Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

BUŊGƐI 3

Kaala Wanaa Mɛlɛka Kaala Wa

Kaala Wanaa Mɛlɛka Kaala Wa

“Te wana balu a wana kɔl kaloo pɛ, num bɛɛ a simnuŋ wana kɔl kalu.”​—PULƆWAA 13:​20.

1-3. (a) Tonya yɛɛ Baabuiyo dimi yɛ a chaŋyɛi okɔɔ? (b) Vɛɛ naŋ looku yɛ chaŋyaŋ dimul naa le o kɛndɔɔ tosaa woŋ sɔla?

O DIMI niŋ, waŋchieeya cho ko maa nyaŋgafele. Nyɛ o nyɛ wa ndu pɛ ikɛi, kɔɔle nyɛ koŋ o chua ni. Mɛɛ lende ko naa waŋchieeya bɛɛ cho ni. Wanaa naŋ wa o chaŋyɛi niŋ kpɛɛluŋ naa ndaa wa, hau pa miŋ tuula kaala ndalaŋ.

2 Nyɛ Baabuiyo dimi wo feŋaŋ lechoo le. Mbo dimi aa, “Te wana balu a wana kɔl kaloo pɛ, num bɛɛ a simnuŋ wana kɔl kalu. Kɛ wana o wana balu a diɔmnda pɛ, a saŋga.” (Pulɔwaa 13:​20) Nyɛ Baabuiyo dimi hoo wo cho tonya. O cho a chiikaŋndo okɔɔ le tale Baabuiyo hoo cho suɛi le. Dimioo hoo balɔɔ a waŋndo, ndu cho ni, chaŋyɛi cho kpɔlɔkɔ ve. * Mi Baabui pum dimi isɔɔ a tale Baabuiyo hoo okɔɔ. Mbo dimi aa, “Le balɔɔ a waŋndo, mɛɛ ma kaala ndu, okoŋ mi la wa kpɔlɔkɔ.” Hei choŋnuŋ kpendekele. Wanaa naŋ kaala wa, kaa ndaa naŋ tual kɔɔli ni. Hei yɔŋnuŋ, kanifuule, ŋ cho a nda kpɔlɔkɔ. Ŋ nɔ yeemɛi ndɛi o kɔllo niŋ, nduyɛ, a tiuba le naa miŋgioo a kɛndɛ, te koŋ te, a wɔɔŋ.

3 Le miŋ lo o kaala Mɛlɛka wo bɛŋgu, o bɛnda miŋ nuuviaa chaŋyaŋ dɛɛniaa naa le sɔɔŋ kɛndɔŋ tosaa woŋ. Vɛɛ naŋ tosa yɛ hei? O dimi niŋ, mɛɛ miŋ kaala wanaa Mɛlɛka kaala wa. Nduyɛ, miŋ bii chaaŋaa Mɛlɛkaa ichaŋya. Yiyaŋndɔ o hei choo. O bɛnda pa le chaŋyɛi tosaa a wanaa cheleŋ, mbo hiau wanaa Mɛlɛka yeema o chaŋyɛi niŋnda? Ŋ soo wɔ niko a wanaa suu Mɛlɛka kaala wa okɔɔ. Hei mala num ma kɛsiŋ yiyaŋ Chɛhowaa o kɔl te a yeema pɛ chaŋyɛi tosaa a waŋndo.

WANAA MƐLƐKA KAALA WA

4. Le yɛɛ Chɛhowa nɔ yɛ di le hɛlioo wanaa o yeema o chaŋyɛi niŋnda? Nduyɛ, le yɛɛ o veelu yɛ Ebilaham maa “ndiaamɔɔ ndɔɔ” o cho ni?

4 Chɛhowa cho Mɛlɛka Kpuluŋgumaa le chieeŋndo kpede ni. Kɛ a koŋ kpou, te o hiŋ pɛ le chaŋyɛi tosaa, hɛlioo o hɛli wanaa o yeema o chaŋyɛi niŋnda ni. Bɛɛleŋ pila le keŋnuŋ naa ni le waa o chaŋyɛi niŋ a ndu. Nɛɛ yaa Chɛhowa hɛli yɛ le waa chaaŋaa nduaa? Wanaa chɛl le ndu sɔɔŋguu wo ikɛi, nduyɛ, ma duau tiindaŋ ndaa kpou o ndu niŋnda o hɛli ni. Ŋ chuawɔ taamaseliiyo a Ebilaham. Waŋnda kpou sina Ebilaham a tiindaŋ ndoo dɔu o Mɛlɛka niŋndo. Vɛɛ Ebilaham dɔu yɛ tiindaŋndo o Mɛlɛka niŋ? Mɛɛ Mɛlɛka tɔɔndaŋ ndu maa o soli Aase po ndɔ sala, mi Ebilaham chɛl. * Baa finya nɔ kaalaa a nyɛiye le po ndɔɔ wo bii pa kɔllo mbo soli po ndɔɔ sala? Hei kendu bɔɔ tosa. Kɛ Ebilaham ndoo nɔ tiindaŋndo “maa a yɔŋ bɛɛ mi Aase vi maa Mɛlɛka nɔla mbo miŋgi ndu yoomu.” (Hibuluiya 11:​17-19) Le tiindaŋ Ebilaham dɔu hoo o Chɛhowa niŋ nduyɛ mbo diikuŋ ndu wo, mi Chɛhowa kaala ndu tau. Lelaŋ o dimi ni maa, “ndiaamɔɔ ndɔɔ” o cho ni.—Aisaya 41:​8; Chemisi 2:​21-23.

