1, 2. ¿Imatan yuyaykuran Balaam Jehová Diospa llaqtanta urmachinanpaq?

CHALLWA hapʼiqqa munasqan cheqasta rispan challwata maskhan. Challwata hapʼinanpaqmi mikhunata akllaspa anzueloman churan chaytataq unuman wikchʼuykun. Chaymantataq hilo chutarikuqtin challwana kʼaspipas qʼewikuqtin hilota maytʼuspa challwata horqon. Challwata hapʼinanpaq allin mikhuna akllasqanmantataq asirikuspa payllataq nikun, allin mikhunatan akllarusqani, nispa.

² Chay challwaq runa hinan 1473 watapi m.J.h. (manaraq Jesús hamushaqtin) huk runa huk toqllata akllallarantaq. Sutinmi karan Balaam, chay runaqa Jehová Diospa profetanman tukuq payllapaq munaq iskay uya runan karan. Paytan pusamuranku israelitakunata ñakaspa urmachinanpaq, chay tiempopaqqa Moab suyu pampapin israelitakunaqa karpakusharanku Prometesqa Hallpʼaq qayllallanpiña. Jehová Diosmi ichaqa mana munaranchu llaqtan ñakananta aswanmi saminchachiran, chaymantan payqa sinchita phiñakuran. Chaywanpas qolqeta munaspan mana hinallachu qhepakuran. Kay hinatan sonqonpi yuyaykuran, israelitakunata hatun huchaman urmayachisaq chayqa Dios kikinmi ñakanqa, nispa. ¿Ima toqllawan urmachinanpaqmi yuyaykuran? Moab llaqtapi sumaq rikchʼayniyoq sipaskunawan (Números 22:1-7; 31:15, 16; Apocalipsis 2:14).

3. ¿Imakunamanmi Balaampa toqllan israelitakunata urmayachiran?

 ³ ¿Urmachiranchu chay toqllawan? Ari urmachiranmi, waranqanpi israelitakunan ‘Moab suyu warmikunawan qhelli huchata ruwaranku’. Paykunaqa Moab suyupi Peor nisqa cheqaspi BaaI diosta huk dioskunatawanmi yupaycharanku. Chay ruwasqankumantan iskay chunka tawayoq waranqa runakuna wañuranku Prometesqa Hallpʼaman chayaykushaqtinkuña. ¡Chay ruwasqankuqa mana allinpunin karan! (Números 25:1-9.)

4. ¿Imarayku waranqanpi israelitakuna qhelli huchapi urmayuranku?

⁴ ¿Imaraykun waranqanpi israelitakuna chay ruwaykunaman urmayuranku? Sonqonku waqllipusqanrayku. Jehová Diosmanta karunchakapusqankuraykun sonqonkupi mana allin yuyaykuna saphichakapuran. Paykunaqa qonqapusqakun Egipto suyumanta Jehová Dios horqomusqanta, chʼinneq aqo pampapi mikhuchisqanta, Prometesqa Hallpʼaman chayanankupaq sumaq qhawarisqantapas (Hebreos 3:12). Chayta yuyarispan Pablo kayta qelqaran: “Ama qhelli huchapi purisunchu, imaynan paykunamanta wakinninku qhelli huchapi purirqanku hinataqa, chay hawan paykunaqa huk pʼunchayllapi iskay chunka kinsayoq waranqa wañurarqanku”, nispa (1 Corintios 10:8). *

5, 6. ¿Imaynatan yanapawanchis Moab suyu pampapi israelitakunaq huchallikusqanmanta yachasqanchis?

 ⁵ Números qelqa willasqan tiempopi hinan kay tiempopi cristianokunapas tarikunchis. Ñawpaqta, israelitakunaman Diospa prometesqan Hallpʼamanta aswan sumaq Hallpʼaman haykunanchispaqñan kashanchis (1 Corintios 10:11). Hinaspapas, Moab suyupi hinan kay pachapi qhelli kawsay kashan, ichaqa chay suyumantaqa astawanraqmi qʼoñirishan. Chaymantapas, israelitakunaq urmasqan qhelli ruwaykunallapitaqmi sapa wata askha cristianokuna urmashanku (2 Corintios 2:11). Hinaspapas, mana pʼenqakuspa llapa runakunaq rikushasqan Madián warmita karpanman pusaq Zimrí runa hinan Diospa llaqtanpipas waqllichiq runakuna kallantaq (Números 25:6, 14; Judas 4).

