1-3. (a) Siak n̄kpọ kiet emi Jehovah ọkọnọde nnyịn, edi nso ke ndusụk owo ẹda enye ẹnam? (b) Nso ke ikpada enọ oro inam man Abasi aka iso ama nnyịn?

EKPETIE fi didie ke idem edieke edima ufan fo okoide-koi abiat ọsọn̄urua n̄kpọ emi ọkọnọde enye? Yak idọhọ ke ọkọnọ enye moto, enye awat idat idat ọkọtọ owo. Ndi esịt ekpenem fi?

² Jehovah ọnọ nnyịn “kpukpru nti enọ ye kpukpru enọ eke ẹfọnde ẹma.” Enọ kiet emi enye ọnọde nnyịn edi ndinam nnyịn ikeme nditịn̄ ikọ emi an̄wan̄ade mbon en̄wen. (James 1:17) Nnyịn itiehe nte mme unam; imesikeme nditịn̄ se isịnede nnyịn ke esịt ye nte etiede nnyịn ke idem. Edi owo ekeme ndida enọ Abasi emi nnam n̄kpọ ntịme ntịme, kpa nte owo ekemede ndiwat moto ntịme ntịme. Esinen̄ede abiak Jehovah ndikop mme owo ẹtịn̄de ikọ ntịme ntịme, ẹtịn̄de ikọ emi ayatde m̀mê abiakde mbon en̄wen!

³ Edieke iyomde Abasi aka iso ama nnyịn, ana ida enọ oro inam n̄kpọ nte enye oyomde. Jehovah anam nnyịn idiọn̄ọ utọ ikọ emi imọ imade. Bible ọdọhọ ete: “Ẹkûyak mbumbu ikọ ọwọrọ mbufo ke inua, edi ẹtịn̄ se ededi oro ọfọnde ndida mbọp owo nte ekemde  ye idaha kiet kiet, man ada ufọn ọsọk mme andikop.” (Ephesus 4:29) Ẹyak ineme ntak emi anade ikpeme se itịn̄de, ineme utọ ikọ emi nnyịn mîkpetịn̄ke, ye nte ikemede nditịn̄ ikọ emi “ọfọnde” ye owo.

4, 5. Didie ke ndusụk itie ke n̄wed Mme N̄ke ke Bible ẹwụt ke ikọ enyenede odudu?

⁴ Akpan ntak kiet emi anade ikpeme se itịn̄de edi ke ikọ enyene odudu. Mme N̄ke 15:4 ọdọhọ ete: “Sụn̄sụn̄ edeme edi eto uwem, edi ukwan̄ikọ obụn̄ spirit.” * Kpa nte mmọn̄ esinamde eto emi ikọn̄ ama ekeyemede afiak esehe, nti ikọ ekeme ndisọn̄ọ owo idem. Edi idiọk ikọ inua ekeme ndibụn̄ owo esịt. Se itịn̄de ekeme ndinam owo ofụhọ mîdịghe ọsọn̄ọ owo idem.​—Mme N̄ke 18:21.

⁵ Itie en̄wen ke Mme N̄ke etịn̄ nte ikọ enyenede odudu ete: “Enyene owo emi etịn̄de ikọ ye unana edikere, nte emi akan̄kan̄ ekịmde, edi edeme mbon ọniọn̄ ọkọk unan.” (Mme N̄ke 12:18) Ikọ emi owo mîkereke mbemiso etịn̄de ekeme ndibiak owo tutu owo isọpke  ifre. Utọ ikọ emi ekeme ndidian̄ade ufan. Ndi akanam owo osio ikọ inua ọnọ fi, ndien ikọ oro etie nte ẹkịm fi ke ikwa? Edi kûfre ke n̄ke oro ọdọhọ n̄ko ke “edeme mbon ọniọn̄ ọkọk unan.” Ikọ emi enyene-ibuot owo ekerede mbemiso etịn̄de ekeme ndinam esịt osụhọde owo, onyụn̄ ekeme ndinam mme owo ẹfiak ẹdiana kiet. Ndi emeti ini emi owo eketịn̄de ikọ emi akanamde esịt osụhọde fi onyụn̄ ana fi sụn̄? (Kot Mme N̄ke 16:24.) Sia idiọn̄ọde ke se itịn̄de ekeme ndibiak owo m̀mê ndinam esịt enem owo, ana isitịn̄ nti ikọ ye mme owo.

