1-3. a) ¿Imaraykun mamakuna munanku wawanku limpio allin pʼachasqa kanankuta? b) ¿Imaraykun Jehová Dios munan kamachinkuna chʼuya kananchista? ¿Imarayku kallpachakunanchis tukuy tiempo chʼuya kananchispaq?

HUK mamaqa munanmi wawan allin bañasqa, allin pʼachasqa, allin allichasqa kananta, chaymi manaraq wawan wasimanta lloqsishaqtin chaykunata qhawarin. ¿Imarayku? Yachanmi limpio kayqa qhali wiñananpaq kasqanta, hinaspapas yachanmi wawanta qhawarispanku paykunapas qhawarisqa kanankuta.

² Hanaq pachapi kaq Taytanchispas munanmi kamachinkuna chʼuya runakuna kananchista. Pay kikinmi Bibliapi prometewanchis ‘chʼuyapaqqa chʼuyallataq kananta’ (Salmo 18:26). *  ¿Imaraykun Jehová Dios munan chʼuya runakuna kananchista? Ñawpaqta, munakuwasqanchisrayku, hinaspapas yachanmi chʼuya kayqa allinninchispaq kasqanta. Iskaypi, Testigonkuna imayna kasqanchisman hinan paytapas qhawarinqaku. Ñoqanchisqa manapunin Jehová Diosta sutintapas pisichayta munanchischu. Aswanmi hatunchayta munanchis. Chaymi chʼuya kananchis pʼachakuyninchispi kawsayninchispipas (Ezequiel 36:22; leey 1 Pedro 2:12).

³ ¿Imarayku kallpachakunanchis tukuy tiempo chʼuya kananchispaq? Ñawpaqta, Jehová Dios chʼuya runakunata munakusqanrayku. Hinaspapas Jehová Diostan munakunchis chaymi tukuy ruwasqanchispi hatunchayta munanchis. Chaymantapas wiñaypaqmi munakuyninpi takyayta munanchis. Chayraykun chʼuya kaymanta kaykunata yachasun: ¿imarayku chʼuya kananchis? ¿Imakunapi chʼuya kasunman? ¿Imatan ruwananchis chʼuya kanapaq? Chaykunamanta yachaymi reparachiwasun chʼuya kanapaq imakunapi kallpachakunanchista.

4, 5. a) ¿Imaraykun astawan tukuy qhelli kaqmanta karunchakunanchis? b) Diosqa munanmi tukuy kamasqanpas chʼuya kananta, ¿imaynatan chayta rikuchin?

⁴ Jehová Diosqa imaymanapin yachachiwanchis. Ñawpaqtaqa, ejemplonwanmi yachachiwanchis. Bibliapunin minkʼawanchis: “Payman rikchʼakuq kaychis”, nispa (Efesios 5:1). Chhaynaqa, ¿imaraykun astawan tukuy qhelli kaqmanta karunchakunanchis? Chʼuyay-chʼuya Diosta yupaychasqanchisrayku (leey Levítico 11:44, 45).

⁵ Tukuy kamasqanta qhawarispan yachanchis Jehová Dios imayna kasqanta, imakuna ruwasqanta, chʼuya kasqantapas (Romanos 1:20). Chaypaq yachasun tiyasqanchis Hallpʼamanta. Mana qhellichasqa kananpaqmi Jehová Dios huntʼasqata kamaran. Chayrayku wayratapas unutapas muyuchin huk tiempomanta chʼuyaman tukupunanpaq (ciclos ecológicos). Chaymantapas “chʼuyanchaq tropakunatan” kamallarantaq, chaykunaqa sinchita mikhuq mana rikuna kurukunan, chay kurukunan llapa qʼopakunata mikhuspa chʼuyanchapun. Chay kuruchakunaqa ancha allintan llankʼanku, chaymi científico nisqakunapas lamar  qocha petroliowan qhellichasqa kaqtin otaq runakuna paykunallapaq munaq kayninkupi hallpʼanchista qhellichaqtinku chayman chay kuruchakunata churanku chʼuyanchapunanpaq. Arí, ‘kay pachata Ruwaq’ Diosqa lliwpas chʼuya kanantan munan, chaymi chay ruwasqankunapi rikukun (Jeremías 10:12). ¿Manachu ñoqanchispas chʼuya kananta munasunman? Ari munasunmanmi.

6, 7. ¿Imaynatan Jehová Dios Kamachikuy Simi churasqanpi rikuchiran kamachinkuna chʼuya kananku munasqanta?

