UTIAʼAL u millonesi máakoʼobeʼ le cruzoʼ upʼéel baʼal santo. Tak le Enciclopedia Hispánica ku yaʼalikeʼ le cruzoʼ «u marca u religión le máaxoʼob ku yaʼalkoʼob ku creerkoʼob Cristooʼ». Baʼaleʼ ¿unaj wa u meyajtoʼon upʼéel cruz ichil k-adoración?

Yáaxeʼ, unaj k-ojéeltikeʼ Jesuseʼ maʼ kíim tiʼ upʼéel cruziʼ. Le tʼaan ich griego suuk u suʼutul «cruzoʼ» stauros; le tʼaanaʼ u kʼáat u yaʼal «upʼéel cheʼ toj». Le tʼaan ich griegoaʼ «maʼ u kʼáat u yaʼal kaʼa tsʼíit cheʼob u kʼatmubaʼobiʼ [...]. Le tʼaan ich griego meyajnaj utiaʼal u tsʼíibtaʼal le [Nuevo Testamentooʼ] jach mix tuʼux ku tsʼáaik naʼatbil kaʼa tsʼíit cheʼob» (The Companion Bible).

Tiʼ uláakʼ tekstos teʼ Bibliaoʼ meyajnaj uláakʼ tʼaan ich griego utiaʼal u yaʼalaʼal bix le nuʼukul tuʼux kíimsaʼab Jesusoʼ. Le tʼaanaʼ xilon, u kʼáat xan u yaʼal «upʼéel cheʼ» wa «u tsʼíit cheʼ». Yaan xan Bibliaʼob ich españoleʼ ku sutkoʼob xan le tʼaan xilon bey u tsʼíit  cheʼiʼ (Hechos 5:30; 10:39; 13:29, Nuevo Mundo, Reina Valera, Biblia Latinoamericana; Galaciailoʼob 3:13; 1 Pedro 2:24, Reina Valera).

Utúul máak jach xooknajaʼan u kʼaabaʼ Hermann Fuldaeʼ ku tsolik baʼaxten chéen upʼéel cheʼ toj ku meyaj kaʼach utiaʼal u kíimsaʼal le kʼasaʼan máakoʼoboʼ: «Maʼ jach yaan cheʼob kaʼach teʼ kúuchiloʼob yéeyaʼan utiaʼal u kíimsaʼal le máakoʼob tu táan le kaajoʼ. Le oʼolal chéen upʼéel cheʼ toj ku tsʼoʼopol kaʼach teʼ luʼumoʼ. Teʼ cheʼaʼ tiʼ ku chʼuykíintaʼal le máax kun kíimsbiloʼ, kʼaxaʼan wa bajaʼan u kʼaboʼob sinaʼanoʼob kaʼanal, yéetel yaʼab utéeneleʼ kʼaxaʼan wa bajaʼan tak u yookoʼob» (Das Kreuz und die Kreuzigung [Le cruz yéetel le crucifiksionoʼ]).

Le Bibliaoʼ le jach eʼesik maʼ kíim Jesús tiʼ upʼéel cruziʼ. Le apóstol Pablooʼ ku yaʼalik: «Cristoeʼ tu tokoʼon tiʼ u [maldicionil] le [leyoʼ], tumen letiʼeʼ [maldecirtaʼab] t-oʼolal, tumen le Kiliʼich Tsʼíiboʼ ku yaʼalik: [maldecirtaʼan] tuláakal máax ku siʼinil tiʼ cheʼ» (Galaciailoʼob 3:13). Teʼelaʼ Pabloeʼ tu chʼaʼachiʼitaj Deuteronomio 21:22, 23, tuʼux ku yúuchul tʼaan tiʼ upʼéel cheʼ, maʼ tiʼ upʼéel cruziʼ. Le u chʼuykíintaʼal máak teʼ cheʼoʼ le beetik kaʼach u yilaʼal jach kʼaakʼas máakil. Le beetik utúul máak ku creertik Cristoeʼ maʼ uts ka u tsʼáa tu yotoch u imageniloʼob Cristo bajaʼan tiʼ upʼéel cheʼiʼ.

Teʼ yáax trescientos jaʼaboʼob máan tsʼoʼokok u kíimil Cristooʼ mix baʼal eʼesik wa meyajnaj le cruz tiʼ le máaxoʼob ku yaʼalikoʼob ku creerkoʼob Cristooʼ. Baʼaleʼ teʼ siglo cuatrooʼ, utúul nojoch jalaʼach u kʼaabaʼ Constantinoeʼ ook tu religión le máaxoʼob ku yaʼalkoʼob ku creerkoʼob Cristooʼ, baʼaleʼ le religión tu kʼamaʼ náachchajaʼan tiʼ u jaajil. Teʼ kʼiin jeʼeloʼ, tiʼ letiʼeʼ káaj u meyaj le cruz utiaʼal u marcai u túumben religionoʼ. Kex maʼ ojéelaʼan jach baʼax oʼolal tu beetaj lelaʼ, le cruzoʼ mix baʼal yaan yil yéetel Jesús. Baʼaleʼ le cruzoʼ ku meyajiliʼ kaʼach tiʼ le religionoʼob yanoʼob maʼiliʼ taalak Cristooʼ. Upʼéel libro catolicoeʼ ku yaʼalik: «Le cruzoʼ ku meyaj kaʼach tiʼ le kaajoʼob yanchajoʼob táanil tiʼ Cristooʼ bey xan tiʼ le kaajoʼob maʼ u yojloʼob tiʼ Cristooʼ» (New Catholic Encyclopedia). Uláakʼ máakoʼob jach xooknajaʼanoʼobeʼ ku yaʼalkoʼobeʼ le cruzoʼ ku meyaj kaʼach utiaʼal u adorartaʼal le kʼiinoʼ. Ku yaʼalkoʼob xaneʼ yaan u yil kaʼach yéetel upʼéel kʼaakʼas adoración tuʼux ku múul chital xiiboʼob yéetel koʼoleloʼob utiaʼal ka páatak bin u tsʼáaik u yich le luʼumoʼ.

 ¿Baʼaxten túun káaj u meyaj le cruz wa tiʼ u taal tiʼ úuchben religionoʼobeʼ? Tumen ilaʼabeʼ beyoʼ maas séeb jeʼel u kʼaʼamal Cristo tumen le máakoʼoboʼ. Baʼaleʼ le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ maʼ uts u adorartaʼal baʼaloʼob maʼ tiʼ u taal tiʼ le adoración kʼambeʼen tu táan Diosoʼ (2 Corintoiloʼob 6:14-18). Ku yaʼalik xaneʼ maʼ kʼaʼabéet u meyajtoʼon imagenoʼobiʼ (Éxodo 20:4, 5; 1 Corintoiloʼob 10:14). Le beetik le máaxoʼob jach tu jaajil ku creerkoʼob Cristoeʼ maʼatech u meyajtiʼob le cruz utiaʼal u adorarkoʼob Diosoʼ. *