Ir al contenido

Ir al índice

KʼUTUNEM 3

Cheqaj ri keraj ri Ajawaxel

Cheqaj ri keraj ri Ajawaxel

«Chawukʼaj awibʼ kukʼ ri ajnoʼjabʼ kariq kʼu na anoʼj.» (PROVERBIOS 13:20.)

1-3. a) ¿Jas qastzij kubʼij ri Loqʼalaj Pixabʼ? b) ¿Jas kqabʼano rech keqariq e utz achilanik?

RI WINAQ kkibʼan ri jastaq che kbʼan naqaj chike. Kʼo jujun mul, kqachʼobʼ täj chiʼ, kqabʼan ri kinoʼj xuqujeʼ ri kichomanik ri winaq che keqachilaj, xaq öj junam rukʼ jun bʼot, o met, che kutzʼubʼ ronojel.

2 Ri Loqʼalaj Pixabʼ kubʼij jun bʼantajik che qastzij: «Chawukʼaj awibʼ kukʼ ri ajnoʼjabʼ kariq kʼu na anoʼj chawukʼaj awibʼ kukʼ ri man kʼo ta kinoʼj kakisachisaj kʼu na awach» (Proverbios 13:20). Ri tzij «chawukʼaj awibʼ kukʼ» are ta kraj kubʼij che xaq keʼawachilaj jujun mul, are kraj kubʼij che qas keʼawachilaj. * Jun wuj xubʼij wariʼ chirij wajun texto riʼ: «Chiʼ kawukʼaj awibʼ rukʼ jun chik are kubʼij qas kawachilaj xuqujeʼ nim kawil wi». Qastzij wi, che are kqabʼan ri kkibʼan ri winaq che sibʼalaj keqaj. Chiʼ más kqachilaj jun winaq, qas kubʼano che kqabʼan ri e ubʼantajik, weneʼ utz o utz täj.

3 We kqaj che kresaj ta ri uloqʼoqʼenik ri Jehová chaqe, are rajawaxik kqatzukuj e utz achilanik. ¿Jas kqabʼano rech keqariqo? Are utz che keqaj ri keraj ri Ajawaxel, chqabʼanaʼ qachiʼl chike ri e rachiʼl. Chatchoman chirij wariʼ: ri winaq riʼ kʼo utz kibʼantajik che kraj ri Jehová che kkibʼan ri e rachiʼl. ¡Are qas e utz achilanik riʼ! Rumal laʼ, chqilaʼ jas wa täq utz bʼantajik riʼ. We qetaʼm ri kraj ri Jehová, wariʼ kojutoʼ che uriqik ri e utz achilanik.

RI E RACHIʼL RI AJAWAXEL

4. ¿Jasche taqal che ri Jehová che qas utz uchaʼik ri rachiʼl kubʼano, xuqujeʼ jasche xubʼij chirij ri Abrahán «junam nuwach rukʼ»?

4 Jehová xaq ta apachin kuchaʼ che rachiʼl. Areʼ kkunik xuqujeʼ yaʼtal che, che qas kuchaʼ ri e rachiʼl, rumal che are nim ubʼanik puwiʼ ri kajulew xuqujeʼ ri rachilanik are sibʼalaj nim ubʼanik che kqariqo. Rumal laʼ, ¿e jachin keʼuchaʼ che rachiʼl? Ri Jehová are qas keʼuchaʼ ri kkikubʼsaj kikʼuʼx chirij rukʼ ronojel ri kikojonik. Jun chike are ri Abrahán, che qas xchʼobʼ uwach rumal ri ukojonik. Ri Ajawaxel xubʼij che, che kuya ri ukʼojol che. * Wariʼ are jun kʼäx kʼutbʼal re ri ukojonik jun tat. Tekʼuriʼ ri Abrahán «xujach ri Isaac» rumal che qas «retaʼm chi ri Dios kʼo ukuʼinem che kikʼastajisaxik ri kaminaqibʼ» (Hebreos 11:17-19). Rumal che ri Abrahán xukʼut ri ukojonik xuqujeʼ che qas xnimanik, Jehová xubʼij wariʼ chirij rukʼ utz täq tzij «junam nuwach rukʼ» xchaʼ (Isaías 41:8; Santiago 2:21-23).

