ABANTU abengi balisumiine ukweba ati icintu cimo icitacibonekapo kabili icitacifwapo emo cili mu kati mu mibili yesu. Balalanguluka ati pa mfwa ici icintu icitacibonekapo mu muntu cilafumamo mu mubili ne kupitilisha ukubako ku mupunda umbi. Pakuti ifi efi abantu abengi bacetekele, abengi balakankamana ili basambilila ukweba ati talipo efi Baibolo isambisha. Lomba, pano, findo ficitika pa mfwa koti ni fyefyo Amashiwi abaLesa alabila?

Cipale munganuka ukweba ati Baibolo mu kutanga lukoso yalilembelwe mu ciEbeya ne ciGiliki. Ishiwi lya ciEbeya neʹphesh ne shiwi lya ciGiliki psy·kheʹ aapyungishiwe mu Baibolo, mu maBaibolo ambi baliyalwile ati umutima neli umupashi. Uku ukwalula takulipo kulungeme. Amashiwi yobilo neʹphesh na psy·kheʹ alasangwa mu Malembo ukucila pa miku 800. Ili mwasalala aya amashiwi aya “neʹphesh” na “psy·kheʹ” ifi apyungishiwe mu Baibolo, koti mwabona ati aya amashiwi alalosha ku (1) bantu, (2) inama, neli (3) umweo wa muntu neli uwa nama. Lekeni tulanguluke pa malembo aalabila pali fifi fyotatu.

 Abantu. ‘Pa nshiku shakwe Noa, abantu abace, abakumene imitima [psy·kheʹ] isanu naitatu balipulucile pakuti pa menda.’ (1 Petilo 3:20) Ili ishiwi ilya ciGiliki psy·kheʹ lilukulosha ku bantu—Noa, umukashi wakwe, abana bakwe batatu, ne bakashi babo. Ifyakufuma 16:16 filalabila pa kufunda ukwapeelwe ku baIsilaeli ku fya kubunganika mana. Balibabuulile ati: “Mufyole . . . koti kupenda kwabantu [neʹphesh] mwakufyola, mwense mwakubatolela abamumasema enu.” Popele, mana iyalukubunganikwa yalukufula koti ni fyenke’fyo inambala ya bantu mu cisoolo yali. Fimbi ifyakubwenako ifi Baibolo ipyungisha neʹphesh neli psy·kheʹ ukulosha ku muntu neli ku bantu filasangwa pali Josyua 11:11 (“abantu”); Ifyacitilwe 27:37 (“fwense”); na AbaLoma 13:1 (“abantu”).

Inama. Ukubuulishisha kwa mu Baibolo pa bulengeshi kulalabila ati: “Popele baLesa ati: Mumenda ŋgamufyalilwe nekufunucila-mo ifileŋgelwe ifienda, ifili nemweo [neʹphesh]; kabili ifyuni ŋgafilukupalala peulu pacalo mumucelebela uswetele uwakwiulu. Popele baLesa ati: Pacalo ŋgapafyalilwe ifileŋgelwe ifyamweo [neʹphesh] koti mikoka yafifyo, iŋombe, nefiloŋgolo ifikalaba pansi, nenama isyapacalo koti mikoka yasisyo. Lomba fyalibele’fyo.” (Ifyakutaŋga 1:20, 24) Muli fifi ifyakupenda, isabi, inama ishi abantu bateka, ne nama isha mu mpanga fyonse fyalabilwapo ukupyungisha ishiwi lya ciEbeya limo lyenka—neʹphesh [ifyamweo]. Ifyuni ne nama shimbi nafyo filetwa ati neʹphesh pa Ifyakutaŋga 9:10; IfyabaLefai 11:10, 46.

Umweo wa muntu. Impindi shimbi ishiwi lya ciEbeya nephesh ne shiwi lya ciGiliki psykhe filaalula umweo wa muntu. Baibolo ilalabila ati: “Pakuti umweo waminefu yonse milopa yaiyo pamweo waiyo; pakuti pali fyefyo nalilabile kubaIsilaeli, ati: Tesi mukalye-po imilopa yamikoka yonse yaminefu; pakuti umweo waminefu yonse emilopa yaiko: abantu bonse ukalya-po akapinikwe.” (IfyabaLefai 17:14) Ili ilembo lilalabila pa mweo wa fya mweo fyonse ukubikako ne bantunshi. Langulukeni na pa mashiwi abaYesu: “Nebo eneMwembesi Uweme; Umwembesi Uweme alauposo’mweo wakwe pakuti pambelele.” (Yoane 10:11) BaYesu balipeele umweo wabo, neli ubumi, pakuti pa bantunshi. Muli fifi ifyakupenda fya mu Baibolo ifyalabilwapo, ishiwi “umweo” lilalabila pa mweo wa muntu. Mukasangana  ilangulushi lyenke’li ilya “mweo” pali Matayo 10:39; Yoane 15:13; na Ifyacitilwe 20:10.

Kani mwapitilisha ukusambilila Amashiwi abaLesa mukabona ati Baibolo tapalipo apa ilabila ati umweo taufwapo neli ati umweo ulapitilisha ukubako. Lomba, Amalembo alalabila ati umweo ulafwa.—Esiceli 18:4, 20, Baibolo wa Cilamba uwa mu 1990.

