1-3. (a) Ki kabakalañi me ha iyakatwanga bukeni bwa mwanaa hae? (b) Ki kabakalañi Jehova ha bata kuli balapeli ba hae ba be ba ba kenile, mi ki sika mañi se si lu susueza ku ba ba ba kenile?

 ME U sweli ku kabisa hande mwanaa hae wa mushimani ilikuli ba ye ko kuñwi. U bona teñi kuli mwanana u tapile mi u apezi liapalo ze kenile. Wa ziba kuli bukeni bu tusa mwanaa hae ku ba ya ikanguzi. Hape me yo wa ziba kuli ponahalo ya mwanaa hae i kona ku kutekehisa kamba ku shwaulisa bashemi ba hae.

² Ndataa luna wa kwa lihalimu Jehova, u bata kuli batanga ba hae ba be ba ba kenile. Linzwi la hae li li: “Ku ya kenile, u iponahalisa ku kena.” a (Samu 18:26) Jehova wa lu lata; wa ziba  kuli ku ba ba ba kenile ku lu tusa hahulu. Ka ku ba Lipaki za hae, hape u lu tokwa kuli lu mu kutekehise. Kaniti, ponahalo ya luna ye kenile ni muzamao wa luna o munde li ka kanyisa Jehova mwa sibaka sa ku tahisa nyazo fahalimwaa libizo la hae le li kenile.—Ezekiele 36:22; 1 Pitrosi 2:12.

³ Ku ziba kuli Mulimu u lata batu ba ba kenile ku lu susueza ku ba ni bukeni. Bakeñisa kuli lwa mu lata, lu bata kuli mupilelo wa luna u mu kutekehise. Hape lu bata ku tiiseza mwa lilato la hae. Kacwalo, ha lu nyakisiseñi mabaka ha lu tokwa ku ba ba ba kenile, se ku talusa ku ba ya kenile, ni mo lu kona ku bela ba ba kenile. Nyakisiso yeo i ka lu tusa ku bona haiba ku na ni likalulo ze ñwi mwa bupilo bwa luna mo lu tokwa ku eza zwelopili.

4, 5. (a) Ki lifi libaka le lituna ha lu swanela ku ba ba ba kenile? (b) Bukeni bwa Jehova bu iponahalela cwañi mwa lika za bupile?

⁴ Nzila ye ñwi ya lu etelela ka yona Jehova ki ka ku lu tomela mutala. Kona libaka Linzwi la hae li lu susueza kuli lu be “ba ba likanyisa Mulimu.” (Maefese 5:1) Libaka le lituna ha lu swanela ku ba ba ba kenile ki le: Jehova, yena Mulimu ye lu lapela, ki ya kenile ni ku tweka mwa linzila kaufela.—Livitike 11:44, 45.

⁵ Sina feela mikwa ya Jehova ye miñata ha i iponelwa mwa lika za bupile, bukeni bwa hae ni bona bwa iponahalela mwa pupo ya hae. (Maroma 1:20) Lifasi ne li bupilwe kuli li be maino a batu aa kenile. Jehova u bupile lifasi ka nzila ye tahisa kuli moya ni mezi ze ku lona li kone ku keniswa batu ba si ka itusisa kale zona hape. Ku na ni libupiwa ze nyinyani-nyani ze swana sina ze beleka mwa liluko la makete; liluko le li fetula lika ze maswe ku li bisa ze sa koni ku holofaza kwa mubili. Ba sayansi ba itusisize ze ñwi za libupiwa zeo kwa ku kenisa oli ye suluhile ni ku sileleza lifasi kwa ku silafazwa ki likezo ze ñwi za batu ze tahiswa ki buitati ni buñwanyama bwa bona. Kwa iponahalela hande kuli “ya ezize lifasi” u lata bukeni. (Jeremia 10:12) Ni luna lu swanela ku lata bukeni.

6, 7. Mulao wa Mushe ne u koñomekile cwañi butokwa bwa bukeni kwa balapeli ba Jehova?