5. ¿Jas kuchomaj ri Jehová chikij ri keniman che rukʼ sukʼilal?

5 Jehová sibʼalaj nim keril ri e sukʼ xuqujeʼ ri keniman che. Areʼ keʼuloqʼoqʼej ri e sukʼ che, pa neʼ kʼo kʼäx kkiriqo (chasikʼij uwach Samuel 22:26). Junam rukʼ ri xqil pa ri kʼutunem 1, ri keniman che rukʼ loqʼoqʼenik kkiya kikotemal che. Xuqujeʼ, pa Proverbios 3:32 kubʼij che kubʼan jun utz achilanik xaq xiw kukʼ «ri e sukʼ». Chike ri winaq riʼ che kenimanik, Jehová rukʼ rutzil ukʼuʼx kubʼij chike che keʼok pa ri «rachoch»; wariʼ kraj kubʼij che kuya chike che kkiya uqʼij xuqujeʼ kekunik kkibʼan ri kichʼawem che (Salmo 15:1-5).

6. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik loqʼoqʼenik che ri Jesús, xuqujeʼ jas kunaʼ ri Jehová chiʼ krilo che kqaj ri Ukʼojol?

6 Jehová keʼuloqʼoqʼej ri e jachin kkaj ri qas xa jun Ukʼojol kʼolik. Je waʼ xubʼij ri Jesús chiʼ xubʼij wariʼ: «We kʼo jachin kinuloqʼoqʼej, kunimaj ri nutzij; kaloqʼoqʼex kʼu na rumal ri Nutat, kujpe kʼu na rukʼ, kujjeqiʼ na rukʼ» (Juan 14:23). ¿Jas kqabʼan che ukʼutik ri loqʼoqʼenik che ri Jesús? Are unimaxik ri e utaqonik, jun chike are utzijoxik ri e kʼakʼ tzij xuqujeʼ ri kibʼanik kʼakʼ ajtijoxelabʼ (Mateo 28:19, 20; Juan 14:15, 21). Jun chik ukʼutik che kqaloqʼoqʼej ri Jesús are ri utaqexik «ri retal raqan» (1 Pedro 2:21). Rumal laʼ pa neʼ öj ajmak, kqabʼan qe junam rukʼ ri kubʼan areʼ chiʼ kojchʼawik xuqujeʼ rukʼ ri kqabʼano. Ri Jehová sibʼalaj utz krilo, che rumal uloqʼoqʼexik ri Jesús kqabʼan ri utz pa ri qakʼaslemal.

7. ¿Jasche are utz kqabʼan qachiʼl chike ri e rachiʼl ri Jehová?

7 Ri Jehová kraj che ri e rachiʼl kʼo kikojonik, e sukʼ, keniman che, kkiloqʼoqʼej ri Jesús xuqujeʼ kkibʼan pa kikʼaslemal ri xukʼut areʼ. Rumal laʼ rajawaxik kqachomaj: «¿La kkibʼan wariʼ pa kikʼaslemal ri e wachiʼl? ¿La qastzij e rachiʼl ri Jehová?». Qastzij wi, che are utz che keqachilaj ri qas kkibʼan ri utz pa ri kikʼaslemal xuqujeʼ qas kkaj kkitzijoj ri utzalaj täq tzij re ri Ajawbʼal rech ri Ajawaxel. Ri winaq riʼ e areʼ utz achilanik, rumal che kojkitoʼ che ukikotemaxik ri Ajawaxel (chawilaʼ ri recuadro « ¿Jas riʼ jun utz achiʼl?»).