⁶ Tapukusun: “¿Reparashanichu ‘Moab suyu pampapiñapas’ kashayman hina kasqayta? ¿Mosoq pachaman chayaykushaymanñapas hinatachu qhawarishani?” nispa. Chhayna kaqtinqa Diospa munakuyninpi allinta takyanapaq kallpachakusun, kasukusuntaq, “qhelli huchapi puriymanta ayqeychis” nisqa kamachikuyta (1 Corintios 6:18).

7, 8. ¿Imakunatan Biblia nin “qhelli ruway”, nispa? ¿Imakunapin tarikunku chaykunata ruwaqkuna?

⁷ Qhelli ruway (griegopi pornéia) nispa Bibliapi tarikuq simiqa nishan mana casado kashaspa warmiwan qhariwan puñuymantan. Chaykunaqa casado kashaspa hukwan pantaymi, solterowan solterawan puñuymi otaq rabona warmiwan puñuy. Mana casado kashaspa warmipas qharipas warmikayninta otaq qharikayninta chʼonqanakuy, hatun hispʼananta tʼinkinakuy, warmikayninta otaq qharikayninta qʼapinakuypas qhelli ruwaymi. Chaykunata qharipura, warmipura otaq animalwan ruwaypas kaqllataqmi. *

⁸ Qhelli ruwaykunapi puriqkunaqa manapunin Diospa  Reinonpi wiñay kawsayta chaskinqakuchu, chaytan Biblia sutʼitapuni willan (1 Corintios 6:9; Apocalipsis 22:15). Chhaynapi kawsaqkunaqa kay tiempopipas imaymana sasachakuykunapin tarikunqaku. Ñawpaqtaqa, Diospa llaqtanmantan qarqosqa kanku. Concienciankupas manan thakpichu, pisipaqmi qhawarikunku, hukkunapas manañan allin runapaq hinañachu qhawarinku, hinaspapas casado kawsayninkupi chʼeqmikunalla kan, mana munashaspa onqoq kanku, onqoykunawan hapʼichikunku otaq wañunkupas (leey Gálatas 6:7, 8). ¿Kusisqachu kankuman chhaynapi kawsaqkuna? Askha runakunan chaykunapi tarikunankuta mana yuyaykuspa chaykunaman apaq ruwaykunapi purinku, hukninkaqmi pornografía nisqata qhaway.

9. ¿Wakin runakuna hinachu mana imanakuqta hinalla qhawarina qhelli ruwaykuna qhawayta? Chaymanta astawan willariy.

⁹ Askha suyukunapin pornografía nisqa otaq rikunapaq millay qhelli ruwaykuna tukuyneqpi rikukun: revistakuna vendesqankupi, takikunapi, televisionpi, Internet nisqapipas. * ¿Mana imanakuqta hinallachu chaykunata qhawarina wakin runakuna hina? Manapunin. Chaykunata qhawaqqa masturbación nisqamanmi urmaykunman, hinaspa ‘sinchi millay pʼenqay ruwaykunata’ yuyaykunman. Qhepamantaq chay qhelli ruwayllapiña purinkuman, sinchi millay qhelli ruwaykunata munapayankuman, casado ukhupi chʼeqmi kawsaylla kanman otaq divorciakapunkumanpas (Romanos 1:24-27; Efesios 4:19). * Chaykunamanta allin yachaq runan chay qhelli ruwayllapi puriyta cáncer onqoywan rikchʼanachin, ninmi: “Pisi-pisimantan wiñan, mastʼarikunmi, maynillanpin sayan, sasan hampiypas chinkachiypas”, nispa.

10. ¿Imakunatan ruwasunman Santiago 1:14, 15 textopi nisqan hina millay yuyaykuna sonqonchispi mana saphichakunanpaq? ( Ch’uya kanaypaq kallpachakusqay nisqa recuadrota qhawariy.)