5. Vɛɛ Chɛhowa che yɛ wanaa diikuŋ ndu lɔɔlɔɔ wa?

5 Chɛhowa che bɔɔ diikɔŋndo nyɛ sɔvɛ. Wanaa chɔm lo lechoo wo o ndu lo mbo hiau nyɛ o nyɛ cheleŋnda, Chɛhowa kaala nda tau. (Nuawɔ Saamiɛɛ Diiŋ Ndɔɔ 22:​26.) A mɛɛ naŋ pɛɛku o Buŋgɛi tasei o yauwo hoo niŋ yɛ, Chɛhowa hini kɔl a wanaa kaala ndu a kɔl ndaa kpou wa. Baabuiyo dimi o Pulɔwaa 3:​32 aa, “Wanaa tosa sɔɔŋ kɛndɔŋ nda nda, kaalaa [Chɛhowaa] kaala nda ni.” Lelaŋ, wana o wana bii pɛ sawala Mɛlɛkalaŋ, wana koŋ Chɛhowa veelu ni le mbo huŋ wa maa mial o ndu lo chiɛiniŋ. Chɛhowa chɛl waŋnda haa le ma saŋgala ndu nduyɛ, ma piɛi o ndu lo le teleŋ o teleŋ.—Sam 15:​1-5.

6. Vɛɛ naŋ chɔm yɛ maa ŋ kaala Chiisu? Nduyɛ vɛɛ Chɛhowa che yɛ wanaa kaala Po ndɔɔ wa?

6 Chiisu cho Po Chɛhowaa ni. Wana o wana kaala ndu pɛ, Chɛhowa bɛɛ cho wana koŋ kaala. Mi Chiisu pila dimi aa, “Wana o wana kaala ya pɛ, chuaa o chua pɛɛkula nilaŋ ni. Nduyɛ, wana koŋ, Finya nuu cho ndu kaala. O koŋ kɔɔli, ya ni, Finya nuu ni, ŋ nɔla mi ŋ hiŋ naa ndu chua mi ŋ wa latulu naa ndaa.” (Chɔŋ 14:​23) Vɛɛ naŋ chɔm yɛ maa, ŋ kaala Chiisu? Ŋ nɔ miŋ tosa nyɛ o nyɛ o dimul naa le tosaa. Nyɛ o dimul naa le tosaa wo opilɛ cho hoo ni. Yooŋgu kɛndɔɔ dimioo a masale Mɛlɛkaleŋ okɔɔ, vɛlɛ a waŋnda siiŋgoo buɛiyaa ndɔ. (Maatiu 28:​19, 20; Chɔŋ 14:​15, 21) Ŋ tosa vɛlɛ nyɛ Chiisu dimul naa wo te ŋ tol pɛ “taamasi” ndɔɔ kɔɔli. Ndu cho ni, dɔuwɔɔ nyɛ naŋ cho dimioo wo o wali niŋ, o cho ko dimioo a sondo le. Mi che bɛɛ naa wanaa lahakiaa naŋ cho ni, kɛ ŋ kindiŋ miŋ tosa a mɛɛ naŋ tiuba yɛ. (Pitɛ Tasoo 2:​21) Chɛhowa naŋ kɔl tau a wanaa wou sɛmbɔɔ le Po ndɔɔ kaalaa wa. Nduyɛ, o naŋ vɛlɛ kɔl tau a wanaa tual taamasi Po ndɔɔ kɔɔli wa.