JUN KʼUTBʼAL RECH RI ACHILANIK

8. ¿Jas utz xawil che ri kachilanik ri a) Noemí rukʼ Rut? b) oxibʼ alabʼom hebreos? c) Pablo rukʼ Timoteo?

8 Ri Loqʼalaj Pixabʼ kukʼut kʼi kʼutbʼal kech ri winaq che xkiriq utzilal rumal che xkitzukuj e utz kachiʼl. Chqilaʼ ri xkibʼan ri Noemí xuqujeʼ ri ralibʼ ubʼiʼ Rut, ri kikʼaslemal ri oxibʼ alabʼom hebreos che qas xkibʼan sukʼ pa Babilonia xuqujeʼ ri kʼutbʼal xkiya ri Pablo rukʼ Timoteo (Rut 1:16; Daniel 3:17, 18; 1 Corintios 4:17; Filipenses 2:20-22). Tekʼuriʼ are qas kqil na jun kʼutbʼal che nim ubʼanik: are ri achilanik rech ri David rukʼ Jonatán.

9, 10. ¿Jas xubʼan chike ri David xuqujeʼ ri Jonatán che kʼo jun utz kachilanik?

9 Ri Loqʼalaj Pixabʼ kubʼij, chiʼ ri David xukamisaj ri Goliat, «ri Jonatán sibʼalaj xbʼe ranimaʼ rukʼ ri David, sibʼalaj nim ri uloqʼal chuwach je ta ne ri areʼ chbʼil ribʼ» (1 Samuel 18:1). Rumal waʼ xumajij jun nim achilanik che kixoʼl pa neʼ junam ta kijunabʼ xuqujeʼ xopan kʼa pa ri ukamikal ri Jonatán chiʼ xkam pa jun chʼoj (2 Samuel 1:26). * ¿Jasche sibʼalaj nim wajun achilanik riʼ?

10 Ri David rukʼ ri Jonatán sibʼalaj kkaj kibʼ rumal ri uloqʼoqʼexik ri Ajawaxel xuqujeʼ che kkaj kkibʼan sukʼ chuwach areʼ. Xuqujeʼ nim kkil wi ri e utz kibʼantajik. Qastzij wi, ri Jonatán nim kril ri David pa neʼ kol na xuxibʼij ta ribʼ xuqujeʼ rukʼ nim loqʼoqʼenik xkunik xutoʼ ri ubʼiʼ ri Ajawaxel. Xuqujeʼ ri David nim xril wi ri usukʼilal xuqujeʼ unimanik che ri Jehová jun achi nim chi ujunabʼ, che xuchomaj ta ribʼ, are nabʼe xubʼan ri kajwataj che ri rachiʼl. Chqilaʼ ri xkʼulmatajik chiʼ ri David xuriq jun kʼäx pa ri ukʼaslemal, xtaraneʼx rumal ri itzel ajawinel Saúl (ri utat ri Jonatán) tekʼuriʼ chiʼ ukʼum ribʼ ri David. Ri Jonatán sibʼalaj nim ri usukʼilal, «xbʼe che rilik ri David [...], che ukuʼbʼisaxik ukʼuʼx che, che ukowirisaxik ri ujikibʼam kʼuxaj chirij ri Dios» (1 Samuel 23:16). ¡Wariʼ sibʼalaj utz xril ri David rumal che ri rachiʼl xopan che uyaʼik uchoqʼabʼ! *

11. ¿Jas kukʼut ri kachilanik ri Jonatán xuqujeʼ David chqawach?

