1, 2. ¿Imamantá kay yachaqanapi yachakusunchik, imaraykutaq?

CASARASQA kanki chayqa, ¿imatá qhariwarmi kawsayniykimanta niwaq? ¿Kusisqa kawsasqaykitachu niwaq, chayri llakisqa kasqaykitachu? ¿Niwaqchu warmiykimanta chayri qusaykimanta karunchasqa kasqaykita, chayri qʼasa sunqulla qhariwarmijina kawsasqaykita? Jina kaptin llakisqachá kanki manaña ñawpaqjina munanakusqaykichikmanta. Astawanpis, cristiano kanki chayqa, maytachá sunquyki nanasunki, qhariwarmijina mana Diosta jatunchasqaykichikmanta, nitaq munasqanmanjina kawsayta atisqaykichikmanta. Chaywanpis, ¡ama anchata llakikuychu! Chʼampayniykitaqa allinchayta atiwaq.

² Yachanchikjina achkha cristianosqa, qhariwarmijina kawsayta qallarichkaspaqa mana allinta apanakuyta atillankuchu, chaywanpis kunanqa imaynatachus allinta apanakuymanta yachasqankurayku sumaqta kawsakunku. Qampis qhariwarmijina kusisqa kawsakuyta yachakuwaq, ¿imata ruwaspataq?

3, 4. ¿Imaynatá Diosman astawan qayllaykuspa qhariwarmijina astawan jukchakunkuman? Juk rikchʼanachinawan sutʼinchay.

³ Qhariwarmijina Diosman astawan qayllaykukuspa, iskayninku astawan jukchasqa kawsakunqanku. Rikchʼanachinapaq. Juk qhariwan, juk warmiwan puraq ladomanta juk urquman wasarinankupaq kachkanku. Chaywanpis,  iskayninku jukllapi wasariyta qallarinku, wasarisqankumanjinataq astawan astawan qayllaykunakunku. ¿Imaynatá kay rikchʼanachina sunquchawasunman?

⁴ Chay urquman wasarinankupaqqa mayta kallpachakunku, ajinallatataq cristianospis tukuy kallpankuwan, kawsayninkuwan ima, Diosta yupaychanku. Arí, Jehovata munakusqaykichikrayku chay urqumanpis wasarichkawaqchikjina, tukuy atisqaykichikta ruwachkankichik. Chaywanpis puraq ladomanta wasarisqaykichikrayku, karunchasqa kachkankichik chayqa, ¿imataq kanqa wasariptillaykichikpuni? Wasariyta qallarichkaspaqa karunchasqas kachkaspapis, kallpachakuspa wasariptillaykichikpuniqa —nisunmanchus astawan Diosman qayllaykukuptiykichikqa— astawan qayllaykunakunkichik. Arí, qhariwarmijina jukchasqa kawsanapaqqa,  Diosmanpuni qayllaykuna. Chaywanpis, ¿imaynatá chayta ruwasunman?

5. a) ¿Imaynamantá casarasqas Jehovaman qayllaykuspa paykunapis qayllaykunakunkuman? b) ¿Imaynatá Jehová qhariwarmi kawsayta qhawan?

⁵ Casarasqas, Bibliap yuyaychasqanmanjina ruwaptinkuqa, chay urqumanpis wasarichkankumanjina kanqa (Salmo 25:4; Isaías 48:17, 18). Bibliamanta juk yuyaychayninta qhawarina, apóstol Pablop qillqasqanpi nin: “Casarasqa qhariwarmi kawsayta jatumpaj qhawaychej”, nispa (Hebreos 13:4). ¿Kay nisqan imatataq niyta munan? Qallarinapaq “jatumpaj qhawaychej” nisqa rimaykunapi tʼukurina. Griego simipi kay rimaykunaqa, kʼachitu, qurijina may valorniyuq ima niyta munan. Kaytaq rikuchiwanchik imaynatachus Jehová Diosninchik qhariwarmi kawsayta may jatunpaq qhawasqanta.