7. Le yɛɛ o bɛnda yɛ miŋ tosa chaŋyɛi a chaaŋaa Chɛhowaa?

7 Suiliŋnda kuɛɛ Chɛhowa nua yɛ o chaaŋaa nduaa niŋ? A che laalaŋndo, lo lechoo wo, diikɔŋndo, vɛlɛ a Chiisu kaalaa, okoŋ, miŋ tol kaala ndɔlaŋ kɔɔli. Suiliŋndaŋ Chɛhowa nua o chaaŋaa nduaa niŋ ni. Nyunaŋndɔ aa, ‘Baa chaaŋaa niaa nɔ pa suiliŋnda waa naa? I tosa niŋ pa chaŋyɛi a chaaŋaa Chɛhowaa?’ O bɛnda miŋ yiyaŋ o nyunalaŋ ndaŋ choo. Kanifuule, wanaa nɔ suiliŋnda waa naa wa dimi yooŋgu kɛndɔɔ a Masale Mɛlɛkaleŋ okɔɔ ni. Nduyɛ, sɛmbɛ ndaa nyindu naa miŋ lo lechoo le Chɛhowa kɔllo nɛŋioo.—Tofa kɔfoo o peele 29. Suɛi lebolle aa, “ Vɛɛ Chaŋyɛi Kɛndɛi Nɔ yɛ Mii Wa?

Ŋ PƐƐKU A TAAMASIOO O BAABUIYO NIŊ

8. Yɛɛ ŋ hɛnaŋ yɛ a chaŋyɛi wa waŋnda haa tɛɛŋ nde, (a) Naomi nda Lufu (b) Siɛdula, Mɛsiaki, a Abɛnigo (c) Pɔɔl nda Timoti?

8 Baabuiyo soo a chaŋyaŋ kɛndɛŋ bɔɔbɔɔ okɔɔ. Nuawɔ o Baabuiyo niŋ ma sina a chaŋyaŋ muŋ ŋpum  okɔɔ. Le taamaseliiyo, Baabuiyo soo a chaŋyɛi wa Naomi tɛɛŋ nda Lufu ve, Siɛdula, Mɛsiaki, a Abɛnigo ve, vɛlɛ a chaŋyɛi wa Pɔɔl tɛɛŋ nda Timoti ve. (Lufu 1:​16; Daaniɛɛ 3:​17, 18; Kɔliŋtiaŋ Tasoo 4:​17; Filipiaŋnda 2:​20-22) Baabuiyo soo vɛlɛ a chaŋyɛi cheleŋ okɔɔ. Ndi cho ni, Chaŋyɛi wa Deeve tɛɛŋ nda Chonataŋ nde. Ŋ muli wɔ niko hɔlla miŋ che mɛɛ Baabuiyo soo a ndi okɔɔ yɛ.

9, 10. Yɛɛ ndoo tosa yɛ mi chaŋyɛi wa Deeve tɛɛŋ nda Chonataŋ nde kpɔlɔka?

9 Baabuiyo dimi maa mɛɛ Deeve dii Koolaya, mi kaala Deeve wo hiau Chonataŋ o kɔl kɔɔli. Okoŋ, mbo kaala ndu tau mɛɛ o kaala ndupila yɛ koni. (Saamiɛɛ Tasoo 18:​1) Chonataŋ ndoo chuu Deeve o kɔɔ puŋ. Kɛ a koŋ kpou, ma lo o chaŋyɛi niŋ nda ŋiɔɔŋ haaa mi Chonataŋ sɔla piɔmndo o chɔuwo. * (Saamiɛɛ Diiŋ Ndɔɔ 1:​26) Yɛɛ mala yɛ wanaa ŋiɔɔŋnda haa ma tosa chaŋyɛi suu waa naa?

10 Kaala Deeve a Chonataŋ ndaa nɔ le Mɛlɛka wo tosa ni mi chaŋyɛi ndɛi kpɔlɔka. Nduyɛ, nda ŋiɔɔŋ kpou ndaa nɔ yeemɛi i kala kala le loo o laalaŋndo choo naa Mɛlɛka cha. Lɔɔlɔɔ ndaa nɔ yeemɛi le nyɛ Mɛlɛka hɛnaŋndo tosaa. Wana o wana wa kaa chaaŋ ndɔ hɛnaŋndo tosaa. Kɔl sikpaa a hɔlaa vesɛiya tosa ni mi Deeve soli Chɛhowa tɔɔ. Le saboo hoo Chonataŋ ndoo hɛnaŋ a Deeve tau ni. Deeve bɛɛ, suɛi pila ndii hɛnaŋ ndu ni a mɛɛ kaasoŋnda wa tolɔɔ kɛɛsiaala Chɛhowalaŋ kɔɔli yɛ. Nduyɛ vɛlɛ, mi nyɔɔ hɛnaŋ Deeve tau le mɛɛ Chonataŋ handuŋ yeemɛi nduɛi nyɛ tase ndu lachi yɛ. Le taamaseliiyo, o wa teleŋ pilɛ, mi Deeve luɛi o kɔl tambɛi bɛndoo niŋ. O pollo niŋ ndoo kei luaŋ ni. Kanifuule, finyaa Chonataŋ, ndu cho yɛ Masaa Sɔɔ ni, wa ndu nuuviaa le ndu diyɔɔ. Le chɔmndo maa Chonataŋ nɔ kaala kpeekpeiyo le Deeve, mbo chaŋ nya mbo “komal ndu . . . mbo kɔ nyɔɔlu ndu kɔllo le mbo hiou lachi a tiindaŋ ndɔɔ dɔuwɔɔ o Mɛlɛka niŋ.” (Saamiɛɛ Tasoo 23:​16) Numpila yiyaŋndɔ niko mɛɛ kɔllo wa Deeve yɛ mɛɛ chaaŋ ndɔ kɔ dɛɛniaa ndu kɔllo nduyɛ, mbo ke ndu yoomuaŋ o teleŋ wɔɔŋ koŋ bɛŋgu yɛ. *