6. Nso isinam ọsọn̄ nnyịn nditịn̄ nti ikọ kpukpru ini?

⁶ Ọyọhọ ntak iba emi anade ikpeme se itịn̄de edi ke nnyịn ifọnke ima. Ekpedi inam se inanam, idisụk idedue itịn̄ se nnyịn mîkpetịn̄ke. Se ikerede ke esịt ke isisio itịn̄, ndien Bible ọdọhọ ke ‘ekikere esịt owo ọdọdiọk.’ (Genesis 8:21; Luke 6:45) Isimemke utom nnyịn ndikpeme se itịn̄de. (Kot James 3:​2-4.) Okposụkedi mîmemke utom ndinam emi kpukpru ini, imekeme ndinam n̄kpọ man nnyịn ikûsuwak ndidue ntịn̄ se mîfọnke. Ukem nte anade owo emi awatde enan̄ukwak osụhọde obot omụm iso enan̄ukwak esie ubọk ọsọn̄ onyụn̄ ekpeme nte ọwọn̄ọrede mbak ididuọ, ana nnyịn n̄ko ikpeme se itịn̄de.

7, 8. Didie ke Jehovah edida ofụri se inamde inọ enye edieke nnyịn mîkpemeke nte itịn̄de ikọ?

⁷ Ọyọhọ ntak ita oro anade ikpeme se itịn̄de edi ke ikọ nnyịn ekeme ndinam Jehovah esịn se ededi oro inamde inọ enye. Se itịn̄de ekeme ndinam owo adian̄ade nsan̄a ye nnyịn onyụn̄ ekeme ndidian̄ade nnyịn ye Jehovah. James 1:26 ọdọhọ ete: “Edieke owo ekededi abatde ke imọ idi ata andituak ibuot ndien mîfarake edeme esie, edi aka iso ndibian̄a esịt esie, orụk utuakibuot owo emi edi ikpîkpu.” Nte ima iketetịn̄ ke  Ibuot 11, ẹsida se owo etịn̄de ẹdiọn̄ọ m̀mê enye okpono Abasi nte akpanade okpono. Edieke nnyịn isitịn̄de ikọ ntịme ntịme, inyụn̄ itịn̄de ikọ emi ayatde owo, oro ekeme ndinam ofụri se inamde inọ Abasi edi ikpîkpu. Ọfọn ikpeme se itịn̄de.​—James 3:​8-10.

⁸ Imokụt nti ntak emi anade ikpeme se itịn̄de. Mbemiso inemede nti ikọ emi ikpesitịn̄de ye mme owo, ẹyak ineme kan̄a utọ ikọ emi ata Christian mîkpedehe-dei iyak ọwọrọ enye ke inua.

9, 10. (a) Nso imehe ata ediwak owo ke ererimbot mfịn? (b) Ntak emi anade isua ndek ndek ikọ? (Se ikọ idakisọn̄.)

⁹ Mbubiam ikọ m̀mê ndek ndek ikọ. Ke ererimbot mfịn, ndisụn̄i owo, ndisio idiọk ikọ inua nnọ owo, ye mme n̄kpọ ntre emehe ata ediwak owo. Ediwak owo ẹsin̄wọn̄ọ n̄kpọ mîdịghe ẹtịn̄ ndek ndek ikọ man mme owo ẹnịm se mmọ ẹtịn̄de. Ediwak owo ẹsinyụn̄ ẹtịn̄ ndek ndek ikọ ke ini ikọ emi mmọ ẹkeyomde nditịn̄ mîsọpke idụk mmọ ibuot. Mme anam idọkọ ẹsitịn̄ ndek ndek ikọ emi aban̄ade idan̄ man mme owo ẹsak. Edi ndek ndek ikọ ikpedịghe n̄kpọ imam. N̄kpọ nte isua 2,000 emi ekebede, Abasi ama anam apostle Paul ọdọhọ esop Colossae ete ẹtre nditịn̄ “mbubiam ikọ” m̀mê ndek ndek ikọ. (Colossae 3:8) Paul ama ọdọhọ mbon esop Ephesus ke ikpanaha ata Christian ededei anam idiọk mbubru.​—Ephesus 5:​3, 4.