 ¹⁰ Manapunin qonqananchischu Santiago 1:14, 15 textopi kay nisqanta: “Pipas kikinpa millay munayninwan aysachikuspa sonqontapas suwachikun, chaymi wateqasqa-kayqa. Chay millay munaymi saphichakuspa huchata paqarichin, huchataq wiñaspa wañuyta paqarichin”. Chayman mana urmaykunapaq, ¿imatan ruwananchis umanchisman qhelli yuyaykuykuna hamuqtin? Usqhayllan imatapas ruwananchis umanchismanta wikchʼunapaq. Yachanapaq, ¿imatan ruwasunman computadorata otaq televisionta qhawashaqtinchis aychata qʼoñirichiq millay qhelli ruwaykuna rikhurimuqtin? Manapunin qhawananchischu. Computadora kaqtinqa usqhayllan wañuchinanchis, televisión kaqtintaq huk canalman cambiananchis, chay hinapi chay qhelli ruwaykuna sonqonchispi mana saphichakunanpaq (leey Mateo 5:29, 30).

11. Umanchisman millay yuyaykuykuna hamuqtin, ¿imaynatan rikuchisunman Jehová Diospi hapʼipakusqanchista?

 ¹¹ Manan pipas Jehová Dios hinaqa reqsiwanchischu. Chaymi kayta kamachiwanchis: “Lliw millay ruwaykunamanta tʼaqakuychis, ama qhelli huchapi puriychischu, ama millay mapʼata ruwaychischu, ama cuerpoykichispa munasqanta ruwaychischu, ama mana allinta yuyaykuychischu, ama munapayaychischu, munapayayqa ídolo yupaychay hinan”, nispa (Colosenses 3:5). Cuerponchista kamachiyqa sasan kanman. Ichaqa pacienciayoq ancha munakuq Taytanchismi yanapawasun (Salmo 68:19). Chayrayku umanchisman sapa kuti millay yuyaykuykuna hamuqtinqa usqhayllan ‘hatun atiyninta’ mañakunanchis, kallpachakunanchistaqmi allinkunallata yuyaykunapaq (2 Corintios 4:7; 1 Corintios 9:27; “ ¿Imakunata ruwanay mana allin ruwayniyta saqepunaypaq?” nisqa recuadrota qhawariy).

12. ¿Imataq ‘sonqori’? ¿Imarayku allinta waqaychananchis?

¹² Yachayniyoq Salomón kayta anyawanchis: “Sonqoykitaqa allintapuni waqaychay, chaymantan imayna kawsaypas paqarimun”, nispa (Proverbios 4:23). ¿Imataq allintapuni waqaychanapaq ‘sonqori’? Chayqa Jehová Diospa qhawarimunanpaq sonqonchispi imayna runa kasqanchismi. Chaytan Jehová Dios qhawarin manan hukkunaq qhawarisqantachu, chayman hinan wiñay kawsaytapas qowasun. Chayqa sutʼinpunin kashan. Sonqota allinta waqaychanapaqqa huntʼaq sonqo Job runatan qatikunanchis, payqa sonqonpin yuyaykuran huk warmikunata mana qhawananpaq (Job 31:1). Salmista hinan Jehová Diosmanta mañakunanchis: “Harkʼaykuway ama yanqa kaqkunata qhawanaypaq, atiyniykiwan kawsarichiway”, nispa (Salmo 119:37).

13. ¿Pin karan Dina? ¿Imaraykun akllakusqan amigakuna mana allinchu karan?

¹³ Kinsa capitulopi yachasqanchis hina, amigonchiskunan apawasunman allin ruwayman mana allin ruwaymanpas (Proverbios 13:20; leey 1 Corintios 15:33). Chaytan rikunchis tayta Jacobpa ususin Dinapi. Payqa huchʼuyninmantapachan allin uywasqa karan chaywanpas mana allinta yuyaykuspan Canaán llaqta sipaskunawan huñunakuran. Chay llaqtapi runakunaqa Moab llaqtapi hinan qhelli ruwaypi kawsaq runakuna karanku  (Levítico 18:6-25). ¿Imaynatan chay llaqtapi qharikuna Dinata qhawarinkuman karan? Nirankupaschá, kay warmiqa fácil warmin, nispa. Taytanpa lliw wasi ayllunpi ‘aswan reqsisqa’ Shehempas chhaynatachá yuyaykuran (Génesis 34:18, 19).

14. ¿Ima sasachakuykunan karan Dinaq mana allin akllakusqanmanta?

