusu e ti tene tongaso ayeke so a fâ  lani Jésus Christ pëpe na ndo ti mbeni croix. Tënë ti yanga ti Grec so a kiri pekoni ka mingi na “croix” ayeke stau·rosʹ. A ye mbilimbili ti sala tënë ti “mbeni senge potô ti keke so a luti lutingo.” Mbeni buku ti yanga ti Anglais (The Companion Bible) afa so tënë ti yanga ti Grec stau·rosʹ “aye lâ oko pëpe ti sala tënë ti akeke use so a pika ni na ndo ti tele si a duti tongana croix . . . Na yanga ti Grec so a sû na [Testament ti Fini], mo yeke wara mbeni tënë oko tongaso pëpe so aye ti sala tënë ti akeke use so a tingbi ni na ndo ti tele” ti ga croix.

Na yâ ti aversê mingi, ala so asû Bible asala nga kusala na mbeni tënë ti yanga ti Grec ni nde ti fa ye so a fâ lani Jésus na ndo ni. A yeke tënë xyʹlon (Kusala 5:30; 10:39; 13:29; aGalate 3:13; 1 Pierre 2:24). Tënë ti yanga ti Grec so aye gi ti sala tënë ti mbeni keke wala ndulu keke.

Tongana Hermann Fulda asû buku ti lo Tënë ti croix na ti lege so a yeke fâ azo na ndo ni (na yanga ti Zamani), lo tara ti fa na yâ ni ngbanga ti nyen a yeke sala kusala lani mingi ni na asenge potô ti keke ti fâ azo na ndo ni. Lo tene: “A soro lani ambeni ndo awe ti fâ azo ti kengo ndia dä, me a yeke lani na ando so kue la si mo lingbi ti wara akeke dä pëpe. Tongaso, a yeke mû gi mbeni senge potô ti keke, a lu ni na sese. Na ndo ni, a yeke kanga maboko ti azo ni na nduzu na kamba wala a yeke pika ni na pointe. Na fani mingi, a yeke kanga nga gere ti ala wala a yeke pika ni na pointe.”

Me a yeke kozoni kue na yâ ti Mbeti ti Nzapa si e wara aye so apusu e ti tene so a fâ Jésus pëpe na ndo ti mbeni croix. Bazengele Paul atene: “Christ aton e na gbe ti zonga ti Ndia, teti Lo ga ye ti zonga teti e; teti Mbeti ti Nzapa atene, Zonga ayeke na li ti azo kue so a kanga ala na nduzu na keke.” (aGalate 3:13). Ge, Paul ayeke di versê ti Deutéronome 21:22, 23 so tënë ni na yanga ti Hébreu aye ti sala gi tënë ti mbeni senge keke awe, me pëpe mbeni croix. Teti so mbeni zo so awara mara ti kuâ tongaso ayeke ga gi ye ti “zonga”, a yeke duti na lege ni pëpe ti tene aChrétien azia astatue ti Christ na ndo ti keke so a fâ lo dä tongana mbeni ye ti sala na pendere ti yâ ti da ti ala.

Ti londo na ngu so a fâ na Christ juska ti si na ngu 300, mbeni ye oko afa pëpe so ala so atene ala yeke aChrétien ti ngoi ni so asala lani kusala na croix ti voro na Nzapa. Ye oko, na popo ti ngu 300 na 400, Togbia Constantin so ayeke lani païen ayeda ti sala nzapa ti aChrétien ti wataka ti ngoi ni kâ, na lo tene so croix ayeke fä so a lingbi ti hinga na église ti ala ni. E hinga pëpe ye so apusu Constantin ti sala tongaso, me e hinga so Jésus Christ ayeke ti lo na mbeni ye ti bâ na yâ ti croix ti ala ni pëpe. Ti tâ tënë ni, croix ayeke mbeni ye ti apaïen.  Mbeni kota bakari (New Catholic Encyclopedia) atene: “A yeke sala lani kusala na croix awe angoi mingi kozoni si aChrétien abâ gigi; na même na ando so a hinga aChrétien dä pëpe, azo ayeke sala kusala na croix dä awe.” Agingo nda ti ye nde nde afa so a yeke sala giriri kusala na croix ti voro na aye so ayeke na yâ ti dunia, nga a yeke sala kusala na ni na yâ amatanga ti apaïen so angoro na tele ti ye ti pitan.

Tongana a yeke tongaso, ngbanga ti nyen a mû ye ti apaïen so na a sala na kusala na yâ ti église? Na bango ni, a sala tongaso ti tene apaïen ayeda hio na vorongo ti azo so atene lani so ala yeke aChrétien. Ye oko, na yâ ti Bible, a ke na ngangu salango kusala na ye kue so ayeke ti anzapa ti apaïen (2 aCorinthien 6:14-18). Na yâ Mbeti ti Nzapa, a ke nga asalango ye kue so andu vorongo yanda (Exode 20:4, 5; 1 aCorinthien 10:14). Tongaso, atâ Chrétien ayeke na anda ti tënë kue ti ke ti sala kusala na croix tongana ala yeke voro Nzapa. *