11. Taamasi yɛɛ ŋ pɛɛku yɛ a chaŋyɛi wa Deeve tɛɛŋ nda Chɔnataŋ nde?

11 Yɛɛ naŋ pɛɛku yɛ o chaŋyɛi wa Deeve tɛɛŋ nda Chonataŋ nde niŋ? Nyɛ sɔvɛ naŋ pɛɛku o hei niŋndo cho ni, mɛɛ mi wanaa cho o chaŋyɛi niŋnda kɛsiŋ suɛi Mɛlɛkɛi lachi. Hei cho naa chɔmndo maa, ŋ nɔ miŋ tosa chaŋyɛi a wanaa naŋ nɔ laalaŋ pilɔɔ, miŋ wa o sawa pilɔɔ bɛŋgu wa vɛlɛ a wanaa nɔ yeemɛi le hɛnaŋ Mɛlɛkaa tosaa lɔɔlɔɔ wa. Te ŋ tosa pɛ chaŋyɛi a waŋnda haa, ŋ tiuba miŋ dɛɛniaŋ vellaa velle miŋ lo o kaala Mɛlɛka wo bɛŋgu. (Nuawɔ Luomaŋnda 1:​11, 12.) Ŋ saaluŋ chaŋyɛi suu waa naa wanaa Mɛlɛkaa tɛɛŋ, a nɔ yeemɛi le hɛnaŋ Mɛlɛkaa tosaa wa. Kɛ koŋ chɔm ni maa, wana o wana fee kua o bɔŋaŋndo o Toŋgo naa lepiɛiyo niŋ, chaŋyɛi kɛndɛi o cho ni? Sako bɛɛ.

VƐƐ NAŊ HƐLI YƐ CHAAŊYƐI KPEEKPEIYE?

12, 13. (a) O kunda leKilisiɔŋndo niŋ bɛɛ, le yɛɛ o bɛnda yɛ miŋ hɛli wanaa naŋ tosa chaŋyɛi ya? (b) Bahawɛi kuɛɛ ndoo luɛi yɛ o kundalaŋ niŋ o sindɔɔ niŋ? Nduyɛ sila yɛɛ Pɔɔl ndoo ke yɛ nda?

12 O kunda leKilisiɔŋndo niŋ bɛɛ, mɛɛ miŋ hɛli wanaa naŋ nɔ miŋ tosa chaŋyɛi a nda wa. Wanaa mala naa le loo o laalaŋndo choo wa naŋ tosa chaŋyɛi ni. Baa hei nɔ pa mii bii naa kɔndɔfili? Sako bɛɛ. Kanifuule, waŋnda apum o kunda leKilisiɔŋndo niŋ, mbo chua nda teleŋndo tau tuupa ma sɔla dialuŋ kalaŋ o tonyaa niŋ. O cho ko mɛɛ yɔmndo kuam naa yɛ. O cho fau le diu o foofo le. Lelaŋ, o kunda leKilisiɔŋ kɛ kɛ niŋ, wanaa nɔ dialuŋ kalaŋ le hɛnaŋ Mɛlɛkaa tosaa wa a cho leniŋ. A nɔ vɛlɛ dialuŋ kala tau le wa cho leniŋ. (Hibuluiya 5:​12–6:​3) Kɛ mɛɛ miŋ nɔ vɛlɛ kɔl biuwaŋndo a kaalaa le wanaa sɛnɛiya, a wanaa kindu o tonyaa niŋ te wa. Koŋ tosa ni mi nda bɛɛ kendu le hɛnaŋ Mɛlɛkaa tosaa.—Luomaŋnda 14:​1; 15:​1.