11 ¿Jas kqetaʼmaj chirij ri xkibʼan ri Jonatán rukʼ ri David? Are ri qas nim ubʼanik che jun achilanik are che junam nim kqil wi ri qakojonik. Rumal laʼ sibʼalaj utz che keqachilaj ri winaq che xaq junam qakojonik kukʼ, xuqujeʼ junam ri qachilanik che ri Ajawaxel kukʼ xuqujeʼ che kqaj kqabʼan sukʼ chuwach. Wariʼ kubʼan chaqe che kuya qachoqʼabʼ chiʼ keqatzijoj ri qetaʼm xuqujeʼ ri qabʼanom pa ri qakʼaslemal (chasikʼij uwach Romanos 1:11, 12). Xuqujeʼ wa täq utz achilanik riʼ keqariq che kixoʼl ri e qachalal pa ri qakojonik. Tekʼuriʼ, ¿la kraj kubʼij wariʼ che konojel ri kebʼe pa ri Ja rech Ajawbʼal e utz achilanik?

RI UCHAʼIK RI E QACHIʼL

12, 13. a) ¿Jasche rajawaxik qas kqil na chiʼ kqachaʼ ri e qachiʼl pa ri congregación? b) ¿Jas xkiriq ri e qachalal ojer, xuqujeʼ jas jun jastaq che nim ubʼanik xubʼij ri Pablo che rajawaxik kkichajij kibʼ chuwach?

12 Rajawaxik qas utz uchaʼik ri qachiʼl kqabʼano, rumal che konojel täj ri e kʼo pa ri congregación e utz achiʼl che kojkitoʼ rech kkʼiy ri qakojonik. ¿La qetaʼm wajun jastaq riʼ? Qastzij qetaʼm. Junam rukʼ ri uwach cheʼ che kʼo jujun che matam kechaqʼaj chuwach ri cheʼ, e kʼo qachalal che matam kubʼan nim ri kachilanik rukʼ ri Jehová. Rumal laʼ kqilo che pa jalajoj congregación e kʼo winaq che junam ta ri unimal ri kikojonik (Hebreos 5:12–6:3). Rumal laʼ, rajawaxik che kpe ta qoyowal chikij ri e kʼakʼ xuqujeʼ chikij ri nim täj kikojonik xuqujeʼ rajawaxik kqakʼut che kiwach che keqaj, rukʼ wariʼ keqatoʼ rech kubʼan nim ri kikojonik (Romanos 14:1; 15:1).

13 Tekʼuriʼ kʼo nikʼaj chik jastaq che kubʼano che rajawaxik qas kqil na jachin ri keqachilaj pa ri congregación. Rumal che weneʼ e kʼo jujun utz ta ri kkibʼano o kkibʼan ri jastaq rukʼ koyowal xuqujeʼ kkinaqʼtasaj kibʼ che yoqʼonik. Ojer je xbʼan waʼ. Pa neʼ ri cristianos e sukʼ, e kʼo jujun che kkibʼan ri utz täj. Jun kʼutbʼal re, pa Corinto e kʼo jujun xekojon ta che jujun kʼutunem, rumal laʼ ri Pablo xubʼij chike ri e achalal: «Miyaʼ iwibʼ pa subʼik. [...] ‹Ri e itzel täq achilanik keketzelaj ri e utzalaj täq naqʼatisabʼal›» (1 Corintios 15:12, 33). Rumal laʼ, ri Pablo xubʼij che ri Timoteo che e kʼo jujun chike ri achalal che kkibʼan ri jastaq che utz täj, xuqujeʼ xubʼij che, che kuchajij ribʼ chike, wariʼ kraj kubʼij che kubʼan ta rachiʼl chike (chasikʼij uwach 2 Timoteo 2:20-22).

14. ¿Jas pixabʼ kqariq pa ri tzij che xuya ubʼixik ri Pablo chirij ri achilanik?

14 Che utzij ri Pablo kʼo jun utz pixabʼ: we jun winaq che utz ta ri kubʼano, pa neʼ kʼo pa ri congregación, ri utz are kqabʼan ta qachiʼl che (2 Tesalonicenses 3:6, 7, 14). Are rajawaxik kqachajij ri qachilanik rukʼ ri Ajawaxel. Xaq masach chaqe che öj junam rukʼ jun bʼot che kqajikʼ ri kibʼantajik, ri kinoʼj ri winaq che keqachilaj. Weneʼ kqaya jun bʼot pa jaʼ, o joron, che tzʼil, wariʼ knoj ta che saq jaʼ. Xaq junam we keqachilaj winaq che e itzel, ri winaq riʼ kʼot utz kkikʼut che qawach (1 Corintios 5:6).