6. Ñawpaq pʼitikunapi qhariwarmi kawsaymanta Pablo qillqasqanta qhawarispa, ¿imatá entiendenchik, chantá imaptintaq mana chayta qunqananchikchu tiyan?

⁶ Qamwan, warmiykiwan Diosta yupaychankichik chayqa, yachankichik qhariwarmi kawsay may jatunpaq qhawasqa kasqanta, Jehová Dios qhariwarmi kawsayta qallarichisqanrayku (Mateo 19:4-6 leey). Chaywanpis mana allinta kawsakuyta atiptiykichikqa, ¿qhariwarmi kawsayta may jatunpaq qhawasqa kasqanta yachasqaykichikllachu yanapasunqachik? Mana ¿Imarayku? Kaymanta astawan yachanapaq apóstol Pablop nisqanta ukhuncharina. Payqa mana nirqachu: “Qhariwarmi kawsay jatumpaq qhawasqa kasqanta yachaychik” nispa, manaqa pay nirqa: “Qhariwarmi kawsayta jatumpaj qhawaychej”, nispa. Kay qillqasqanpi Pabloqa, cristianosta mana yuyaychachkallarqachu, manaqa kamachichkarqa. * Chaypi tʼukuriptinchikqa, astawan  kallpachakusunchik qhariwarmijina allinta kawsakuyta maskʼananchikpaq. ¿Imaraykutaq chayta ninchik?

7. a) ¿Bibliamanta ima kamachiykunatataq juntʼanchik, imaraykutaq? b) ¿Ima allin kaykunatataq tarinchik kasukusqanchikrayku?

⁷ Tʼukurina kaypi. ¿Imaynatá qam kay kamachiykunata qhawanki; runasta Diospa kamachisninman tukuchiyta chayri tantakuypi Diosninchikta yupaychayta ima? (Mateo 28:19; Hebreos 10:24, 25.) Mana atinapaqjina kaptinpis kay kamachiykunata juntʼankipuni. Chayrayku, runa mana uyariyta munaptinpis Diospa Reinonmanta willaq rinkipuni. Chantapis, llamkʼasqaykimanta saykʼusqa chayamuspapis tantakuykunaman rillankipuni. Arí, mana atikullaptinpis, runasman Diosmanta willaq, tantakuyman ima rillankipuni. Mana ni ima kanchu saqichisunaykipaq ni Kuraq Supaypis. ¿Imarayku? Tukuy sunquwan Jehovata munakusqaykirayku, payta kasukuyta munasqaykirayku ima (1 Juan 5:3). Chantá, ¿ima allin kaykunatataq tarinki runaman willaq rispa, tantakuyman rispa ima? Diospa munayninta ruwachkasqaykita yachasqaykirayku, sunqu tiyasqa kayta, kusiyta ima tarinki; jinamantataq mayta kallpachakunki (Nehemías 8:10). ¿Imatá kaymanta yachakunchik?

8, 9. a) ¿Imataq tanqawasunman qhariwarmi kawsayta jatunpaq qhawanapaq, chantá imaraykutaq chayta ruwanchik? b) ¿Imasmantá kunan parlasunchik?

⁸ Rikunchikjina Diosta munakuyninchikqa, tanqawanchik runaman Diosmanta willaq rinapaq, tantakuyman rinapaq ima, mana atikuqjina kaptinpis. Chay munakuyllataq, Biblia kamachiwasqanchikmanjina, ‘qhariwarmi kawsayta jatunpaq qhawananchikpaq’ tanqanawanchik tiyan, mana atikuqjina kaptinpis (Hebreos 13:4; Salmo 18:29; Eclesiastés 5:4). Chantá, imaynatachus kallpachakuspa runaman willaq risqanchikmanta, tantakuyman risqanchikmanta ima Jehová bendeciwanchik, kikillantaq qhariwarmi kawsayta jatunpaq qhawasqanchikmantapis bendeciwasun (1 Tesalonicenses 1:3; Hebreos 6:10).

