TONGANA mo mä tënë “âme” na “yingo”, kozo ye so aga na li ti mo ayeke nyen? Azo mingi atene so tënë ni aye ti fa mbeni ye so zo alingbi ti bâ na lê pëpe, so alingbi ti kui pëpe na so ayeke na yâ e. Ala pensé so tongana zo akui, ye ni so ayeke sigigi na yâ tele ti zo na a yeke ngbâ na fini. Teti so tënë so amû ndo laso mingi, tongana a tene so Bible afa ti lo tënë tongaso pëpe, azo mingi agi li ti ala na ni gbä. Tongaso, na yâ ti Bible, âme ayeke nyen? Na yingo ayeke nyen?

Kozoni kue, zia e bâ tënë na ndo ti âme. Peut-être mo dabe ti mo so na tongo nda ni a sû Bible na yanga ti Hébreu nga na yanga ti Grec. Ala so asû lani Bible asala kusala na tënë ti yanga ti Hébreu neʹphesh nga na tënë ti yanga ti Grec psy·kheʹ ti fa peko ti tënë  “âme”. Atënë use so asigigi ahon fani 800 na yâ Mbeti ti Nzapa. Bible Traduction du monde nouveau akiri pekoni kue gi na tënë oko: âme. Âdu ti Bible ti Sango ti Alliance Biblique Universelle 1966, na yâ ti ambeni versê ni so atënë use so asigigi dä, a kiri pekoni na tënë “âme”; me mingi ni, a kiri pekoni na atënë tongana “créature ti fini”, “azo”, “kuâ” wala gi na atënë tongana “mbi”, “mo”, “lo”, “ani”, “ala”. Ye oko, tongana mo bâ lege so a kiri peko ti atënë neʹphesh na psy·kheʹ na yâ ti Bible, a yeke polele so tënë ni aye ti sala kozoni kue tënë ti azo, use ni ti anyama, na ota ni ti fini so zo na nyama ayeke na ni. Zia e bâ ambeni versê ti Bible so afa peko ti aye ota so.

Azo. ‘Na lâ ti Noé, azo oko oko, so atene, azo [ psy·kheʹ ] miombe, asö fini ti ala na yâ arche na lege ti ngu.’ (1 Pierre 3:20). Na ndo so, a kiri peko ti tënë ti Grec psy·kheʹ so na azo, so ti tene Noé, wali ti lo, amolenge ti ala ti koli ota na awali ti ala. Na Exode 16:16, a sala tënë ti aye so a hunda na azo ti Israël ti sala ti ro manne. A tene na ala tënë so: “I ro . . . teti zo oko na lege ti wungo ti azo [neʹphesh] ti i, azo oko oko kue teti azo ti tente ti ala.” Tongaso, a yeke ro alê ti manne ni alingbi na wungo ti azo so ayeke na yâ ti sewa oko oko. Ambeni versê ni nde so na yâ ni a mû atënë neʹphesh na psy·kheʹ a kiri pekoni na tënë “zo”, “azo” wala “e” ayeke na Genèse 46:18; Josué 11:11 na Kusala 27:37. Me na Genèse 2:7 nga na 1 aCorinthien 15:45, a kiri peko ti atënë ti Hébreu na Grec so na tënë “âme”, na a ye ti sala tënë ti mbeni zo, Adam.

Anyama. Na yâ mbeti ti Genèse so a fa tongana nyen Nzapa aleke aye, e diko tënë so: “Nzapa atene, Zia ngu nde nde asi na acréature [neʹphesh] ti fini; zia andeke ahulu na ndo sese na nduzu na gbe yayu. Nzapa atene, Zia sese adü acréature [neʹphesh] ti fini na lege ti mara ti ala mveni, anyama ti kodoro, anyama so ahara, anyama ti sese, na lege ti mara ti ala mveni; na a yeke tongaso.” (Genèse 1:20, 24). Na yâ ti aversê so, a hiri anyama ti gbe ti ngu, anyama ti kodoro nga na anyama ti ngonda kue gi na iri oko ti yanga ti Hébreu so: neʹphesh. Na Genèse 9:10, Lévitique 11:46 nga na Nombre 31:28, a sala kusala na tënë ti yanga ti Hébreu neʹphesh ti sala tënë ti andeke na ambeni nyama.