 ⁶ Libaka le liñwi ha lu swanela ku ba ba ba kenile kikuli, Jehova yena Mubusi wa luna u tokwa kuli balapeli ba hae ba be ba ba kenile. Mulao wa naa file kwa Maisilaele Jehova ne u bonisa kuli bulapeli ne bu zamaelela hahulu ni bukeni. Ne u bonisa kuli fa Lizazi la Swalelo ya Libi, muprisita yo muhulu naa na ni ku tapa habeli. (Livitike 16:4, 23, 24) Baprisita ba ne ba eza sebelezo ne ba tokwa ku tapa kwa mazoho ni kwa mahutu ba si ka fa kale matabelo ku Jehova. (Exoda 30:17-21; 2 Makolonika 4:6) Mulao ne u bonisa lika ni likezo ze shutana-shutana ze bato ba 70 ze ne kona ku silafaza mutu kwa mubili. Ka nako ya naa silafezi, Muisilaele naa sa koni ku lapela hamoho ni ba bañwi—mane ka linako ze ñwi naa kona ku bulaiwa haiba a eza cwalo. (Livitike 15:31) Mutu kaufela ya naa sa lateleli litaelo ze ne filwe za mwa ku ikeniseza ze ne kopanyeleza ku tapa fa mubili ni ku tapisa liapalo za hae naa swanela ku “zwiswa mwa Kopano.”—Numere 19:17-20.

⁷ Nihaike kuli ka nako ya cwale ha lu si ka tamwa ki Mulao wa Mushe, Mulao wo u lu tusa ku lemuha munahano wa Mulimu mwa lika. Mulao ne u koñomekile butokwa bwa bukeni kwa balapeli ba Mulimu. Jehova ha si ka cinca. (Malaki 3:6) U kona feela ku amuhela bulapeli bwa luna haiba ki “bo bu kenile, bo bu sa nyazahali.” (Jakobo 1:27) Kacwalo, lu tokwa ku ziba mwa tokwela kuli lu mu lapelele.

8. Ki mwa likalulo lifi za bupilo mwa lu tokwa Jehova ku ba ba ba kenile?

⁸ Mwa Bibele, bukeni ha bu talusi feela ku kena kwa mubili. Ku ba ya kenile mwa meeto a Mulimu ku ama bupilo bwa luna kaufela. Jehova u lu tokwa ku ba ba ba kenile mwa likalulo zee ne za bupilo bwa luna—kwa moya, mwa muzamao, mwa munahano, ni kwa mubili. Ha lu nyakisiseñi se ku talusa ku ba ya kenile ku ye ñwi ni ye ñwi ya likalulo zeo.

9, 10. Ku ba ya kenile kwa moya ku talusañi, mi ki lika mañi ze ba ambuka Bakreste ba niti?

 ⁹ Bukeni bwa kwa moya. Ka bukuswani, ku ba ya kenile kwa moya ku talusa ku sa kopanya bulapeli bwa niti ni bwa buhata. Maisilaele ha ne ba zwa mwa Babilona ku kutela kwa Jerusalema, ne ba tokwa ku utwa kelezo ya Mulimu ye, ye li: “Mu zwe mo, mu si ke mwa swala ze masila, . . . Mu ikenise.” (Isaya 52:11) Libaka le lituna Maisilaele ha ne ba kutela habobona ne li ku yo kalisa sinca bulapeli bwa Jehova. Bulapeli bo, ne bu tokwa ku ba bo bu kenile—ne bu sa swaneli ku silafazwa ki lituto, likezo, kamba lizo lifi kamba lifi za mwa bulapeli bwa Sibabilona ze ne shwaulisa Mulimu.