⁶ Hinaspapas, ¿imarayku chʼuya kananchis? Jehová Dios kamachinkunaq chʼuya kananta munasqanrayku. Qhawarinapaq, israelitakunaman Kamachikuy Simi qosqanpin rikuchiran chʼuya kaywan yupaychaywan huklla kasqanta. Chaymi uma sacerdote Hucha Pampachana Pʼunchaypi iskay kutita bañakunan karan ruwananta huntʼananpaq (Levítico 16:4, 23, 24). Chhaynatan llapa sacerdotekunapas makinkuta chakinkuta maqchikunanku karan Jehová Diosman sacrificiota haywanankupaq (Éxodo 30:17-21; 2 Crónicas 4:6). Kallarantaqmi israelitakunata qhellichaq qanchis chunka ruwaykunapas. Chaykunawan qhellichasqa israelitaqa manan Jehová Diosta yupaychayta atiranchu, mayninpiqa wañuytapas tarinmanmi karan (Levítico 15:31). Hinaspapas qhellichakuq israelitaqa Kamachikuy Simi nisqanman hinan chʼuyanchakunan karan pʼachanta tʼaqsakuspa cuerpontapas bañakuspa, mana chayqa ‘wañunanpaq huchachasqan kanan’ karan (Números 19:17-20).

⁷ Chay Kamachikuy Simikunaqa manañan ñoqanchispaqchu, ichaqa yanapawanchismi Jehová Diospa yuyaykusqanta yachanapaq. Chay kamachikuykunapin Jehová Dios sutʼita rikuchiran payta yupaychaqkuna chʼuya kananku munasqanta. Payqa kaqllatapunin kunanpas munan (Malaquías 3:6). Ñawpa tiempopi hinan kunanpas payqa ‘chanin mana ima qhelliyoq yupaychanata’ munan (Santiago 1:27). Chay kamachikuyta kay tiempopi imayna huntʼananchismanta tʼaqwiriyqa allinpunin kanqa.

8. ¿Imakunapi chʼuya kananchistan Jehová Dios munan?

⁸ Bibliaqa manan cuerpopi chʼuya kayllamantachu willan. Aswanmi willan Jehová Diospa ñawpaqenpi tukuy imaymanapi  chʼuya kananchismanta. Arí, Jehová Diosqa munan kay tawa kaqkunapi chʼuya kananchista: yupaychaypi, kawsaypi, yuyaykuypi, cuerpopipas. Qhawarisun sapankamanta.

9, 10. ¿Imatan ruwananchis yupaychayninchis chʼuya kananpaq? ¿Imapin cheqaq cristianokuna mana chhaqrukunchischu?

⁹ Yupaychaypi chʼuya kay. Yupaychayninchis chʼuya kananpaqqa manan chhaqrukunachu pantasqa religionkunaq ima ruwayninwanpas. Yuyarisun Babilonia llaqtapi preso kaq israelitakunata. Jerusalén llaqtankuman manaraq kutipushaqtinkun Jehová Dios kayta kamachiran: “¡Ama [ima] qhellitapas llamiychischu! [...] lloqsiychis, hinaspa chʼuyanchakuychis” nispa, chaytan paykunaqa kasukunanku karan (Isaías 52:11). Paykunaqa Jehová Diosta hukmanta yupaychanankupaqmi kutipunanku karan. Diosta yupaychayninku chʼuya kananpaqqa manan chhaqrunankuchu karan Babilonia llaqtapi pantasqa religionkunaq yachachikuyninwan, ruwayninkuwan, costumbrenkuwanpas. Chay ruwaykunaqa Jehová Diostan phiñachiran.

¹⁰ Kunanpas cheqaq cristianokunaqa manapunin pantasqa religionkunaq ruwayninwan qhellichakunanchischu (leey 1 Corintios 10:21). Pantasqa religionkunaq yachachikuyninqa teqsimuyuntinpin mastʼarisqa kashan chaymi waqllichiwasunman. Yaqa llapa suyukunapi kaq costumbrenkuna, fiestankuna, yachachikuyninkupas, almaqa mana wañuqmi nisqa yachachikuypas ñawpa tiempopi pantasqa religionkunamantan paqarimun (Eclesiastés 9:5, 6, 10). Cheqaq cristianokunaqa manapunin munanchischu pantasqa religionkunaq ruwayninkunawan chhaqrukuyta. * Chayrayku runakunaña tanqawasunman chaypas manapuni Diosta yupaychanapaq kamachikuykunata pisichananchischu (Hechos 5:29).