13 Teleŋndaŋ lapum, mi chaaŋaa naŋ nɔ o kundaa niŋnda luei balaŋ o sɔɔŋ wɔɔŋndoŋ niŋ. Mi apum kandu ŋɔɔchiaŋndo, sɛɛŋgiaŋndaŋ, a ŋgɛbɛ ŋgɛbɛlaŋ. Te hei yɔŋnuŋ pɛ, mɛɛ miŋ chua teleŋndo a chaŋyɛi suu waa naa. Kundalaŋ o sindɔɔ niŋ bɛɛ, bahawɛi suu wo hoo wa leniŋ ni. Waŋnda apum wa sakpo o Mɛlɛka piɛiyo niŋ. Kɛ waŋnda apum ve sakpo le. O kundaa Kɔɔliŋ niŋ, waŋnda apum bii pɛɛku tonya cho o Baabuiyo niŋndo bila le. Le hei, mi kiilanɔɔ Pɔɔl sila wanaa wa o kunda koŋ niŋnda. Mbo poonyial nda aa, “La chɛl pesiŋ mi wana o wana faŋa nya o nɛi tonyaa choo le. Mɛɛ nda dimi taloo yɛ aa, te you di maaloŋ te wo o kela youwaa dia maaloŋ nda kɔɔli pɛ, ndu bɛɛ o cho muŋ dio.” (Kɔliŋtiaŋ Tasoo 15:​12, 33) Mi Pɔɔl sila vɛlɛ Timoti. Mbo dimul ndu maa, Kilisiɔŋnda tɛɛŋ bɛɛ, o cho waŋnda kpou le cho sakpo le. Mi Pɔɔl dimul Timoti maa, o holnuŋ wanaa waa lende le. Ndu cho ni, o tosa chaŋyɛi a nda le.—Nuawɔ Timoti Diiŋ Ndɔɔ 2:​20-22.

14. Vɛɛ sila Pɔɔl yɔŋgu wo mala yɛ naa te ŋ wa pɛ chaŋyɛi tosaa?

14 Vɛɛ naŋ wou yɛ sila Pɔɔl yɔŋgu hoo wo o wali niŋ? O wa o kundaa niŋ ni, o wa o bɛɛ ni, wana o wana kɛɛ pɛ nyɛ Mɛlɛka dimi wo tolɔɔ kɔɔli, o bɛnda miŋ holnuŋ wana koŋ te. (Tɛsaloniaŋ Diiŋ Ndɔɔ 3:​6, 7, 14) Chaŋyɛi nɛi a Chɛhowa cho i sɔvɛ mbo hiau chaŋyɛi keŋ. Loonuŋ maa, naa ŋwaŋnda chiee, ŋ cho ko maa nyaŋgafele. Nyɛ o nyɛ fee wa ndu pɛ ikɛi, kɔɔle nyɛ koŋ o chua ni. Mɛɛ lende ko naa ŋwaŋnda chiee cho ni. Kaa chaaŋ naa tosa wo, ndu ko naŋ tual kɔɔli ni. Ŋ ve chaŋyɛi tosaa a wana nɔ kaa wɔɔŋndo wo, mi kaa ndɔ koŋ kɛɛ naa suinɔŋ te.—Kɔliŋtiaŋ Tasoo 5:​6.