¹⁰ Ka ku ba Bakreste ba niti kacenu, lu swanela ku tokomela kuli ha lu silafazwi ki bulapeli bwa buhata. (1 Makorinte 10:21) Lu swanela ku ba ni tokomelo luli bakeñisa kuli lu potolohilwe ki bulapeli bwa buhata. Mwa linaha ze ñata, ku na ni lizo, likezo, ni milapelelo ye miñata ye swalisani ni lituto za bulapeli bwa buhata ze cwale ka ya kuli ku na ni nto ye ñwi ye sa shwangi ku mutu ka nako ya lifu. Tuto yeo ki yona ye tahisezanga batu ku eza mitande fa malilo. (Muekelesia 9:5, 6, 10) Bakreste ba niti ba ambuka lizo ze swalisani ni litumelo za bulapeli bwa buhata. b Ha lu swaneli ku lumeleza ba bañwi ku lu sineneketa ku loba likuka za Bibele za bulapeli bo bu kenile.—Likezo 5:29.

11. Ku ba ya kenile mwa muzamao ku talusañi? Ki kabakalañi ha lu swanela ku ba ba ba kenile mwa muzamao?

¹¹ Bukeni bwa mwa muzamao. Ku ba ya kenile mwa muzamao ku kopanyeleza ku ambuka mifuta kaufela ya buhule. (Maefese 5:5) Ki kwa butokwa hahulu ku ba ba ba kenile mwa muzamao. Sina mo lu ka bonela mwa kauhanyo ye tatama ya buka ye, lu swanela ku ‘saba buhule’ kuli lu zwelepili ku tiiseza mwa lilato la Mulimu. Mahule ba ba sa baki “ha ba na ku ca sanda sa mubuso wa Mulimu.” (1 Makorinte 6:9, 10, 18) Ku Mulimu, batu ba ba cwalo kaufela ba wela ku “ba mikwa ye  maswe.” Haiba ba palelwa ku ba ni muzamao o kenile, “siemba sa bona ki . . . lifu la bubeli.”—Sinulo 21:8.

12, 13. Mihupulo i swalisana cwañi ni likezo, mi lu kona cwañi ku ba ba ba kenile mwa munahano?

¹² Bukeni bwa mwa munahano. Mutu u kalanga ku nahana za nto ye ñwi pili a si ka eza kale nto yeo. Haiba lu tuhelela mihupulo ye maswe ku yaha mwa minahano ni mwa lipilu za luna, mafelelezo lu ka kalisa ku eza lika ze maswe. (Mateu 5:28; 15:18-20) Kono haiba lu taza minahano ya luna ka mihupulo ye minde ye kenile, lu ka susuezwa ku zwelapili ku ba ni muzamao o munde o kenile. (Mafilipi 4:8) Lu kona cwañi ku ba ba ba kenile mwa munahano? Nzila ye ñwi ye lu kona ku eza cwalo ka yona ki ka ku ambuka mifuta kaufela ya ku itabisa ka yona ye kona ku silafaza munahano wa luna. c Ku zwa fo, lwa kona ku taza munahano wa luna ka mihupulo ye kenile ka ku itutanga Linzwi la Mulimu kamita.—Samu 19:8, 9.

¹³ Kuli lu tiiseze mwa lilato la Mulimu, lu swanela ku zwelapili ku ba ba ba kenile kwa moya, mwa muzamao, ni mwa munahano. Likauhanyo ze ñwi za buka ye, li nyakisisize ka ku tala se ku talusa ku ba ya kenile mwa likalulo zeo. Kono cwale ha lu nyakisiseñi kalulo ya bune—bukeni bwa kwa mubili.