11. ¿Imakunamantan karunchakuna kawsayninchispi chʼuya kanapaq, imarayku chayta ruwana?

¹¹ Kawsaypi chʼuya kay. Kawsaypi chʼuya kanapaqqa millay qhelli ruwaykunamantan karunchakunanchis, chayllan Diospa munakuyninpi allinta takyasun (leey Efesios 5:5). Cristianokunaqa ‘qhelli huchapi puriymantan ayqekunankupuni’, chaymantan  qatimuq capitulopi yachasun. Chhayna huchakunapi urmaspa mana kutirikuqkunaqa “Diospa qhapaqsuyunmanqa manan haykunqakuchu” (1 Corintios 6:9, 10, 18). Chay runakunan Jehová Diospaqqa “mana pʼenqakuqkuna” kanku, chaymi chay huchallikusqankumanta mana chʼuyanchakuqtinkuqa ‘iskaykaq wañuypaq’ kanqaku (Apocalipsis 21:8).

12, 13. ¿Imamanmi apawasunman yuyaykusqanchis? ¿Imakunan yanapawasun yuyayninchis chʼuya kananpaq?

¹² Yuyaykuypi chʼuya kay. Runaqa yuyaykusqanman hinan imatapas ruwan. Sichus yuyayninchispi sonqonchispipas millay yuyaykuykuna hinalla saphichakunqa chayqa chay yuyaykusqanchisman hinan millay ruwaykunaman urmasunman (Mateo 5:28; 15:18-20). Allin chʼuya kaqkunallata yuyaykusun chaytaq allin kaqkunallata ruwanapaq kallpachakusun (leey Filipenses 4:8). Ichaqa, ¿imakunan yanapawasun yuyayninchis chʼuya kananpaq? Hukpi, millay qʼochukuykunamantan karunchakunanchis. * Iskaypi, Diospa Simin Qelqata tʼaqwispan allin yuyaykuykunata umanchisman huntʼachinanchis (Salmo 19:8, 9).

¹³ Ñawpaqpi yachasqanchis hina Diospa munakuyninpi allinta takyanapaqqa chʼuyan kananchis yupaychaypi, kawsaypi, yuyayninchispipas. Huk capitulokunapipas willashanmi chay kinsa chʼuya kaykunamanta. Kunanmi ichaqa yachasun tawa kaqta: cuerpopi chʼuya kaymanta.

14. Limpio kayqa manan allinnillanchispaqchu, ¿imarayku chayta ninchis?

¹⁴ Cuerponchispas tiyasqanchis wasipas chʼuya otaq limpion kanan. Wakin runakunan ninku, imayna kasqayqa manan pimanpas imapas qokunanchu, nispa. Cristianokunaqa manapunin chhaynata yuyaykunankuchu. Ñawpaqpi yachasqanchis hina, manan allinninchispaq kasqanraykullachu Jehová Diosqa munan cuerpopi limpio kananchista, aswanmi payta allinta qhawarichinanchispaq. Ñawpaq parrafopi wawamanta yachasqanchista yuyarisun: sichus qhellillaña mana allin allichasqataq purinman chayqa, ¿manachu nisunman, imayna tayta  mamayoqtaq kay wawari, nispa? Sichus ñoqanchispas mana allintachu pʼachakusunman mana allintachu kawsasunman chayqa, ¿manachu hanaq pachapi kaq Taytanchista pʼenqayta qhawarichisunman? ¿Manachu willakuy apasqanchistapas pisichachisunman? Manapunin qonqananchischu Bibliapi kay nisqanta: “Manan pimanpas ima miskʼanatapas churaykuchu, llankʼayniykumanta ama pʼenqayta rimanankupaq. Aswanpas tukuypin Diospa kamachinkuna kasqaykuta rikuchikuyku”, nispa (2 Corintios 6:3, 4). Kunan yachasun cuerponchispi wasinchispi limpio kaymanta.

15, 16. ¿Imakunata ruwananchis cuerponchispi limpio kanapaq, imaynan pʼachanchispas kanan?