¹⁰ Jehovah asasua ndek ndek ikọ. Mbon oro ẹmade enye ẹsinyụn̄ ẹsasua utọ ikọ oro. Ima emi imade Jehovah anam nnyịn ikûma ndek ndek ikọ. Paul ọkọdọhọ ke “mbubiam ido,” emi ekemede ndisịne ndek ndek ikọ, edi “utom obụkidem.” (Galatia 5:​19-21) Akpan n̄kpọ ke itịn̄ emi. Ẹkeme ndisio owo mfep ke esop edieke  enye mîtreke nditịn̄ oburobụt ikọ kpa ye item emi ẹnọde enye ediwak ini. *

11, 12. (a) Nso idi ikọ-edem, ndien ewe ke ẹkot idiọk ikọ-edem? (b) Ntak emi mme asan̄autom Abasi mîkpọdọkke edidọk?

¹¹ Idiọk ikọ-edem, edidọk. Ikọ-edem edi ikọ emi ẹtịn̄de ẹban̄a owo ye nte enye odude uwem ke ini enye mîdụhe. Ndi kpukpru ikọ-edem ọdiọk? Ihih. Idiọkke nditịn̄ nti n̄kpọ mban̄a owo, utọ nte nditịn̄ mban̄a owo emi anade baptism m̀mê owo emi oyomde ndọn̄esịt. Mme Christian eyo mme apostle ẹma ẹsikere ẹban̄a kiet eken ẹnyụn̄ ẹneme nti n̄kpọ ẹban̄a nditọete mmọ. (Ephesus 6:​21, 22; Colossae 4:​8, 9) Edi edieke owo ayararede ikọ-idịbi owo en̄wen m̀mê etịn̄de se mîdịghe akpanikọ aban̄a owo, idiọk ikọ-edem ke enye etịn̄ oro. Idiọk ikọ-edem akam ekeme ndinam ẹdọk owo edidọk, ndien inyeneke edidọk emi ọfọnde. Edidọk edi ndisu nsu mbiat owo enyịn̄. Ke uwụtn̄kpọ, mme Pharisee ẹma ẹsidọk Jesus ata idiọk edidọk man ẹbiat enye enyịn̄. (Matthew 9:​32-34; 12:​22-24) Edidọk esiwak ndida utọk ndi.​—Mme N̄ke 26:20.

¹² Jehovah inemke esịt ye mbon oro ẹdade edeme emi enye ọnọde mmọ ẹbiat mbon en̄wen ẹnyụn̄ ẹtọde ubahade. Enye asasua mbon emi ẹsịnde “utọk ke otu nditọete.” (Mme N̄ke 6:​16-19) Ikọ Greek oro ẹkabarede “edidọk” edi di·aʹbo·los. Ẹsikot Satan ntem n̄ko, sia enyịn̄ esie oro Devil ọwọrọ ọdọk edidọk. Enye ọdọk Abasi edidọk. (Ediyarade 12:​9, 10) Ikpọfọnke itịn̄ ikọ emi edinamde itie nte Devil, ọbọn̄ edidọk. Ikpanaha  owo ndomokiet esịne ke esop Abasi ọdọk edidọk sia emi esida “utọk” ye “ubahade” edi. (Galatia 5:​19-21) Ntre, mbemiso etịn̄de se okopde aban̄a owo ọnọ owo en̄wen, bụp idemfo ete: ‘Ndi ikọ emi edi akpanikọ? Ndi owo emi ntịn̄de mban̄a akpama ntịn̄ ikọ emi nnọ owo? Ndi ufọn osụk odu ndisan̄a ntịn̄ ikọ emi nnọ mme owo?’​—Kot 1 Thessalonica 4:11.

13, 14. (a) Ndisụn̄i owo ekeme ndinam owo nso? (b) Nso idi isụn̄i, ntak emi idọhọde ke osụn̄i isụn̄i anam idemesie ibak?