¹⁴ Chay qhepamanmi Dinaqa Shehemwan reqsinakuran. Payqa manachá yuyaykullaranpaschu chay qhariwan puñuytaqa. Shehem runan ichaqa munaran. Huk pʼunchaymi aychan qʼoñiriqtin sipasta “hapʼispa violarqan”, chaytaqa mayqen cananeo runapas ruwanmanmi karan. Chay qhepaman Dinata ‘munakuranña’ chaypas, mana allin ruwasqanqa manan allichakuranchu (leey Génesis 34:1-4). Mana allin amigakunawan huñunakusqanqa manan Dinallatachu ñakʼarichiran aswanmi kikin familianman ñakʼariyta apayuran hinaspapas mana allinta qhawarichiran (Génesis 34:7, 25-31; Gálatas 6:7, 8).

15, 16. ¿Imata ruwananchis yachayta tarinapaq? ( Yuyaymananapaq Bibliamanta horqosqa textokuna nisqa recuadrota qhawariy.)

¹⁵ Sasachakuykunapi tarikuspañachá Dinaqa reparakuran  mana allin ruwasqanta. Ñoqanchisqa manan sasachakuykunapiraqchu tarikunanchis imatapas allinta ruwananchispaqqa. Jehová Diosta munakusqanchisraykun llapa yuyaychawasqanchista kasukunchis, hinallataq ‘yachayniyoqkunawan puriy’ nisqa yuyaychaytapas kasukunchis (Proverbios 13:20a). Diosta kasukuspaqa ‘imaynatachus allin kawsananchistan’ yachasun, manataqmi sasachakuykunapi tarikusunchu (Proverbios 2:6-9; Salmo 1:1-3).

 ¹⁶ Jehová Diosqa yachay munaqkunamanmi yachayta qon. Chay yachayta tarinapaqmi ichaqa Diosmanta mañakunanchis, Bibliata tʼaqwinanchis, allin yuyayniyoq huntʼaq kamachi apachimusqan qelqakunatawan tʼaqwinanchis (Mateo 24:45; Santiago 1:5). Chaymantapas huchʼuyyaykukuqmi kananchis tukuy sonqowantaq Bibliapi yuyaychaykunata chaskikunanchis (2 Reyes 22:18, 19). Chayta allinta entiendenapaq kaypi yuyaykusun: llapanchismi yachanchis sonqoqa qʼotukuq millay ruwaq kasqanta (Jeremías 17:9). Ichaqa mana allin yuyaywan imatapas ruwasqanchismanta pipas yuyaychawaqtinchis munakuywan yanapawaqtinchispas, ¿huchʼuyyaykukuywanchu uyarikunchis icha sonqonchispa munasqantachu ruwanchis?

17. ¿Ima sasachaypin huk tayta tarikunman ususinwan? ¿Imaynatan pay ususinta allinta yuyaymanachinman?

¹⁷ Kaypi yuyaykullasuntaq: huk taytan mana munanchu ususin huk iñiqmasin waynawan sapallanku lloqsinankuta, aswanmi yuyaychan hukpiwan rinankupaq. Ususinmi nin: “Taytay, ¿manachu ñoqapi confianki? ¡Manan ima mana allintapas ruwamusaqkuchu!” nispa. Sipasqa munakunmi Jehová Diosta allintataqmi imatapas ruwayta munan, ichaqa, ¿nisunmanchu ‘[allin] yachaywanmi ruwashan’, ‘qhelli huchapi puriymantan ayqekushan’, nispa? ¿Icha nisunmanchu, mana yuyayniyoq hinan ‘yuyaykusqallanman hapʼipakushan’, nispa? (Proverbios 28:26.) Chay tayta ususinta yuyaymanachinanpaqqa kanmi chaypaq hina Bibliapi textokuna (Proverbios 22:3; Mateo 6:13; 26:41 textokunata qhawariy).

18, 19. ¿Ima sasachakuypin José tarikuran, imaynatan chayta atiparan?