¹⁵ Bañakusun allintataq pʼachakusunpas. Tiyasqanchis llaqtapi imayna costumbreyoqña runakuna kankuman chaypas cristianokunaqa bañakunanchispunin. Maypiña kasunman chaypas bañakunanchispaqqa kanpunin unupas jabonpas. Hinaspapas makinchistan maqchikunanchis manaraq mikhushaspa,  manaraq mikhuykunata hapʼishaspa, hispʼasqanchis qhepaman otaq wawaq pañalninta cambiasqanchis qhepamanpas. Chayta ruwaqtinchisqa manan onqoy rikhurichiq mana rikuna kurukuna miranqachu nitaqmi ima onqoypas —qʼecha onqoy hukkunapas— hapʼiwasunchu, wañuymantapas qespichiwasunmi. Sichus tiyasqanchis cheqaspi mana kanchu hispʼanapaq chayqa, ñawpa israelitakuna hinan pampata tʼoqonanchis chaypi hatun hispʼayninchista pʼampananchispaq (Deuteronomio 23:12, 13).

¹⁶ Pʼachanchistapas tʼaqsashanallanchispunin. Allinta pʼachakunanchispaqqa manan askha qolqewan rantisqaraqchu kanan nitaq chayllaraq rikhurimuq pʼachachu kanan, aswanqa limpion kanan allinta hapʼiq pʼachataq kananpas (leey 1 Timoteo 2:9, 10). Maypiña kashaspapas ima ratopas limpio kasqanchiswan sumaq pʼachasqa kasqanchispiwanmi rikuchinanchis “qespichiqninchis Diosmanta yachachikuyqa tukuypi sumaqpuni kasqanta” (Tito 2:10).

17. ¿Imarayku wasinchispas ima kaqninchispas limpio allin allichasqa kanan?

¹⁷ Wasinchispas tukuy kaqninchiskunapas. Wakchaña qhapaqña kasunman chaypas, atisqanchisman hinan wasinchistaqa limpiota sumaq allichasqata hapʼinanchis. Carroyoq kaspapas hawantin ukhuntintan allinta limpiananchis astawanqa huñunakuyman rispa otaq predicaq rispapas. Llapa kaqninchiskunatan limpiota hapʼinanchis. Chayta ruwaspan Jehová Diosta allinta qhawarichisun. Hinaspapas llapa runakunamanmi yachachimushanchis Jehová Dios kay Hallpʼa chʼuya kananta munasqanrayku ‘kay pacha waqllichiqkunata [otaq qhellichaqkunata] wañuchinanmanta’, Reinonwan kay Hallpʼata paraisoman tukuchinanmantawan (Apocalipsis 11:18; Lucas 23:43). Chaymi wasinchista ima kaqninchistapas limpiota allin allichasqata hapʼispa rikuchisun mosoq pachapi limpio tiyananchispaq preparakusqanchista.

18. ¿Imakunapi yanapakuspan rikuchinchis Huñunakuna Wasi respetasqanchista?

¹⁸ Huñunakunanchis Wasi. Chay wasipiqa munakusqanchis Diostan yupaychanchis chaymi anchata respetanchis. Visitamuqkuna sumaqta qhawarinankupaq hinan tukuy tiempo limpio  kananta munanchis. Chaymi mana thantakunanpaqqa limpianapaq allichanapaq programaq nisqanman hina ruwananchis. Chay llankʼaykunapi yanapakuspan rikuchisun Diosta Yupaychanapaq Wasi munakusqanchista. Huñunakunanchis Wasita limpiaypi ‘allichaypi llankʼayqa’ hatun saminchaymi (2 Crónicas 34:10). Chhaynallatataqmi qhawarinanchis hatun huñunakuykunapaq wasikunatapas.

19. ¿Ima ruwaykunamantan karunchakunanchis ukhu cuerponchis mana qhellichasqa kananpaq? ¿Imaynatan Biblia chaypi yanapawanchis?

¹⁹ ¿Imakunamantawanmi karunchakunanchis cuerponchispi limpio kanapaq? Cuerponchista llapa qhellichaq ruwaykunamantawanmi. Chayraykun mana pitanchischu cigarrota, mana machanchischu nitaq medicokunaq mana recetasqan otaq yuyayta chinkachiq hampitapas ukyanchischu. Bibliaqa manan llapa viciokunamantachu willan, ichaqa kanmi yachachikuykuna kamachikuykunapiwan Jehová Dios imarayku chaykunata qhellipaq qhawarin chayta yachanapaq. Chayrayku kunan qhawarisun phisqamanta, chaykunan yanapawasun imatapas Diospa munasqanman hina ruwanapaq.

20, 21. ¿Ima ruwaykunamanta karunchakunanchistan Jehová Dios munan, imarayku chay ruwananchista munan?