¹³ Isụn̄i. Ima ikokụt ke ikọ ekeme ndibiak owo. Imọdiọn̄ọ ke sia nnyịn mîfọnke ima, ke imesitịn̄ se nnyịn mîkpetịn̄ke ndusụk ini. Edi Bible anam idiọn̄ọ ikọ oro mîkpanaha Christian ndomokiet etịn̄, edide ke ufọk m̀mê ke esop. Paul ama ọnọ mme Christian item ete: “Ẹsion̄o kpukpru idiọk udu ye iyatesịt ye ifụtesịt ye mfiori ye ikọ isụn̄i ẹfep ke idem mbufo.” (Ephesus 4:31) Ndusụk Bible ẹkabade “ikọ isụn̄i” nte “idiọk ikọ,” “ikọ oro abiakde owo,” ye “usọn̄enyịn.” Ndisụn̄i owo esịne ndision̄o owo ndo m̀mê ndiyịre n̄kụt ndudue nnọ owo uyat uyat. Emi ekeme ndinam mme owo ikponoke owo oro aba, onyụn̄ ekeme ndinam owo oro ekere ke imọ iwọrọke n̄kpọ. Isụn̄i esidiọk ye nditọwọn̄ akan. Nditọwọn̄ ẹsinịm se ededi emi ikpọ owo ẹtịn̄de. Ntre ndisụn̄i eyenọwọn̄ ekeme ndinam enye ekere ke imọ iwọrọke n̄kpọ.​—Colossae 3:21.

¹⁴ Abasi enen̄ede asua owo ndisụn̄i owo, oro edi, nditọk owo m̀mê nditịn̄ ikọ nsụhọde owo en̄wen itie. Bible enen̄ede akpan utọ n̄kpọ oro. Owo emi esimade ndisụn̄i owo anam idemesie ibak sia ẹkeme ndisio enye mfep ke esop edieke enye mînyịmeke ndikpụhọde ke ẹma ẹkenọ enye item ediwak ini. Edieke enye mîkpụhọkede, enye ididụkke Obio Ubọn̄ Abasi. (1 Corinth 5:​11-13; 6:​9, 10) Idụhe nte Abasi edimade nnyịn  edieke isimade ndisụn̄i owo, nditịn̄ se mîdịghe akpanikọ mban̄a owo, m̀mê nditịn̄ ikọ nsuhọde owo itie. Mme ikọ ntre esinen̄ede abiak owo.

15. Nso ke ikpanam man isitịn̄ ikọ emi ọfọnde ye owo?

¹⁵ Nso ikeme ndin̄wam nnyịn ida edeme emi Abasi ọnọde nnyịn itịn̄ se Abasi amade? Kûfre ke Ikọ Abasi ọdọhọ itịn̄ “se ededi emi ọfọnde” ye owo. (Ephesus 4:29) Esinem Jehovah ke ini nnyịn itịn̄de ikọ emi ọfọnde ye owo onyụn̄ ọsọn̄ọde owo idem. Edieke iyomde nditịn̄ ikọ emi ọfọnde ye owo, ọfọn isikere kan̄a se iyomde nditịn̄ mbemiso itịn̄de. Bible ikpepke nnyịn kpukpru se ikpesitịn̄de, inyụn̄ isiakke kpukpru ‘nti ikọ.’ (Titus 2:8) Man ikeme nditịn̄ ikọ emi ọfọnde ye owo, ana isiti akpan n̄kpọ ita oro ẹdade ẹdiọn̄ọ ikọ oro ọfọnde owo etịn̄. Akpa, ana enye edi eti ikọ. Ọyọhọ iba, ana edi akpanikọ. Ọyọhọ ita, ana enem owo ndikop. Ntre, yak ineme utọ ikọ ifan̄ emi ọkpọfọnde isitịn̄ ye owo.​—Se ekebe oro “ Ndi Ikọ Mi Esifọn ye Owo?”

16, 17. (a) Ntak emi ọfọnde isitoro mbon en̄wen? (b) Ini ewe ke ikpotoro mbon en̄wen ke esop ye ke ubon nnyịn?

¹⁶ Itoro ofụri esịt. Jehovah ye Jesus ẹdiọn̄ọ ke ọfọn ẹsitoro owo. (Matthew 3:17; 25:​19-23; John 1:47) Ọfọn nnyịn mme Christian n̄ko isitoro mbon en̄wen ke ofụri esịt. Ntak-a? Mme N̄ke 15:23 ọdọhọ ete: “Ikọ eke ẹtịn̄de ke nnennen ini ọfọn didie ntem!” Bụp idemfo ete: ‘Esitie mi didie ke idem ke ini owo otorode mi ke ofụri esịt? Ndi isinemke mi inyụn̄ inam mfiak n̄kop odudu?’ Owo nditoro fi ke ofụri esịt esinam ọdiọn̄ọ ke mbon en̄wen ẹkụt se anamde, ke mmọ ẹma fi, onyụn̄ anam fi ọdiọn̄ọ ke se anamde ọfọn. Emi esisọn̄ọ fi idem onyụn̄ anam fi anam ọfọn akan oro ini  en̄wen. Sia itoro esinemde fi, ndi ukereke ke ọfọn afo esitoro mbon en̄wen n̄ko?​—Kot Matthew 7:12.