¹⁸ Diosta munakuq waynan allin ejemplota saqeran millay qhelli ruwaymanta ayqekuspa. Payqa José sutiyoq waynan karan, taytallanmanta Dinaq turan (Génesis 30:20-24). Huchʼuyllaraq kashaspan rikuran pananpa mana allin yuyaywan ruwasqanta. Chayta rikusqanwan Jehová Diospa munakuyninpi allinta takyay munasqanpiwanmi yanaparan Egipto suyupi kamachi kashaspa patronninpa warmin paywan puñunanpaq ‘sapa pʼunchay’ rimapayashaqtin. Payqa kamachillataq karan chayqa  manan ruwananta saqespa ripuyta atiranchu. Chaymi mana manchakuspa allin yuyaywan chay sasachakuyninta allichanan karan. Chaytan ruwaran, chay warmiña sapa kutilla matʼipayaran paywan puñunanpaq chaypas Joseqa manan munaranchu, qhepamantaq chay warmimanta ayqekuran (leey Génesis 39:7-12).

¹⁹ Kaypi yuyaykusun: ¿chhayna qaqatachu José sayanman karan sapa pʼunchay chay warmipi yuyaykuspa otaq millay qhelli ruwaykunapi yuyaykuspa? Manan atinmanchu karan. Joseqa manapunin millay qhelli ruwaykunapi yuyaykuranchu hinaspapas Jehová Dioswan allinpi kaymi paypaqqa aswan chaniyoq karan. Chaytan rikuchiran Potifarpa warminman kayta nisqanpi: ‘Qhawariy, patronniyqa [...] manan imatapas harkʼawanchu, aswanpas qanllatan, warmin kasqaykirayku. ¿Imaynan kay sinchi mana allinta ruwaspa Dios contra huchallikuyman?’ nispa (Génesis 39:8, 9).

20. ¿Imatan Jehová Dios ruwaran Joserayku?

²⁰ Joseqa familianmanta karupiña kashaspapas sapa pʼunchaymi huntʼaq sonqo karan ¡chaywanqa anchatachá Jehová Diosqa kusikuran! (Proverbios 27:11.) Qhepamanmi Joseta carcelman wisqʼaranku ichaqa Jehová Diosmi chaymanta qespichiran hinaspa Egipto suyupi iskaykaq kamachikuq kapuran hinallataq suyuntinpi tukuy mikhuykunata qhawaq (Génesis 41:39-49). Chaykunapi tarikusqanmi Salmo 97:10 textopi nisqanta sutʼinchan: “Señor Diosta munakuqkuna, mana allinkaqta cheqnikuychis, paymi payman sonqollikuqkunata waqaychan, millay runakunaq makinman urmaykunanmanta qespichin”, nispa.

21. ¿Imaynatan huk wayna rikuchiran Bibliapi yachasqanman hina kawsasqanta?

 ²¹ Kay tiempopipas waranqanpi cristianokunan, “¡mana allinkaqta cheqnikuychis! ¡Allinkaqta munakuychis!” nisqa kamachikuyta José hina kasukunku (Amós 5:15). Yachanapaq, África suyupi tiyaq waynamansi escuelapi huk yachaqmasin mana pʼenqakuspa kay hinata nisqa, matemáticas cursopi examenmanta tapuykunata willawanki chayqa qanwanmi puñusaq, nispa. Chay waynan nin: “Manan munaranichu, manataqmi chay ruwasqaymanta pʼenqakuranichu, Bibliapi yachasqayman hina kawsaymi ñoqapaqqa imamantapas aswan chaniyoq”, nispa. “Pisi pʼunchaykunalla huchaq kusichikuyninpi” puriyta munaqqa purinmanmi, ichaqa usqhayllan chay kusirikuyqa tukukun sinchi llakikuytataq apamunpas (Hebreos 11:25). Hinaspapas chay kusikuyqa manapunin imapipas tupanchu Jehová Diosta kasukuspa wiñay kawsay chaskinanchiswanqa (Proverbios 10:22).

22, 23. a) ¿Imarayku ninchis, hatun huchaman urmaykuqpas pampachasqan kanman, nispa? b) ¿Ima yanapaymi kan huchallikuqpaq?

²² Llapallanchismi huchasapa runakuna kanchis, chaymi kallpachakunanchis Diospa munayninta ruwananchisrayku mana allin yuyaykuykunata sonqonchismanta chinkachinapaq (Romanos 7:21-25). Jehová Diospas “yuyarikuwanchismi ñutʼu hallpʼa kasqanchista” (Salmo 103:14). ¿Hatun huchaman urmasunman chayri, manañachu ima ruwaytapas atisunman? Atisunmanraqmi. Arí, kamachikuq David hinapaschá huchallikusqanchismanta sasachakuykunapi tarikusunman. Jehová Diosmi ichaqa payman kutirikuqtinchis ‘huchanchiskunata willakuqtinchispas’ ‘huchanchista pampachawasun’ (Salmo 86:5; Santiago 5:16; leey Proverbios 28:13).