14. Ki kabakalañi bukeni bwa kwa mubili ha bu si feela taba ya ka butu?

¹⁴ Bukeni bwa kwa mubili bu ama ku buluka mibili ya luna ni sibaka se lu pila ku sona ka bukeni. Kana ku ba ni bukeni bo bu cwalo ki keto ya ka butu ye sa ami mutu ufi kamba ufi? Balapeli ba Jehova ha ba ngi taba yeo cwalo. Sina mo se ku taluselizwe, Jehova u bata kuli lu be ba ba kenile isi feela kuli lu fumane tuso kono hape ni kuli lu mu yemele hande. Mu hupule mutala o itusisizwe kwa makalelo a kauhanyo ye. Ku bona mwanana ya tezi masila nako kaufela kamba ya apezi ka busafa ku mi tahiseza ku nahana za mo ba inezi bashemi ba hae, nji ha si cwalo? Ha lu tabeli nto ifi kamba ifi ka za ponahalo ya  luna kamba mupilelo wa luna ku tahisa nyazo ku Ndataa luna wa kwa lihalimu kamba ku nyinyafazisa lushango lo lu kutaza. Linzwi la Mulimu li li: “Ha lu beeli mutu sitataliso ka se siñwi, kuli sebelezo ya luna i si ke ya nyaziwa; kono mwa litaba kaufela lu ipaka kuli ki luna batanga ba Mulimu.” (2 Makorinte 6:3, 4) Kacwalo, lu kona cwañi ku ba ba ba kenile kwa mubili?

15, 16. Mikwa ye minde ya makete i kopanyelezañi, mi liapalo za luna li swanela ku bonahala cwañi?

¹⁵ Makete ni ponahalo ya luna. Nihaike kuli lizo ni mipilelo za shutana-shutana ku likana ni linaha ko lu pila, hañata ha lu palelwangi ku fumana mulola ni mezi a ku tapa, ili nto ye lu tusa ku ba ba ba kenile ka nako kaufela hamoho ni bana ba luna. Mikwa ye minde ya makete ye lu kona ku itwaeza i kopanyeleza ku tapanga kwa mazoho ka mulola lu si ka ca kale kamba ku swala sico, ha lu zwa kwa simbuzi, ni hamulaho wa ku tapisa mbututu kamba ku mu cinca matebela. Ku tapanga kwa mazoho ka mulola ni mezi ku lu sileleza kwa matuku, ili nto ye  sileleza bupilo bwa luna. Ku tibela ku yanduluka kwa maikolokuwawa ni tukokwani to tuñwi to tu tahisa matuku, ili nto ye sileleza batu kwa matuku a ku sulula. Mwa linaha mo mandu a mañata haa na limbuzi ze kasha mezi, ze maswe li kona ku yumbiwa ka ku pumbekwa sina mo ne ku ezezwanga mwa Isilaele wa kwaikale.—Deuteronoma 23:12, 13.

¹⁶ Liapalo za luna ni zona li tokwa ku tapiswanga kamita kuli li be ze kenile ni ze bonahala hande. Liapalo za Mukreste ha li tokwi ku ba ze tula kamba ze sa zo taha-taha fa musika, kono li swanela ku ba ze kenile ni ze bonisa kuli u na ni buikokobezo. (1 Timotea 2:9, 10) Ko lu inzi kaufela, lu bata kuli ponahalo ya luna i “kutekise . . . tuto ya Mulimu Mupilisi wa luna.”—Tite 2:10.

17. Ki kabakalañi ndu ni silalanda sa luna ha li swanela ku ba ze kenile ni ze bonahala hande?

¹⁷ Ndu ya luna ni silalanda. Mwendi ndu ya luna ha si ye cisa pasa, niteñi, i swanela ku ba ye kenile ni ye bonahala hande ka ku ya ka miinelo ya luna. Ka mukwa o swana, haiba lu itusisanga mota ha lu ya kwa mikopano ni mwa sebelezo ya mwa simu, lu swanela ku lika ka taata ku bona teñi kuli ka nako kaufela i kenile mwahali ni fande. Lu si ke lwa libalanga kuli ndu ni silalanda se si kenile li fa bupaki ka i li zona. Hanili lu lutanga batu kuli Jehova ki Mulimu ya kenile, mi u ka “yundisa ba ba shandaula lifasi,” ni kuli Mubuso wa hae u tuha u fetula lifasi le ku li bisa paradaisi. (Sinulo 11:18; Luka 23:43) Kacwalo, lu bata kuli ponahalo ya ndu ya luna ni lika ze lu luwile kaufela i bonise ba bañwi kuli nihaiba ka nako ya cwale lu sweli ku itwaeza mikwa ye minde ya bukeni ye tokwahala mwa lifasi le linca le li taha.