 ⁹ ¿Imaynatataq qhariwarmi kawsayta jatunpaq qhawasqanchikta rikuchisunman? Mana allin kaq parlaykunamanta, ruwaykunamanta ima karunchakuspa, jukchasqa kawsakunapaq kallpachakuspa ima. Kaykunamanta kunan parlasunchik.

10, 11. a) ¿Imayna parlaytaq qhariwarmi kawsayta mana jatunpaqchu qhawachinman? b) ¿Imatataq qusanchikta chayri warminchikta tapurisunman?

¹⁰ Manaraq unaychu juk cristiana jinata nirqa: “Jehovamanta kallpata mañakuni aguantanaypaq”, nispa. ¿Imata aguantananpaq? Pay kikin kutichiwanchik: “Qusayqa mana allin kaq parlaywan sunquyta nanachiwan. Cuerpoypi mana qʼuyu kaptinpis, sunquy ukhupiqa may maqasqapis kaymanjina sientekuni: ‘Wak mikhuchina kanki’, ‘ni imapaq servinkichu’, nispa nillawasqanmantapuni”. Kay warmip nisqanqa juk llakiyta sutʼita rikuchiwanchik: qhariwarmi kawsaypi sunquta nanachinapaqjina parlaykunamanta.

¹¹ ¡Mayta llakikunapaqjina, wakin cristianosqa sunqusninkuta nanachinakunankupaqjina mana allin kaq parlaykunaswan parlanakunku, chaytaq sapa jukninkuta mayta llakichin! Pikunachus ajinata parlanakuqkunaqa, mana jatunpaqchu qhariwarmi kawsayninkuta qhawachkanku. Qammantarí, ¿imatá niwaq? Chayta yachanaykipaqqa kʼumuykukuq sunquwan qusaykita chayri warmiykita tapuriy: “Imallatapis parlasqaywan, ¿sunquykita nanachiykichu?”, nispa. Sichus “arí, achkha kutispi mayta sunquyta nanachiwanki”, nispa kutichisuptinqa, kʼachamanta parlayniykipaq kallpachakunayki tiyan (Gálatas 5:15; Efesios 4:31 leey).

12. Diosta yupaychachkasqanchik, ¿imaraykutaq qhasi mana kaqpaq kanman?

¹² Warminchikwan, chayri qusanchikwan mana miskʼi simiwan parlapayanakuptinchikqa, Diosninchik mana  allinpaqchu qhawawasunchik. Diospa Palabran niwanchik: “Sichus pipis qankunamanta Diospa leyninta cheqamanta juntʼasqanta yuyakuspa, imatapis parlarparillan chayqa, chay runaqa chʼawkiyakun, Diospa leyninta juntʼaj kasqanta yuyakusqantaj qhasi manakaj”, nispa (Santiago 1:26). Mana yuyananchikchu tiyan parlayninchikwan, Diosta yupaychayninchikwan wakjinastaq kasqankuta. Biblia rikuchisqanmanjina, Diosta yupaychasqanchikrayku, wasinchikpi imallatapis ruwayta atisqanchikta yuyasunman chayqa, pantachkasunman. Paqtataq ñuqanchik kikin chʼawkiyakuchkasunman (1 Pedro 3:7 leey). Qutuchakuypi juk runaqa allinta llamkʼanman, iñiynintataq rikuchinman. Chaywanpis wasinpi sunquta nanachinapaqjina parlaptinqa, qhariwarmi kawsayta mana jatunpaqchu qhawachkasqanta rikuchinman, Diostaq, payta yupaychasqanta qhasi mana kaqpaq qhawanman.

13. ¿Imata ruwaspataq casarasqas sunqunkuta nanachinakunkuman?