²⁰ “Munasqa wawqe-panaykuna, chaykunatan Diosqa prometewanchis. Chayrayku tukuy qhelli kaqmanta chʼuyanchakusun aycha cuerponchispipas espiritunchispipas, Diosta manchakuspataq aswan-aswan chʼuyata kawsasun.” (2 Corintios 7:1.) Chaypi nisqan hina Jehová Diosqa manan munanchu ‘aychanchista’ (otaq cuerponchis ukhuta) imawanpas qhellichananchista, ‘espiritunchista’ (yuyaykusqanchista otaq munasqanchista) waqllichinanchistapas. Chaymi karunchakunchis vicioman apaq otaq cuerponchista yuyayninchistapas qhellichaq ruwaykunamanta.

²¹ Chay textollapitaqmi Biblia willawanchis imarayku ‘tukuy qhelli kaqmanta chʼuyanchakunanchista’. 2 Corintios 7:1 texto  khaynata qallarin: “Chaykunatan Diosqa prometewanchis”, nispa. ¿Ima promesamantan rimashan? Ñawpaq versiculokunapi Jehová Dios kayta niran: “Ñoqa chaskisqaykichis. Qankunaq Yayaykichismi kasaq” nispa, chay promesamantan rimashan (2 Corintios 6:17, 18). ¡Ancha sumaqmi chayqa! Imayna huk tayta wawankunata qhawarin chhaynata qhawariwananchispaqmi prometewanchis. Chaypaqmi ichaqa ‘aycha cuerponchista espiritunchistapas’ tukuy qhellichaq ruwaykunamanta karunchananchista munan. Mana yuyayniyoq runachá kasunman millay ruwaykunarayku Jehová Diosmanta karunchakuspaqa.

22-25. ¿Bibliapi ima yachachikuykuna ima kamachikuykunapiwanmi yanapawasun viciokunaman mana urmananchispaq?

²² “Señor Diosniykitan munakunki tukuy sonqoykiwan, tukuy almaykiwan, tukuy yuyayniykipiwan.” (Mateo 22:37.) Jesusmi willaran chay kamachikuy huk kamachikuykunamanta aswan chaniyoq kasqanta (Mateo 22:38). Arí, Jehová Diosninchisqa tukuy yuyayninchiswan tukuy sonqonchiswan munakunapaq hinapunin. Chaypaqmi ichaqa karunchakunanchis kawsayta pisiyachiq otaq yuyayta tutayachiq ruwaykunamanta.

²³ “[Jehová Diosqa] llapanchista kawsachiwanchis, samaytapas, tukuy imatapas qowanchis.” (Hechos 17:24, 25.) Kawsayqa munakuq Diosninchispa qoykuwasqanchismi chaymi cristianokunaqa anchata respetanchis. Chayraykun onqoyman apaq millay ruwaykunamanta karunchakunchis. Chayta mana ruwasunmanchu chayqa kawsaytapas mana allinpaq qhawarishasunman hinan kanman (Salmo 36:9).

²⁴ “Runamasiykitan qan kikiykita hina munakunki.” (Mateo 22:39.) Vicioyoq runaqa manan payllatachu qhellichakun muyuriqninpi kaqkunatapas qhellichanmi. Chaytan rikukun cigarrota pitaq runa qʼosñinwan hukkunata qhellichasqanpi. Chayta ruwaqqa, runamasiykita munakuy nisqa kamachikuytan mana kasukushanchu chaywantaqmi rikuchishan Jehová Diosta mana munakusqanta (1 Juan 4:20, 21).

²⁵ ‘Suyu kamachiqkunatapas llaqta kamachiqkunatapas kasukuychis.’ (Tito 3:1.) Yaqa llapa llaqtakunapin harkʼasqa kashan droga hapʼiy droga mikhuypas, chaymi cheqaq cristianokunaqa  manapuni hapʼinkuchu nitaq mikhunkupaschu (Romanos 13:1).

26. a) ¿Imatan ruwananchis Jehová Diospa munakuyninpi allinta takyananchispaq? b) ¿Imaraykun Diospa ñawpaqenpi chʼuya kawsay ancha allinpuni?

²⁶ Jehová Diospa munakuyninpi allinta takyanapaqqa manan iskay kinsa ruwaykunallapichu chʼuya kananchis aswanpas tukuypin chʼuya kananchis. Arí, sasan kanman huk viciota saqespa manaña hukmanta chayman urmayuyqa, ichaqa atikunmanmi. * May allinpunin chʼuya kawsayqa. Jehová Diosqa allinninchispaqmi chaykunata kamachiwanchis (leey Isaías 48:17). Chaymantapas munakusqanchis Diostan allinta qhawarichinchis chaytaqmi anchata kusichiwanchis.