18. Lu kona ku bonisa cwañi kuli lwa kuteka Ndu ya Mubuso ya luna?

¹⁸ Sibaka sa luna sa ku lapelela. Lilato la luna ku Jehova li lu susueza ku bonisa likute kwa Ndu ya Mubuso ya luna, yona ye li sibaka sa bulapeli bwa niti mwa silalanda sa luna. Ba banca ha ba taha kwa Ndu ya Mubuso, lu bata kuli ba itebuhe sibaka sa luna sa makopanelo. Kuli Ndu ya Mubuso i zwelepili ku bonahala hande ni ku buheha, lu tokwa ku i kenisanga kamita ni  ku i lukisanga fo i tokwa ku lukiswa. Lu bonisa kuli lwa kuteka Ndu ya Mubuso ya luna ka ku zwelapili ku lika ka taata ku i babalela hande. Lu na ni tohonolo ya ku itusisa nako ya luna kwa ku kenisa, ku ‘bakanya ni ku lukisa’ sibaka sa luna sa ku lapelela. (2 Makolonika 34:10) Likuka ze swana zeo lu swanela ku li latelela ha lu eza mikopano ya luna ya sikiliti ni ya mwa mupotoloho kwa Ndu ya Mukopano kamba ha lu ezeza mikopano yeo mwa miyaho ye miñwi i sili.

19. Kuli lu zwelepili ku ba ba ba kenile kwa mubili, ki lika mañi ze lu tokwa ku ambuka, mi Bibele i lu tusa cwañi ku ambuka lika zeo?

¹⁹ Kuli lu zwelepili ku ba ba ba kenile kwa mubili, lu tokwa ku ambuka mikwa ni likezo ze silafaza ze cwale ka ku zuba kwai, ku nwa maswe bucwala, kamba ku itusisa milyani ye miñwi inge lu sa kuli, ili milyani ye lu kona ku ngongwela ka bunolo kamba ye kona ku ama booko bwa luna. Bibele ha i si ka bulela za mikwa ni likezo ze masila kaufela ze atile mwa lifasi kacenu, kono i na ni likuka ze lu tusa ku ziba mwa swanela ku ikutwela Jehova haiba lu eza lika ze cwalo. Bakeñisa kuli lwa ziba mubonelo wa Jehova mwa lika, lilato la luna ku yena li lu susueza ku eza liketo ze mu tabisa. Ha lu nyakisiseñi likuka za mwa Mañolo ze ketalizoho.

20, 21. Jehova u lu tokwa ku ambuka mikwa ifi, mi ki lifi libaka le lituna ha lu swanela ku mu utwa?

²⁰ “Balatiwa, ha lu na ni lisepiso ze cwalo, lu ikenise kwa masila kaufela a nama ni a moya, lu nze lu peta ku ikenisa kwa luna ka ku saba Mulimu.” (2 Makorinte 7:1) Jehova u lu tokwa kuli lu ikambuse kwa likezo ze kona ku silafaza mubili kamba munahano wa luna. Kacwalo lu swanela ku ambuka mikwa ili yeo lu kona ku fumana taata ku tuhela ha se lu i kalisize; mikwa ye kona ku lu holofaza kwa mubili ni mwa munahano.

²¹ Bibele i lu taluseza libaka le lituna ha lu swanela ku “[ikenisa] kwa masila kaufela.” Mu lemuhe kuli liñolo la 2 Makorinte 7:1 li kala ka ku bulela kuli: “Ha lu na ni lisepiso ze cwalo.” Ki lisepiso lifi zeo? Sina mo ku boniseza mwa kauhanyo 6 litimana 17 ni 18 za liñolo le li swana leo, Jehova u sepisa  kuli: “Ni ka mi amuhela. Ni ka ba Ndataa mina.” (2 Makorinte 6:17, 18) Mu hupule feela taba yeo: Jehova u sepisa ku mi babalela hande ni ku mi lata sina ndate mwa latela mwanaa hae. Kono Jehova u kona feela ku taleleza lisepiso ze haiba mu ambuka masila a “nama ni a moya.” Kacwalo, i ka ba butoto luli ku lumeleza mukwa ufi kamba ufi o maswe ku mi yawisa ku ba ni swalisano ye nde cwalo ni Jehova.