AmaBaibolo ambi alaalula ishiwi lya ciEbeya ruʹach ne lya ciGiliki pneuʹma ati “umupashi,” neli “umupuya.” Bambi abantu balalanguluka ati “umupashi” lishiwi limbi ilya “mweo.” Nangabe’fyo, talipo efi Baibolo ilabila. Baibolo ilabuulishisha bwino ati “umupashi” ne “mweo” fintu fibili ifipusene. Kani filipusene shani?

Abalembeshi ba Baibolo balipyungishe ishiwi lya ciEbeya ruʹach neli ishiwi lya ciGiliki pneuʹma pa kulemba pa “mupashi.” Amalembo alalangisha ifi aya amashiwi alula. Ku cakubwenako, Amasamo 104:29 alalabila ati: “Mulafisa amenso enu [baYehova], nafyo ne kukatasiwa; mulafumyo’mupuya [ruʹach] wafiko, nafyo nekufwa, nekubwelela kwifukutu lyafiko.” Kabili Jakobo 2:26 alalabila ati: ‘Umubili apakubulo’mupashi [pneuʹma] ufwile.’ Muli fifi ifyakupenda, “umupashi” ulalabilwa ati ni ceco icilenga umubili ukuba ne mweo. Ukwakubula umupashi, umubili ulafwa. Popele, mu Baibolo ishiwi ruʹach talyalulapo lukoso “umupashi,” lomba nakabili lilaalula “amakosa,” neli umupuya wa mweo. Ku cakubwenako, ukulosha ku Bulobe mu mpindi yakwe Noa, baLesa balilabile ati: “Ndukuleto’bulobe bwamenda pacalo, mukonala fyonse ifyaminefu, ifili nekupema kwamweo [ruʹach], pansi yeulu.” (Ifyakutaŋga 6:17; 7:15, 22) Namulifyefyo, “umupashi” makosa aatabonekapo (aalenga umweo ukubako) aali mu bulengeshi bonse ubwa mweo.

Umweo ne mupashi tafilipo cintu cimo. Umubili ulyelelwe ukuba ne mupashi koti ni fyefyo icilimba celelwe ukuba ne malaiti—pakweba ati cipyunge. Ku cakubwenako, langulukeni pa cilimba. Ili mwabika amabwe mu cilimba ne kucasha, amakosa aali mu mabwe alalenga icilimba ukupyunga. Namulifyefyo, ukwakubula amabwe, icilimba tekuti cipyungepo. Fyenke’fyo efi  icilimba cileka ukupyunga ici babika ku malaiti kani bafumyako intambo ku malaiti. Koti ni fyefyo, umupashi makosa aalenga umubili ukuba ne mweo. Nakabili, koti malaiti, umupashi taumfwapo kabili taulangulukapo. Makosa aatalipo muntu. Koti ni fyefyo ifyalabile umwimbishi wa masamo, ukwakubula umupashi, neli amakosa amweo, imibili yesu ‘ilafwa, ne kubwelela kwi fukutu lyaiko.’

Uwakutulisya 12:7 alalabila pa mfwa ya muntu ati: ‘Ili talingabwelela kwiloba ifukutu lya mubili wakwe koti ni fyefyo ifi lyali, ne mupashi ne kubwelela kuli baLesa abaupele.’ Ili umupashi, neli amakosa amweo, afumamo mu mubili, umubili ulafwa ne kubwelela uku wafumine—kwi loba. Koti ni fyefyo, amakosa amweo alabwelela uku afumine—kuli baLesa. (Jobo 34:14, 15; Amasamo 36:9) Ici tacilukwalula ati amakosa amweo alaya kwiulu mucinenene. Sombi cilukwalula ati umuntu kani afwa, baYehova Lesa e bakwete amakosa akulenga umuntu ukuba ne mweo nakabili kuntangile. Tungalabila ati, umweo wakwe uli mu maboko abaLesa. Amakosa abaLesa enka lukoso e angalenga umupashi, neli amakosa amweo, ukuba mu muntu nakabili pakweba ati umuntu akwate umweo neli ubumi.

Cakusangalasha ukwishiba ati fyenke’fi ifyalabilwapo efi baLesa bakacita kuli bonse abalele “mufilende”! (Yoane 5:28, 29) Ili impindi ikafika iya kubuka, baYehova bakalenga umubili wa muntu uulele utulo twa mfwa ukuba uwa bukumo kabili bakaulenga ukuba ne mweo ili bakabikamo umupashi neli amakosa amweo. Mama ifi akasuba ako kakaba akakusangalasha!

Kani mulukufwaya ukwishiba na fimbi ifi Baibolo ipyungisha aya amashiwi “umweo” ne “mupashi,” mungasangana ifyebo fyakumofweniko muli bloshuwa ya mu Cibemba iilabila ati Cinshi Cicitika Nga Twafwa? ne buuku lya Ukupelulula Ukufuma Mu Malembo, pa mabula 415-419 eli na pa mabula 400-404, aatulishiwe na Bamboni sha baYehova.