BAYAL miyon ta tul ya yichʼik ta mukʼ sok ya stuuntesik te cruse. Te Enciclopedia Hispánica ya yal te yalaj yichʼ «naʼbeyel sba te relijionetik te ya schʼuunik Cristo ta swenta te crus». Jich yuʼun, ¿yabal skʼan ya jtuuntestik crus te jchʼuunjelotik yuʼun Cristoe?

Ta sbabial ay bin ya skʼan ya jnaʼbeytik skʼoplal, jaʼ te bitʼil maba laj ta crus te Jesucristoe. Te kʼopil staurós te talem ta griego kʼop te yichʼoj kʼasesel jich bitʼil «crus», te bin-nix ya skʼan ya yal-a te kʼopil-abi jaʼ «jchʼixnax teʼ o teʼ». Jaʼnix jich te kʼopil-abi, «maʼyuk bin-ora ya skʼan ya yal te ay chaʼchʼix teʼ te ya spasbey slokʼombail te cruse [...]. Te [Nuevo Testamento] te la yichʼ tsʼibayel ta griego kʼop, maʼyuk banti ya yalbey skʼoplal ta swenta chaʼchʼix teʼ» (The Companion Bible).

Te machʼatik la stsʼibayik te Bibliae la stuuntesik yan kʼopil ta swenta te banti la yichʼ jijpanel te Jesuse, melel jich ya xchiknaj  ta ilel ta chaʼoxchajp textoetik. Te kʼopil-abi jaʼ te xýlon, te talem ta griego kʼop te jaʼnax ya skʼan ya yal «teʼ» o «jchʼixnax teʼ» (Hechos 5:30; 10:39; 13:29; Gálatas 3:13; 1 Pedro 2:24).

Te jnopjun Hermann Fulda jich ya scholbey skʼoplal ta swenta te bin yuʼun kʼayemik ta stuuntesel jchʼixnax teʼ te kʼalal ay machʼa ya smilik ta nameye: «Te banti lugaretik tsabil yuʼun ya yichʼik jijpanel ta komon sitile, maʼyuk bayal teʼetik tey-a. Jich yuʼun jchʼixnax teʼ ya yichʼ tsʼapel ta lum, te banti ya yichʼ chuktiklanel o bajtiklanel ta lawux te skʼab te machʼa kʼax chopole sok aynix ya sbajbeyik ta lawux te yakan-euke» (Das Kreuz und die Kreuzigung [Te crus sok te lajel ta crus]).

Jaʼukmeto jaʼnax ta Biblia ya xjuʼ ta naʼel te bin-nix-a te smelelile. Te jpuk-kʼop Pablo jich la yal: «Cristo la scoltayotic loqʼuel ta stojol te chopol cʼoblalil yuʼun te Ley, ha chopol scʼoblal cʼoht stuquel ta jcuentatic, (yuʼun hich tsʼihbabil: Chopol scʼoblalic spisil machʼatic ya yichʼic johcʼanel ta teʼ [...])» (Gálatas 3:13). Te banti la slokʼesbey tal skʼoplal te jpuk-kʼop Pablo ta swenta te texto-abi, jaʼ ta Deuteronomio 21:22, 23, te jamal ya yalbey skʼoplal jchʼixnax teʼ, ma jaʼuk te cruse. Te machʼa ya yichʼ jijpanel ta teʼe, «chopol scʼoblal cʼoht». Jich yuʼun te jchʼuunjeletike maba lek te ya schʼal snaik ta slokʼomba Cristo te jipil ta cruse.

¿Bin kʼot ta pasel te kʼalal lajemix-a te Cristoe? Ta trescientos jaʼbil ta patil te kʼalal lajemix-a te Cristoe, te machʼatik la skuy sbaik ta jchʼuunjeletik yuʼun Cristo-ae ma la stuuntesik te crus te kʼalal la yichʼik ta mukʼ te Diose. Jaʼukmeto ta jaʼbil 313 te ajwalil romano Constantino sbiile och ta jun relijion te schʼuunejik te Cristo ta skʼopike, ta swenta te yaʼtele maba chiknaj ta ilel te yuʼun-nix jaʼ jtul jchʼuunjel yuʼun Cristo-ae sok jaʼ la yakʼ ta tuuntesel te crus ta srelijione. Jaʼukmeto ma xnaʼbaj te bintik yuʼun jich la spas te ajwalil Constantinoe, melel te cruse maba snitojbey sba skʼoplal sok te Jesucristoe. Jich yuʼun te stuuntesel te cruse talem ta lotil relijion. Ay jpajk libro yuʼun católica te jich jamal yaloj-euke: «Ya stuuntesikix-a te crus te ants winiketik te kʼalal mato talem-a te Cristoe soknix ay ants winiketik te la stuuntesik te crus manchukme ma schʼuunejik te Cristoe»  (New Catholic Encyclopedia). Ay yantik ants winiketik ya yalik te ay machʼatik la stuuntesik te crus ta swenta yichʼel ta mukʼ te bintik pastiklanbil ta chʼulchan sok ta Balumilal sok la stuuntesik te crus ta yichʼel ta mukʼ yantik diosetik te kʼalal la sjokin sbaik ta wayel jtul ants sok jtul winik.

Jich yuʼun, ¿bin yuʼun te jajch stuuntesik crus te machʼatik skuyoj sbaik ta jchʼuunjeletik yuʼun Cristo-ae? Melel yuʼunlaj jich maba tulan la yaʼiyik-a te ants winiketik te ochik ta «jchʼuunjeletik yuʼun Cristo». Yan stukel te Biblia jamal ya yal te maba lek ta tuuntesel lokʼombaetik te talemik ta lotil relijion (2 Corintios 6:14-18). Jaʼnix jich ya yal te kʼax maba lek te yichʼel ta mukʼ lokʼombaetike (Éxodo 20:4, 5; 1 Corintios 10:14). Ta melel, te machʼatik ya schʼuunik ta smelelil te Cristoe maba ya stuuntesik te crus kʼalal ya yichʼik ta mukʼ te Diose. *