A tiuba ma saaluŋ chaŋyaŋ kɛndɔŋ tau chaaŋaa naa laalaŋnda tɛɛŋ

15. Le ma sɔla chaŋyaŋ landuŋ kɔl o suɛi Mɛlɛkɛiye o kundaa niŋ, yɛɛ ŋ nɔ yɛ ma tosa?

15 Ŋ melnuŋ Mɛlɛka balika, kanifuule, nɛilaŋ la cho bɔɔ le chaŋyaŋ kɛndɔŋ nuuviaa chaaŋaa naa laalaŋnda tɛɛŋ. (Sam 133:​1) Vɛɛ ŋ looku yɛ saalɔŋ wana landuŋ kɔl o suɛi Mɛlɛkɛiyo o kundaa niŋ? Mɛɛ mi num bɛɛ landuŋ kɔl o suɛi Mɛlɛkɛi. Koŋ cho ni, kaala Mɛlɛkalaŋ tolɔɔ kɔɔli, nduyɛ ma kela o nɛila ndɔlaŋ choo. Te a tosa pɛ lende, wana landuŋ kɔl o suɛi Mɛlɛkɛi o kundaa niŋndo cho num sɔɔŋguu ikɛi. O fulawɔ okoŋ kɔɔli, a nɔ vɛlɛ ma wou sɛmbɔɔ le chaŋyaŋ sɛnɛiyoŋ kilaa wanaa laalaŋnda tɛɛŋ. (Nuawɔ kɔfoo o pei 30. Suɛi lebolle aa, “ Vɛɛ Ya Tosa yɛ Chaŋyɛi Kɛndɛi?”) Nuuviaa wanaa nɔ kaala kɛndɛla ŋ yeema ma tuula wa. Baabuiyo dimi maa, num nuuviaa chaŋyaŋ. Chaaŋaa naa laalaŋnda cho o lekaa o lekaa, a lelɛŋ o lelɛŋ niŋ. Nduyɛ, a sɔla chaŋyaŋ kɛndɔŋ nda tɛɛŋ. (Kɔliŋtiaŋ Diiŋ Ndɔɔ 6:​13; nuawɔ Pitɛ Tasoo 2:​17.) O cho ko lambila numndaŋ te ŋ bii ichaŋya le. Loonuŋ maa Chonataŋ wa Deeve kaasoŋnɔ. Te a bii pɛ kaasoŋnda ichaŋya, a tiuba ma ke num taasioo a sɔɔŋ hiou nda niŋ choo paandu woŋ.

TE BAHAWƐIYO LUƐI PƐ

16, 17. Te chaaŋ naa wana laalaŋndo tiŋ naa pɛ, yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ tosa le? Nduyɛ le yɛɛ?

16 Ŋ fula o kɔɔlima yɛ yiaŋ niŋ. Nduyɛ, ŋ nɔ kaalaŋ yɛyɛ. Le saboo hoo, mi bahawɛiyo luɛi teleŋndaŋ lapum o kundaa niŋ. Mi chaaŋ naa laalaŋndo tosal naa suɛi pala naa kɔllo ve. (Pulɔwaa 12:​18) Naapum, kaa waŋndo hoo nɔ wo, o chɛlaŋ a kaa numndo le. Naapum, mi kɛɛ sinapɛŋgoo luɛi nya tɛɛŋ. Mɛɛ num yiyaŋ o sɔɔŋ pum choo yɛ, o cho lende le waŋndo opilɔɔ ndu yiyaŋ te. Muŋ kpou huŋ a bahawɛiyo naa chaaŋaa naa laalaŋnda tɛɛŋ o kundaa niŋ. Yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ tosa te bahawɛi waa naa luɛi pɛ? Baa fulaŋndo naŋ cho o kundaa niŋ ni? Sakombɔ! Te ŋ nɔ pɛ kaalaa le Chɛhowa a wanaa o kaala wa, ŋ fula o kundaa niŋ le laŋ te.

17 Chɛhowa toosiaa naa ni. Nduyɛ, ndu ko cho yoomula naalaŋ mandaa ni. Le saboo hoo, ndupilɛ kpe naŋ nɔ ni miŋ saŋgala. (Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 4:​11) O fulawɔ bɛɛ o hoo kɔɔli, Mɛlɛka hini kɔl a wanaa cho chilaŋ chuaa o kundaa niŋnda. Nduyɛ, o yeema miŋ tuei nda diom. (Hibuluiya 13:​17, NW) Le hei, te o yɔŋ pɛ mi chaaŋ naa laalaŋndo tiŋ naa, te koŋ te, mbo tosa suɛi naŋ ve ndu kɔl te ve, ŋ fula o kundaa niŋ le kaa o tosa koŋ ndo le. Le yɛɛ naŋ tosa yɛ keŋ te? Kanifuule, o cho Chɛhowa le tiŋ naa le. Te ŋ kaala pɛ Chɛhowa a wanaa o kaala wa, koŋ tosa ŋ mulul nda kɔɔ le—Nuawɔ Sam 119:​165.

18. (a) Yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ tosa le mi kɔl nyuloo wa o kundaa niŋ? (b) Te waŋndo tosal naa pɛ suɛi wɔɔŋnde miŋ mal ndu haki, tɔnɔ yɛɛ o chuu yɛ naa?