¹³ Chantapis casarasqasqa, wak mana allin ruwaymantawan jarkʼakunanku tiyan. Astawan reparanapaq kaykunapi tʼukurina. Juk cristiano tataqa, juk sapan cristiana mamata achkha horasta telefononiqta yuyaychan. Juk casarasqa cristianataq sapa semana juk soltero cristianowan Diospa Reinonmanta willaspa purin. Chay cristiano tatawan, chay cristianawan llimphu sunquwan chayta ruwaptinkupis, ¿imaynatataq qusan chayri warmin sientekuchkanman? Kaymanta parlaspa juk cristiana nirqa: “Qusayta sapa kuti juk hermanawan parlaqta rikuspa sunquy nanawan. Manaña munakuwasqanta yuyachiwan”, nispa.

14. a) Génesis 2:24 nisqanmanjina, ¿imatá qusa chayri warmi ruwanan tiyan? b) ¿Imastá casarasqas kaqkuna tapukunanku tiyan?

¹⁴ Arí, kay hermanaqa mana qhasimantachu sunqunta nanachikun. Kikillantataq nisunman, pikunamantachus, qusankuta, chayri warminkuta, Diospa kay kamachisqanta mana kasukuchkasqankuta rikuqkunamanta: “Chayrayku  qhareqa tatanta mamantawan saqenqa, warminwantaj ujchakonqa, iskayninkutaj uj runa jinalla kanqanku” (Génesis 2:24). ¿Ninayanchu kay pʼiti casarasqas manaña tatasninkumanta llakikunankuta? Mana, mana chaytachu ninayan. Manaqa warminkumantaraq, chayri qusankumantaraq ñawpaqta llakikunankuta niyta munan. Kikillantataq ruwananku tiyan qutuchakuypi hermanosta yanapayta  munaspapis. Chayrayku juk hermanowan, chayri juk hermanawan unayta parlayqa, qhariwarmi kawsaypi phiñanakuyta rikhurichinman. Tapurikuy: “¿Chayraykuchu qhariwarmi kawsayniykupi phiñanakuylla tiyan? ¿Tiempochakunichu qusaywan chayri warmiywan parlarinaypaq, payta munarikunaypaq ima?”, nispa.

15. Mateo 5:28 nisqanmanjina, ¿imatá qhariwarmi kaqkuna mana ruwanankuchu tiyan?

¹⁵ Astawanpis juk qusa, juk hermanata chayri juk warmi juk hermanota sapa kuti may kʼachata parlapayan chayqa, juchaman urmananpaqjina kachkan. Llakikunapaqjina wakin cristianosqa ajinata ruwasqankurayku, juk hermanawan sunqunku ukhupi munanakuyta qallarinku (Mateo 5:28). Wakin kutipitaq jinata ruwasqankurayku jatun juchapi urmanku. Qhawarina apóstol Pablo kaymanta parlaspa imatachus nisqanta.

16. Qhariwarmi kawsaymanta parlaspa, ¿imatawantaq Pablo nirqa?

¹⁶ “Qhariwarmi kawsayta jatumpaj qhawaychej” niytawanqa, Pablo nillarqataq: “Qhariwarmi kakuypis khuchichakuymanta llimphu kachun imaraykuchus Diosqa juzgaspa juchachanqa khuchichakojkunata, millayta purejkunata ima”, nispa (Hebreos 13:4). “Qhariwarmi kakuypis” nisqanqa, qhariwarmijina puñuykunankuta niyta munan. Qhariwarmi kakuy “llimphu” kananpaqqa, qhariwarmijina puñuykuyqa qhariwarmi kawsayllapi kanan tiyan, kay pʼitipi Biblia nisqanmanjina: “Wayna kashaspa casarakusqayki warmiykiwan kusikuy” (Proverbios 5:18).

17. a) ¿Imaraykutaq mana kay pachamanta runasjinachu qhinchachakuyta qhawananchik tiyan? b) ¿Imaynatá Jobjina ruwasunman?