Katkunik kariq utz achilanik che kixoʼl ri e qachalal

15. ¿Jas kqabʼano rech kqariq utz qachilanik pa ri congregación?

15 Qastzij wi, pa ri congregación kojkunik keqariq utz achilanik (Salmo 133:1). ¿Jas kqabʼan che kitzukuxik? Are kqabʼan ri e utz bʼantajik. Rech ri je kkibʼan waʼ kkaj kojkachilaj. Xuqujeʼ rajawaxik che öj keqatzukuj (chawilaʼ ri recuadro « Ri xqabʼan che ubʼanik e utz achilanik»). Are rajawaxik che keqatzukuj ri winaq che kʼo kibʼantajik che kqaj kqabʼan qe junabʼ kukʼ. Tekʼuriʼ ri cristianos rajawaxik knaʼtaj chike wajun pixabʼ riʼ rech ri Utzij ri Ajawaxel: «Chijaqaʼ bʼaʼ ri iwanimaʼ». Qastzij wi, kqaj che e kʼo kʼi qachiʼl keqariqo we kqil ta jachiʼ kepe wi jas ubʼanik ri kitinamit ri e qachalal (2 Corintios 6:13, TW; chasikʼij uwach 1 Pedro 2:17). Xuqujeʼ xaq xiw ta keqatzukuj ri xaq junam ri qajunabʼ kukʼ. Chnaʼtaj chaqe ri Jonatán sibʼalaj nim ri ujunabʼ chuwach ri David. Ri e achiʼl che kʼo chik kijunabʼ kkiya kʼi nojibʼal xuqujeʼ kkibʼij chaqe ri kibʼanom pa kikʼaslemal.

CHIʼ KʼO CHʼOJ CHQAXOʼL

16, 17. ¿Jasche kqaya ta kan ri congregación chiʼ jun qachalal kubʼan kʼäx chaqe?

16 Kojkun täj che man kʼo ta chʼoj che qaxoʼl, rumal che ri qabʼantajik xuqujeʼ ri kqariq pa ri qakʼaslemal junam täj. Rumal laʼ, kqachʼobʼo che kʼo jujun mul che kʼäx kqanaʼ rumal ri utzij o ri kubʼan jun qachalal, xuqujeʼ weneʼ kʼo chʼoj chqaxoʼl xuqujeʼ kʼo jalajoj chomanik (Proverbios 12:18). Chiʼ kbʼan wariʼ, ¿la kqabʼan nim che ri chʼoj rech kojel bʼi pa ri congregación? Kqabʼan täj, rumal che kqaj ri Jehová xuqujeʼ keqaj ri e rachiʼl.

17 Ri Jehová uyaʼom ri qakʼaslemal xuqujeʼ ri kajwataj chaqe, rumal laʼ are taqal che, che kqaloqʼoqʼej xuqujeʼ kqaya uqʼij (Apocalipsis 4:11). Xuqujeʼ che ri congregación rajawaxik kqaya ri qatobʼanik xuqujeʼ öj sukʼ che, rumal che are ri kukoj ri Ajawaxel rech kʼo qachilanik rukʼ (Hebreos 13:17). Rumal laʼ, chiʼ kbʼan jun kʼäx chaqe rumal jun qachalal, kqaya ta kan ri congregación xaq rumal ri qoyowal. Utz täj we je kqabʼano rumal che ri Jehová umak täj. Are kqaloqʼoqʼej, kqaj täj kqaya kanoq xuqujeʼ ri utinamit (chasikʼij uwach Salmo 119:165).