22-25. Ki likuka lifi za Mañolo ze lu tusa ku ambuka mikwa ni likezo ze masila?

²² “Lata Mulena Mulimu wa hao, ka pilu ya hao kaufela, ni ka moya wa hao kaufela, ni ka kutwisiso ya hao kaufela.” (Mateu 22:37) Jesu naa talusize kuli wo ki ona mulao o mutuna kwa milao kaufela. (Mateu 22:38) Lwa swanela ku lata Jehova cwalo luli. Kuli lu mu late ka pilu ya luna kaufela, ka moyo wa luna kaufela, ni ka kutwisiso ya luna kaufela, lu swanela ku ambuka mikwa ye kona ku lu bulaisa kapili kamba ku fokolisa maata a luna a ku nahana aa lu file.

²³ “[Jehova] ki Yena ya fa ze pila kamukana bupilo, ni ku buyela, ni lika kaufela.” (Likezo 17:24, 25) Bupilo ki mpo ye zwa ku Mulimu. Lu lata Mufani wa bona, mi lu bata ku bonisa likute kwa mpo yeo ya lu file. Lu ambuka mikwa ni likezo kaufela ze kona ku lu holofaza kwa mubili, kakuli lu lemuha kuli likezo ze cwalo li bonisa kutokwa buitebuho kwa mpo ya bupilo.—Samu 36:9.

²⁴ “Lata wahenu mo u itatela.” (Mateu 22:39) Mikwa ni likezo ze masila ha li amangi feela mutu ya li eza kono ni ba ba mu potolohile. Ka mutala, mutu ya zuba kwai u kona ku tahiseza ba ba mu li bukaufi matuku, bona niha ba sa zubi. Mi mutu ya holofaza ba ba mu potolohile u loba mulao wa Mulimu o lu taluseza ku lata banabahabo luna. Hape mutu yo u bonisa kuli lilato la hae ku Mulimu ki la buipapato feela.—1 Joani 4:20, 21.

²⁵ “[Mu] ipeye kwatasaa ba ba busa, ni kwatasaa malena.” (Tite 3:1) Mwa linaha ze ñata, mulao wa hanisa ku itusisa mifuta ye miñwi ya milyani ye kola kamba ku fumaneha ni milyani yeo. Ka ku ba Bakreste ba niti, ha lu buluki milyani ye kola kamba ku itusisa yona.—Maroma 13:1.

26. (a) Ki sifi se lu tokwa ku eza kuli lu zwelepili ku tiiseza mwa lilato la Mulimu? (b) Ki kabakalañi ku ba ba ba kenile mwa meeto a Mulimu ha ku li mupilelo o munde ka ku fitisisa?

 ²⁶ Kuli lu zwelepili ku tiiseza mwa lilato la Mulimu, lu tokwa ku ba ba ba kenile mwa likalulo kaufela za bupilo bwa luna isike feela mwa kalulo i liñwi kamba ze peli. Ku kona ku ba taata ku ikayutula kwa mikwa ni likezo ze masila, kono ku eza cwalo ki nto ye konahala. d Kaniti, wo ki ona mupilelo o munde ka ku fitisisa kakuli Jehova u lu luta lika ze lu swanela ni ze lu tusa. (Isaya 48:17) Kono sa butokwa ni ku fita kikuli, ha lu zwelapili ku ba ba ba kenile, lu fumana tabo ye tiswa ki ku ziba kuli lu sweli ku kutekehisa Mulimu wa luna ye lu lata, mi fo lu zwelapili ku tiiseza mwa lilato la Mulimu.