¹⁷ Qhinchachakuyqa —casarasqa kaspa wakwan puñuykuyqa— Diospa contranpi may jatun jucha. Achkha runas mana jucha kasqanta yuyaptinkupis, chiqa cristianosqa mana runap yuyasqankumanjinachu yuyanchik. Yachanchik  ‘khuchichakuqkunata, millayta puriqkunata ima’ Dios juzgananta, manataq runachu (Hebreos 10:31; 12:29). Chayrayku Jehovap kamachisqanta jatunpaq qhawanchik (Romanos 12:9 leey). Jobjinataq ruwayta munanchik, pay nirqa: “Noqa sonqoypi nikorqani, ni sipas solterallatapis munapayanayta”, nispa (Job 31:1). Arí, warminchikmanta, chayri qusanchikmanta nisqaqa, mana ni pita munapayaywan qhawayta munanchikchu. Jinamanta qhinchachakuymanta karunchakunchik (“Divorciakuymanta, tʼaqakuymanta ima, ¿imatá Biblia nin?”, nisqata ñawiriy).

18. a) ¿Imaynatá Jehová qhinchachakuyta qhawan? b) Lantita yupaychaywan, qhinchachakuywan, ¿imapí rikchʼakunku?

¹⁸ ¿Imaynatá Jehová qhinchachakuyta qhawan? Moisesman Ley qusqanpi rikuchiwanchik pichus qhinchachakuq, lantita yupaychaq imaqa wañuchisqa kasqanta. Chaytaq yachachiwanchik qhinchachakuy, Jehovapaqqa may jatun jucha kasqanta (Levítico 20:2, 10). ¿Imapí kay iskay juchas rikchʼakunku? Kaypi rikchʼakunku: pipis lantita yupaychaqqa, Jehovallata yupaychasaq nisqanta pʼakispa Jehovata wasanchan, qhinchachakuspataq, qhariwarmijina kawsakunankupaq parlasqanta pʼakispa, qusanta chayri warminta wasanchan (Éxodo 19:5, 6; Deuteronomio 5:9; Malaquías 2:14 leey). Chayrayku chiqan kayniyuq Jehovaqa, juzgaspa paykunata juchacharqa (Salmo 33:4).

19. ¿Imataq kallpachawasun mana qhinchachakuy juchapi urmananchikpaq?

¹⁹ Kunan tiempopi Moisespa Leyninta manaña juntʼana kaptinpis, kay Ley nisqanmanjina qhinchachakuy jucha kasqanta mana qunqanaqa, allinninchikpaq, ¿imarayku? Imaraykuchus mayta yanapawasun kay juchapi mana jaykʼaq urmananchikpaq. Juk kikinchayta churana. ¿Juk iglesiaman yaykuwaqchu qunquriykukuspa juk lantita yupaychanaykipaq? “¡Ni imarayku!”, niwaq, ¿icharí? ¿May chhika qullqita qusunankuta nisunkuman chayrí? “¡Ni chaypiwanpis!”, nispa nillawaqtaq. Arí, cristianosqa jinatapuni yuyasunchik, imaptinchus Jehovata wasanchaspa, lantita  yupaychaytaqa may millaypaq qhawanchik. Jinallatataq Diosta, warminchikta chayri qusanchikta wasanchaytapis qhawanachik tiyan (Salmo 51:1, 4; Colosenses 3:5). Mana jaykʼaq Jehovata nitaq qhariwarmi kawsayta pisipaq qhawachiyta munanchikchu, Kuraq Supayta kusichinapaq.

20. ¿Imatá wakinkuna qhariwarmi kawsayninkupi ruwankuman? Juk kikinchaywan sutʼinchay.