Fini ti mbeni zo. Ngoi na ngoi, atënë neʹphesh na psy·kheʹ aye ti sala tënë ti fini ti mbeni zo. Ndia so Jéhovah amû giriri na lege ti Moïse atene: “Tongana sioye aga na lege ti pikango wali so, tongaso fade mo mû fini [neʹphesh] teti fini.” (Exode 21:23). Tongana mbeni ye ti ngangu asi na zo awara kuâ dä, a lingbi a mû nyen ti  kanga lê ni? A hunda ti mû fini ti zo na place ti fini so agirisa. Kozoni si a mû ndia so, Mbeti ti Nzapa asala tënë ti Rachel so, na ngoi so lo yeke dü molenge ti lo Benjamin, “âme ti lo ayeke hon (teti lo kui)”. (Genèse 35:16-19). A yeke na ngoi ni so la Rachel agirisa fini ti lo. Bâ nga tënë so Jésus atene lani: “Mbi yeke Nzo Berger. Nzo berger amû fini [ psy·kheʹ ] ti lo teti angasangbaga ni.” (Jean 10:11). Jésus amû lani psy·kheʹ ti lo, so ti tene fini ti lo, teti azo. Na yâ ti aversê so, a yeke polele so tënë “âme” wala neʹphesh na psy·kheʹ aye ti sala tënë ti fini ti mbeni zo. Mo lingbi nga ti wara ambeni tapande tongaso so tënë neʹphesh na psy·kheʹ aye ti sala tënë ti fini ti zo tongana mo diko 1 aGbia 17:17-23; Matthieu 10:39; Jean 15:13 na Kusala 20:10.

Tongana mo kiri mo gi nda ti aye mingi na yâ ti Bible so andu atënë so, mo yeke wara tâ mbeni versê tongaso oko pëpe so na yâ ni a sala tënë ti neʹphesh na psy·kheʹ so alingbi kui pëpe, ên-ën mo yeke wara ni pëpe. Me mo lingbi ti wara aversê so afa biani so neʹphesh ayeke kui (Ezéchiel 18:4, 20). Ndani la tongana Bible aye ti sala tënë ti mbeni zo so akui awe, lo tene gi so zo ni ayeke mbeni neʹphesh so akui awe wala mbeni “kuâ”.​—Lévitique 21:11.

Fadeso, zia e bâ tongana nyen Bible asala kusala na tënë “yingo”. Ambeni zo atene so tënë “yingo” ayeke gi oko na tënë “âme”. Me Bible atene ti lo tongaso pëpe. Lo tene polele so “yingo” ayeke nde na “âme”. Tongana nyen?

Awakua ti Nzapa so asû Bible giriri asala kusala na atënë ti yanga ti Hébreu ruʹach nga na ti Grec pneuʹma tongana ala ye ti sala tënë ti “yingo”. Bible ti Sango akiri nga pekoni na “mbö”, “mbö ti fini” wala “pupu”. Aversê ni mveni ayeke fa tâ nda ti atënë ruʹach na pneuʹma. Na tapande, na Psaume 104:29, e diko tënë so na ndo ti Jéhovah: “Mo lungula mbö [ruʹach] ti ala, na ala kui, na ala kiri na pupu-sese ti ala.” (Psaume 104:29). Nga, Jacques 2:26 atene so “tele so ayeke na yingo [ pneuʹma] pëpe ayeke na fini pëpe”. Ti tâ tënë ni, na yâ ti aversê so, atënë ruʹach na pneuʹma aye ti sala pëpe gi tënë ti pupu so zo ayeke hu, a ye ti sala nga pëpe tënë ti “âme”. Me a ye ti sala tënë ti ngangu so ayeke na yâ ti zo na so asala si lo yeke na fini. Tongana yingo so, wala ngangu so, ayeke dä pëpe, tele ni ayeke kui. A yeke ye so asi na Kota Moa ti ngoi ti Noé, tongana Nzapa atene: “Fade Mbi sala si moa ti angu asi na ndo sese ti fâ mi kue na gbe yayu so mbö [ruʹach] ti fini ayeke na yâ ala.” (Genèse 6: 17; 7:15, 22). Aye so kue aye ti fa na e so tënë “yingo” aye ti sala tënë ti ngangu so ayeke na yâ ti azo wala anyama na so amû lege na ala ti duti na fini.