18. a) ¿Jas kqabʼano rech kʼo jororibʼal pa ri congregación? b) ¿Jas tewchibʼal kqariqo we kqasach ri kimak ri e qachalal chiʼ kkitaʼ sachbʼal kimak chaqe?

18 Ri qaloqʼoqʼenik chike ri e qachalal kubʼan chaqe che kqakoj qachoqʼabʼ rech kʼo jororibʼal pa ri congregación. Kubʼan chaqe che kqasach pa ri qanimaʼ ri kʼäx kkibʼan chaqe che nim ta ubʼanik xuqujeʼ are knaʼtaj chaqe che xa öj ajmak rumal laʼ kqabʼan ri mak (Proverbios 17:9; 1 Pedro 4:8). Ri Jehová kreyej täj che ri e rachiʼl e tzʼaqat, ¿jasche öj kqeyej che e tzʼaqat ri e qachiʼl? Xuqujeʼ ri loqʼoqʼenik kojutoʼ che ubʼanik wariʼ «chisachalaʼ imak chbʼil täq iwibʼ» (Colosenses 3:13). Tekʼuriʼ kʼo jujun mul che are kʼäx ubʼanik. Weneʼ kqanaʼ täj chiʼ ri qoyowal kubʼan chaqe che kqachomaj ta ri kqabʼano. Xuqujeʼ we kqasach ta ri mak kubʼan chaqe che kqachomaj che chiʼ kqabʼan qoyowal che ri winaq che xubʼan kʼäx chaqe rukʼ wariʼ kqabʼan kʼäx che. Tekʼuriʼ are ri kʼo royowal are kuriq kʼäx. Rumal laʼ chiʼ jun winaq kutaʼ sachbʼal umak chaqe are utz che kqasach umak (Lucas 17:3, 4). Rukʼ wariʼ kqakʼam kʼi tewchibʼal, jujun chike are ri jororibʼal qukʼ öj, rukʼ ri congregación xuqujeʼ rukʼ ri Jehová (Mateo 6:14, 15; Romanos 14:19).

CHIʼ KEQACHILAJ TA CHIK

19. ¿Jas jastaq kubʼano che rajawaxik kqaya kan rachilaxik jun winaq?

19 Kʼo jujun mul che rajawaxik kqaya kan kachilaxik ri winaq che xeʼel bʼi pa ri congregación. Wariʼ kbʼanik chiʼ jun cristiano kubʼan umak. Xuqujeʼ kraj täj kuya kan ubʼanik ri umak rumal laʼ kesax bʼik pa ri congregación. Xuqujeʼ je kbʼan waʼ chike ri keʼel bʼi kitukel chiʼ kkixutuj kan ri congregación, chiʼ kkikʼut kʼutunem che qastzij täj o keʼel bʼi kitukel pa ri congregación. Ri Utzij ri Ajawaxel kubʼij: «Rajawaxik kitas iwibʼ [chikij e areʼ]» (chasikʼij uwach 1 Corintios 5:11- 13; 2 Juan 9-11). * Weneʼ sibʼalaj kʼäx ubʼanik wariʼ, rumal che weneʼ wajun winaq riʼ are jun qafamiliar o are jun qachiʼl. ¿Jas kqabʼano? ¿La are kqabʼan ko che ri qanimaʼ, rech kqakʼutu che are nim chqawach ri unimaxik ri Jehová xuqujeʼ ri e utaqonik? Chnaʼtaj chaqe che Jehová nim kril wi ri qanimanik xuqujeʼ chiʼ öj sukʼ che.

20, 21. a) ¿Jasche ri utaqonik ri Jehová che keʼesax bʼi ri winaq pa ri congregación che kkiya ta kan ri mak are jun kʼutbʼal re ri loqʼoqʼenik? b) ¿Jasche are utz che qas keqachaʼ na ri e qachiʼl?