²⁰ Qhariwarmi astawan jukchakunanpaqqa mana saqra kaqta saqiyllachu. ¿Imatawantaq qhariwarmi kaqkuna ruwananku tiyan? Kay tapuyman kutichinapaqqa, qhariwarmi kawsayta juk wasiwan kikinchana. ¿Imaswantaq qhariwarmi kawsayninkuta kʼachanchankuman juk wasitapis kʼachanchachkankumanjina? Miskʼi simi parlaywan, puraqmanta munanarikuywan, wak kʼacha kaykunawan ima. Ajinata qhariwarmi kawsakuptinkuqa, juk kʼachanchasqa wasiwan kikinchakunqanku. Chaywanpis, munanakuyninku pisiyaptinqa, tukuy imayuq wasipis chʼuchkaqchakuchkanmanjina kanman. Qamtaq mana jina kananta munankichu. Astawanpis Dios nisqanmanjina, ‘qhariwarmi kawsayniykita jatunpaq qhawayta munanki’. May valorniyuq kasqanta yachasqaykirayku, mayta kallpachakunki qhariwarmi kawsayniyki mana urmananpaq. Diospa Palabrantaq imaynatachus chayta ruwanata nin: “Yachaywan waseqa ruwasqa, sumaj unanchakuywantaj cimiento rumispis churakun. Sumaj yuyaywan waseqa juntʼa kanqa munanapaj jina valorniyoj imaswan” (Proverbios 24:3, 4). Qhawarina imaynatachus kay pʼiti nisqanmanjina ruwanata.

21. ¿Imaynatá qhariwarmi pisimanta pisi astawan jukchakukunman? (“ ¿Imaynatá qhariwarmi kawsayniykupi astawan jukchakuykuman?”, nisqa recuadrota ñawiriy.)

²¹ Chantapis chiqamanta munanakuy, Diosta manchachikuy, paypi sinchita iñiy imaqa, qhariwarmi kawsayta astawan kʼachanchanman (Proverbios 15:16, 17; 1 Pedro 1:7). Kay kʼacha kaykuna, wak kʼacha kaykunawan imaqa  qhariwarmita astawan jukchan. Chaywanpis, ¿reparankichu imaynatachus Proverbios 24:4 pʼiti nisqanmanjina juk wasita “valorniyuq imaswan” juntʼachinata? Arí, “sumaj yuyaywan” imatapis ruwaspa. Chayrayku pikunachus qhariwarmi kawsayninkuta allinchayta munaqkunaqa, Bibliamanta astawan yachakunanku tiyan, yachakusqankumanjinataq ruwananku tiyan (Romanos 12:2; Filipenses 1:9). Chantapis qhariwarmijina, sapa pʼunchaypaq Bibliamanta juk pʼitita kay Examinanado las Escrituras diariamente nisqata ñawiriptinku, La Atalaya chayri ¡Despertad! revistaspi qhariwarmi kawsaymanta ñawiriptinku imaqa, yachayta atinqanku “valorniyuj imaswan” qhariwarmi kawsayninkuta kʼachanchayta. Chantá wasinkuta chay “valorniyuj imaswan” juntʼachinanku tiyan, nisunman Jehová Diosta munakusqankurayku, yachakusqankumanjina kawsananku tiyan. Jinamanta qhariwarmi kawsayninkupi watiqmanta kusisqas kawsakunankupaq.

22. Qhariwarmi kawsaypi ruwanasninchikta juntʼaptinchik, ¿imayná sientekusunchik?

²² Qhariwarmi kawsayta kʼachanchayqa mana chay ratupachachu atikunqa. Chaywanpis, pikunachus qhariwarmi kawsaypi ruwanankuta kallpachakuspa juntʼaqkunaqa, sunqu tiyasqa kawsakunkuman, jatunpaq qhawakunamanta, Bibliap kamachiyninta kasukuchkasqankuta yachasqankurayku (Romanos 12:10; Salmo 147:11). Astawanpis, qhariwarmi kawsayta jatunpaq qhawanankupaq kallpachakusqankurayku, Diospa munakuyninpi kallaytapuni atinqanku.