Âme ayeke nde na yingo. Tele ti zo ayeke na bezoin ti yingo ti duti na fini. Lo yeke tongana mbeni radio so kuran ague na yâ ni si a lingbi ti tambela. E lingbi ti luti na ndo ti tënë ti radio so, me zia e mû tapande ti mbeni kete radio so atambela na pile. Tongana mo zia pile dä na mo za radio ni, a yeke kuran wala ngangu so ayeke na yâ ti pile ni so la ayeke sala si radio ni atambela. Tongana mo zi pile ni na yâ ti radio ni, radio ni alingbi ti tambela pëpe. A yeke nga tongaso teti radio so atambela na wâ ti dada. Tongana mo mû kamba ti radio ni mo yôro na place so kuran ti wâ ti dada ni ayeke ga dä, na mo za radio ni, lo yeke tambela. Me tongana mo gboto kamba ti radio ni, radio ni ayeke mingo. Tongana e kiri na ndo ti tënë ti yingo so, e lingbi ti tene so yingo ayeke ngangu so amû lege na tele ti zo ti ngbâ na fini. Na legeoko tongana ti so kuran ayeke gi mbeni senge ngangu, yingo so ayeke na yâ zo ayeke nga gi mbeni senge ngangu tongaso awe; lo lingbi pëpe ti duti na ngia, ti sala vundu wala ti pensé tongana mbeni zo. Ye oko, tongana yingo wala ngangu ni so ayeke na yâ tele ti e pëpe, wasungo psaume atene so e yeke ‘kui, na e kiri na pupu-sese ti e’.

Tongana Gbia Salomon ayeke sala tënë ti kuâ ti zo, lo tene na Zo-ti-fa-tene 12:9: “Pupu-sese [ti tele ti lo] akiri na sese, na ndo so pupu-sese ayeke giriri, na yingo ni akiri na Nzapa, Lo so amû lo.” Yingo ni ayeke ngangu so na yâ tele ti zo ayeke mû lege na lo ti duti na fini na ti sala aye so lo ye. Tongana yingo ni asigigi, zo ni ayeke kui na tele ti lo ayeke kiri na ndo so a mû ni dä kozo, so ti tene sese. Legeoko nga, a lingbi ti tene so yingo ni akiri na ndo so lo yeke dä kozo, so ti tene na Nzapa (Job 34:14, 15; Psaume 36:10). A ye ti tene pëpe so yingo ni ayeke hulu tâ tongaso juska ti si na Nzapa na yayu, me a ye gi ti tene so tongana mbeni zo akui, beku ti lo kue ti kiri na fini mbeni lâ ayeke gi na maboko ti Jéhovah Nzapa. A yeke  gi na ngangu ti Nzapa si zo ni alingbi ti kiri ti wara yingo wala ngangu mbeni lâ, so ti tene ti kiri na fini.

A dë bê ti e mingi ti hinga so a yeke tâ ye so Nzapa ayeke sala ande teti ala so ayeke na “dukua”. (Jean 5:28, 29). Na ngoi so Jéhovah ayeke zingo azo so akui, lo yeke mû ande na ala mbeni fini tele, na lo yeke mû fini na ni na ziango yingo dä, so ti tene lo yeke zia na yâ tele ti zo ni mbeni ngangu so ayeke mû lege na lo ti duti na fini. Biani, a yeke duti ande ngoi ti ngia mingi tongana ye so asi.

Tongana mo ye ti hinga tënë mingi na ndo ti “âme” na “yingo” so asigigi na yâ Bible, bâ brochure Tongana E Kui Ye Wa Asi na E? nga na buku Comment raisonner à partir des Écritures, lembeti 27-32, 135-140. Ambeti use so kue, a yeke aTémoin ti Jéhovah si asigigi na ni.