20 Chiʼ kesax bʼi jun winaq pa ri congregación che xubʼan jun umak xuqujeʼ che kraj täj kuya kan ubʼanik wariʼ are jun kʼutbʼal rech ri uloqʼoqʼenik ri Jehová xuqujeʼ kubʼan chaqe che kqakʼut ri qaloqʼoqʼenik öj. ¿Jasche? Nabʼe, are ri loqʼoqʼenik che ri ubʼiʼ ri Ajawaxel xuqujeʼ chike ri utaqonik (1 Pedro 1:15, 16). Ukabʼ, are kchajix ri congregación. Ri e qachalal che e sukʼ kkiriq ta chi kʼäx kumal ri kkaj täj che kyaʼ kan ubʼanik ri kimak. Rukʼ wariʼ kkiya uqʼij ri Jehová xuqujeʼ ketaʼm che ri congregación are jun tobʼal ibʼ pa ri kʼäx täq qʼij riʼ (1 Corintios 5:7; Hebreos 12:15, 16). Urox, are ukʼutik loqʼoqʼenik chike ri e ajmak. Ri kqaj are kkʼaj kiwach, rech kubʼan chike che kechoman chirij ri xkibʼano, xuqujeʼ kkibʼan ri rajawaxik rech ketzalij loq (Hebreos 12: 11).

21 Qastzij wi, ri e qachiʼl kʼo kkibʼan pa ri qakʼaslemal. Rumal laʼ, rajawaxik che qas utz kqabʼan che kichaʼik. We kqabʼan qachiʼl chike ri e rachiʼl ri Jehová, xuqujeʼ we keqaloqʼoqʼej, keqariq ri qas e utz achilanik che e kʼolik. Wariʼ kubʼan chaqe che kqabʼan ri e utz jastaq che e areʼ kkibʼano rech kojutoʼ che ubʼanik ri qachomam che kqabʼan ri kraj ri Jehová pa ri qakʼaslemal.

^ párr. 2 Ri tzij hebrea che xkoj che «chawukʼaj awibʼ» xuqujeʼ kuya kkoj che ubʼixik «katkʼoji kukʼ» xuqujeʼ «keʼawachilaj» (Jueces 14:20; Proverbios 22:24).

^ párr. 4 Ri xubʼan ri Abrahán are jun kʼutbʼal re ri xubʼan ri Jehová chiʼ xuya ri Ukʼojol pa kʼäx (Juan 3:16). Tekʼuriʼ, ri Abrahán xubʼan ta kʼäx che ri Isaac, rumal che Jehová xuqʼatej xuqujeʼ xuya jun chij che, rech xuya che tabʼal toqʼobʼ (Génesis 22:1, 2, 9-13).

^ párr. 9 Chiʼ ri David xukamisaj ri Goliat, kʼa majaʼ ri ujunabʼ «akʼal na» xuqujeʼ weneʼ kʼo 30 ujunabʼ chiʼ xkam ri Jonatán (1 Samuel 17:33; 31:2; 2 Samuel 5:4). Chiʼ xkam ri Jonatán weneʼ kʼo 60 ujunabʼ, wariʼ kukʼutu che are 30 junabʼ nim chuwach ri David.

^ párr. 10 Pa 1 Samuel 23:17 kqilo che Jonatán xubʼij jobʼ jastaq rech kuya kubʼsal kʼuʼx che ri David. Xubʼij che: 1) rajawaxik che kuxibʼij ta ribʼ; 2) ri itzelal che kraj kubʼan ri Saúl kbʼantaj täj; 3) ri utzujum ri Ajawaxel che are ri David kubʼan na ajawinel kbʼan na; 4) kubʼan sukʼ chuwach, xuqujeʼ 5) ri Saúl retaʼm che areʼ kukʼayij ta ri David.

^ párr. 19 Kqil na chirij ri kqabʼano chiʼ jun winaq kesax bʼi o kuya kan ri congregación, pa ri Nikʼaj chik etaʼmanik ubʼiʼ: «Ri kbʼanik chiʼ esam chi bʼi jun winaq».