²³ Hinaspapas Jehová Diosmi iñiyninkupi allin poqosqa ‘runakunata qorqan’ wayqe panakunata tukuy sonqowan yanapawananchispaq (Efesios 4:8, 12; Santiago 5:14, 15). Huchaman urmaranchis chayqa paykunan yanapawasun Jehová Dioswan allinpi kananchispaq, huchaman hukmanta  manaña urmananchispaq, ‘allin yuyayta tarinapaqwan’ (Proverbios 15:32). ¿Imaynatan tarisunman chay allin yuyayta?

24, 25. a) ¿Imaynatan Proverbios 7:6-23 textopi willasqan wayna rikuchiran “pisi yuyayniyoq” kasqanta? b) ¿Imaynatan ‘allin yuyayta tarikun’?

²⁴ Biblian willan “pisi yuyayniyoq” runamanta ‘allin yuyayta tariq’ runamantawan (Proverbios 7:7). ¿Pitaq “pisi yuyayniyoq” runari? Iñiyninpi mana allin takyasqa kaspa otaq pisi tiempollaraq Diospa munayninta ruwaq kaspa mana reparaq mana allin yuyaywan imatapas ruwaq runan. Chayraykun hatun huchakunaman usqhaylla urmanku Proverbios 7:6-23 textopi willasqan wayna hina. ¿Pitaq ‘allin yuyayta tariq’ runari? Diospa ñawpaqenpi imayna kananmanta llakikuq runan, chaymi payqa Diosmanta mañakuspa Simin Qelqata tʼaqwin. Huchayoq runaña kaspapas kallpachakunmi yuyaykuyninpas, sonqonpi munasqanpas, qhepaman imachus munasqanpas Jehová Diospa munasqanman hina kananpaq. Chaywanmi ‘pay kikin munakusqanta’ rikuchin ‘allillanpuni kay’ munasqantapas (Proverbios 19:8).

²⁵ Kaytan tapukunanchis: “¿Allinpunichu Jehová Diospa kamachikuyninkuna? ¿Kusisqachu kasaq chayman hina kawsaspa?” nispa (Salmo 19:7-10; Isaías 48:17, 18). ¿Imatan ruwasunman chaykunamanta pisillapipas iskayaspa? Allintan yuyaymanananchis Diospa kamachikuyninta mana kasukuspa ima sasachakuykunapipas tarikunanchispi. Chaymantapas ‘reqsiykunanchismi, hinaspa rikunanchis may sumaqchus Señor Dios kasqanta’ yachasqanchisman hina kawsaspa, umanchista allin yuyaykuykunawan, cheqaqkaqwan, chaninkaqwan, chʼuyakaqwan, sumaqkaqwan, allinkaqwan huntʼachispa (Salmo 34:8; Filipenses 4:8, 9). Astawan kallpachakuspaqa Jehová Diostan astawan munakusun tukuy munakusqantapas munakusunmi tukuy cheqnikusqantataq cheqnikusun. Joseta yuyarisun. Payqa ‘qhelli huchapi puriymantan ayqekuran’ huchayoq runa kashaspapas. ¿Imarayku? Jehová Diospa yachachikuyninta uyarikusqanrayku Dios sonqo runa kananpaq yanapayta chaskikusqanrayku ima. Ñoqanchispas chaytan ruwananchis (Isaías 64:8).

26. ¿Imamantan yachasun qatimuq capitulopi?

 ²⁶ Kaytan manapuni qonqananchischu, qhariq qhari kayninpas, warmiq warmi kayninpas manan pukllakunapaqchu nitaq aychata kusirichinallapaqchu. Chaytaqa Jehová Diosmi casadokunaman qoran wawayoq kanankupaq puñuyninkupi kusikuyta tarinankupaqwan (Proverbios 5:18). Qatimuq iskay capitulokunapin yachasun Jehová Dios casarakuyta imayna qhawarisqanmanta.