18 Kaala naŋ nɔ le chaaŋaa naa laalaŋnda wo mala naa mi kɔl nyuloo wa o kundaa niŋ. Chɛhowa sina maa wanaa lahakiaa naŋ cho ni. Lelaŋ, ŋ bianduŋ teleŋndaŋ lapum a ndu. Nduyɛ chaaŋaa naa bɛɛ, ma benduŋ a naa teleŋndaŋ lapum. Kɛ te chaaŋaa naa benduŋ pɛ a naa, kaala naŋ nɔ le nda wo nyindu naa ŋ bii nda o kɔl te. Loonuŋ maa naa bɛɛ ŋ bianduŋ a wanaa cheleŋ. (Pulɔwaa 17:​9; Pitɛ Tasoo 4:​8) “Te o wa pɛ mi chaaŋ num yɔŋ num isɔɔ”, kaalaa tosa ni ma mal ndu le suɛi wɔɔŋ o tosal num keŋ nde. (Kolosiaŋnda 3:​13) O cho suɛi kpɛdɛ le i cho le silaa hoo tolɔɔ kɔɔli le. Te ŋ chɛl pɛ mi sɔɔŋ fondo fuu woŋ tiu kɔl naa ba, o tosa miŋ bii suɛi wɔɔŋ waŋndo tosal naa ve o kɔl. Naapum miŋ yiyaŋ dɔɔ maa, te ŋ tuulu pɛ kɔl a ndu, suɛi cho ndu pala. Kɛ o kpeekpei niŋ, te ŋ bii pɛ suɛi wɔɔŋ nda tosal naa ve o kɔl, mɛɛ naapila cho koŋ saaŋgiaŋndo ni. Kɛ te o yɔŋ pɛ mi waŋndo tosal naa suɛi wɔɔŋnde, ŋ nɔ miŋ mal ndu haki. Te ŋ tosa hei pɛ, o chuu naa tɔnɔɔ tau. (Luku 17:​3, 4) Hei ke naa kɔl nyuloo, nduyɛ, mi kɔl nyuloo wa vɛlɛ o kundaa niŋ. I hiou kpou ve cho ni, hei tosa miŋ nɔ chiɛɛliaŋ kɛndɔɔ naa Chɛhowaa tɛɛŋ.—Maatiu 6:​14, 15; Luomaŋnda 14:​19.

TELEŊ KUƐƐ NAŊ KIALU YƐ CHAŊYƐI?

19. A teleŋ kuɛɛ naŋ kialu yɛ naaŋaŋndo a wanaa naŋ cho o kundaa niŋ nda?

19 O teleŋndaŋ lapum niŋ, o bɛnda miŋ kelu naaŋaŋndo a waŋnda apum o kundaa niŋ. Teleŋ kuɛɛ naŋ tosa yɛ hei? Te waŋndo chua ndi pɛ maa kaa ndɔ le sawa Chɛhowaa tɛɛmboo, mbo sɔla solioo. Te koŋ te, waŋndo mal pɛ pɛɛku tonyaa mbo tual pɛɛku lachoowaa kɔɔli. Ɔɔ mi waŋndo fulaŋ a ba ndɔ o kundaa niŋ, o hiŋ lɛ o bɔŋaŋnda naalaŋ te. Baabuiyo dimi kpendekele maa, naŋ holnuŋ wana suu koŋ te. * (Nuawɔ Kɔliŋtiaŋ Tasoo 5:​11-13; Chɔŋ Diiŋ Ndɔɔ 9-11) O ve suɛi bɛɛŋ bɛɛŋ le waŋndo hoo faŋaŋndo kɔɔli le. Naapum chaaŋ num o cho ni, wanayɛi numnde, te koŋ te, wana numndo o yuŋgoo niŋ. Kɛ ŋ nyunaŋndɔ naapila nyunaa hoo. Chaaŋ nuu, wanayɛi nii, yuŋgu nuu, a Chɛhowa, nɛɛnɛ ya nɔ yɛ mi handuŋ lachi? Ŋ nɔ miŋ loonuŋ maa, wanaa tol Chɛhowa kɔɔli ma diikuŋ sawala ndɔlaŋ nda, o chandu nda tau.

20, 21. (a) Le yɛɛ wanaa yɔŋ wɔɔŋnda solioo o kundaa niŋ cho yɛ suɛi kɛndɛ? (b) Tuupa miŋ tosa chaŋyɛi a waŋndo, yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ tosa? Nduyɛ, le yɛɛ o bɛnda yɛ miŋ tosa lende?

20 Chɛhowa kɛɛsiaa ni le wanaa kɛɛ le sawala ndɔlaŋ biyɔɔ wa solioo o kundaa niŋ. Kɛɛsiaa kɛndɔɔ pila cho hoo ni. Hoo chɔm maa Chɛhowa kaala naa tau. Le yɛɛ naŋ dimi yɛ lende? Te waŋndo sɔla pɛ solioo o kundaa niŋ le yɔŋ wɔɔŋ o tosa wo, koŋ chɔm bɛɛleŋ le diola walaŋnda Chɛhowa laŋ. (Pitɛ Tasoo 1:​15, 16) Kɛɛsiaa hoo mala vɛlɛ mi kundaa wa o diandaa walaŋ. O mala wanaa nɔ laalaŋndo o Chɛhowa niŋ, nduyɛ ma wa sawala ndɔlaŋ tolɔɔ kɔɔli wa. O mala vɛlɛ nda, wanaa yɔŋ wɔɔŋnda haa feŋa nda o laalaŋ nda nɔ o Chɛhowa niŋndo choo le. Mi che bɛɛ naa ŋ cho o chieeŋ dɛnɛ wɔɔŋndo niŋ, kɛ kunda wanaa laalaŋnda cho fonda naŋ viaŋnuŋ ndo ni. (Kɔliŋtiaŋ Tasoo 5:​7; Hibuluiya 12:​15, 16) Le wanaa tosa sɔɔŋ wɔɔŋndoŋ nda kaalaa chɔmndo silaa hoo cho ni. Te a sɔla pɛ silaa hoo, naapum a ve a kɔl kɛndɛ o foofo koŋ choo le. Kɛ te o yɔŋ pɛ mi numpila chal ma yiyaŋ o ndi choo, o wa suɛi kɛndɛ le num ma miiŋgu o Chɛhowa lo.—Hibuluiya 12:​11, NW.

21 A tonya, wanaa naŋ tosa naaŋaŋndo a nda wa nɔla ma tosa miŋ tol kaa ndaa kɔɔli. Lelaŋ, o bɛnda miŋ tofa fɛŋ nyɛkɛndɛi malaŋ naŋ tosa chaŋyɛi a waŋndo. O bɛnda miŋ tosa naaŋaŋndo a wanaa cho o chaŋyɛi niŋ a Chɛhowa wa. Te ŋ kaala pɛ wanaa Mɛlɛka kaala wa, koŋ mala naa miŋ tosa chaŋyɛi kɛndɛi. Te ŋ wa pɛ nyɛ nda cho tosaa wo tolɔɔ kɔɔli, koŋ mala naa miŋ sim o kala kpiŋ le hɛnaŋ Chɛhowaa tosaa.

^ pɛl. 2 O Hibuluiye niŋ, te a dimi pɛ aa, “wana o wana balu,” ndu sim ni, “chaŋyɛi,” te koŋ te, wana nya “naaŋaŋndo.”—Chɔɔchiaa 14:​20; Pulɔwaa 22:​24.

^ pɛl. 4 Dimul Chɛhowa dimul hoo Ebilaham le mbo soli Aase po ndɔ sala wo sim le nyɛ. Ndu cho ni, o sim le sala Chɛhowa pila wa hunɔɔ Po ndɔ pilɔɔ kpe yɔŋgɔɔ le ŋwaŋnda chiee wo. (Chɔŋ 3:​16) Chɛhowa chɛllɛ mi Ebilaham soli Aase po ndɔ sala le. Kɛ mbo yɔŋgu ndu saa kondoo le sɔŋgɔ Aase wo.—Chɛnɛsee 22:​1, 2, 9-13.

^ pɛl. 9 Teleŋ Deeve dii Koolaya wo, feleŋgɔnɔɔ o wa ni, kɛ chuaambɔ pɔmbɔ o wa wɔ ni. Kanifuule Chonataŋ wa le wɔsilaŋ 60 boondii o sɔla piɔmndo ve, Deeve ndu wa le wɔsilaŋ 30. (Saamiɛɛ Tasoo 17:​33; 31:​2; Saamiɛɛ Diiŋ Ndɔɔ 5:​4) Hei chɔm maa, Chonataŋ ndoo chuu Deeve o kɔɔ le wɔsilaŋ 30.

^ pɛl. 10 Saamiɛɛ Tasoo 23:​17 dimi maa mi Chonathaŋ dimi sɔɔŋ sala ŋuɛɛnu le Deeve kɔllo dɛɛniaa. Muŋ cho ni: (1) Mbo dimul Deeve maa siooŋii bii ndu le. (2) Mbo dɛɛniaa ndu maa Sɔɔ cho ndu ba tiu le. (3) Mbo yiyalaŋ Deeve maa, o cho masale Mɛlɛka chua buŋgɛi le ndu kioo leŋ sɔla. (4) Mbo chuel Deeve buŋgɛi maa, mɛɛ mɛɛ la wa, o cho ndu faŋaŋ kɔɔli le. (5) Mbo dimul vɛlɛ Deeve maa, Sɔɔ, finyaa ndu Chonataŋ, ndoo sina maa Chonataŋ chuel Deeve buŋgɛi le ndu loo kɔɔli.

^ pɛl. 19 Le chɔɔloo sinaa a wanaa sɔla solioo o kundaa niŋnda, te koŋ te, a wanaa kɛɛ tonya nda pɛɛku o Baabuiyo niŋndo okɔɔ, tofa yooŋgula chɔɔlaalaŋ o pei 207-209.