¹⁷ Kpep ndisikụt nti n̄kpọ emi mbon en̄wen ẹnamde, sinyụn̄ toro mmọ. Eyenete ekeme ndikwọrọ ata edinem ikọ Abasi ke esop mbufo, mîdịghe emekeme ndidi odu uyen emi osụk odomode ndinam ọfọn ke esop, m̀mê akamba owo emi esidụkde mbono esop kpukpru ini kpa ye ofụri mfịna emi usọn̄ adade edi. Edieke otorode utọ mme owo emi ke ofụri esịt, oro eyenen̄ede enem mmọ onyụn̄ anam mmọ ẹka iso ẹnam n̄kpọ Abasi. Ke ubon n̄ko, esinem ebe ndikop n̄wan esie otorode enye ke ofụri esịt, esinyụn̄ enem n̄wan n̄ko ebe esie ama otoro enye onyụn̄ ọdọhọ ke imama se enye anamde. (Mme N̄ke 31:​10, 28) Esịt esinen̄ede enem nditọ ke ini mmọ ẹdiọn̄ọde ke ẹkụt se mmimọ inamde ẹnyụn̄ ẹma mmimọ. Kpa nte eyo ye mmọn̄ ẹsifọnde ye eto, ntre n̄ko ke itoro esifọn ye nditọwọn̄. Mme ete ye eka, ẹsitoro nditọ mbufo ke nti n̄kpọ emi mmọ ẹnamde ye ke nti edu emi mmọ ẹnyenede. Edieke ẹsitorode mmọ ke ofụri esịt, emi ayanam mmọ ẹka iso ẹdu eti uwem ẹnyun̄ ẹsịn idem ẹnam se ifọnde.

18, 19. Ntak emi ikpanamde ofụri se ikemede man isọn̄ọ nditọete nnyịn idem inyụn̄ idọn̄ mmọ esịt, ndien didie ke ikeme ndinam emi?

¹⁸ Sọn̄ọ owo idem nyụn̄ dọn̄ owo esịt. Jehovah enen̄ede ekere aban̄a mme usụhọde owo ye mbon oro ẹfụhọde. (Isaiah 57:15) Ikọ esie eteme nnyịn ete ‘ika iso idọn̄ kiet eken esịt’ inyụn̄ ‘itịn̄ ikọ isọn̄ọ ukpọn̄ eke ofụhọde esịt.’ (1 Thessalonica 5:​11, 14) Imọfiọk ke Abasi esikụt onyụn̄ ama ukeme oro isịnde ndisọn̄ọ nditọete nnyịn emi ẹfụhọde idem nnyụn̄ ndọn̄ mmọ esịt.

¹⁹ Edieke idem ememde eyenete nnyịn mîdịghe n̄kpọ anam enye ofụhọ, nso ke ekpetịn̄ man ọsọn̄ọ enye idem? Kûkere ke ana ọkọk mfịna esie. Ediwak ini,  ufọn isidụhe nditịn̄ ediwak ikọ. Nam owo emi ofụhọde ọfiọk ke amama enye, ke omonyụn̄ ekere aban̄a enye. Bọn̄ akam ye enye; emekeme ndidọhọ Jehovah anam enye ọfiọk adan̄a nte Jehovah ye mbon en̄wen ẹmade enye. (James 5:​14, 15) Nam enye ọfiọk ke ẹma enye ẹnyụn̄ ẹdara se enye esinamde ke esop. (1 Corinth 12:​12-26) Kot itie Bible emi edinamde enye ọfiọk ke Jehovah enen̄ede ama enye. (Psalm 34:18; Matthew 10:​29-31) Nditie ye owo emi ofụhọde ntịn̄ ‘nti ikọ,’ nnyụn̄ ntịn̄ ke ofụri esịt, ayanam enye okụt ke ẹma imọ ẹnyụn̄ ẹbat imọ ke n̄kpọ.​—Kot Mme N̄ke 12:25.

20, 21. Nso isinam item enyene ufọn?

²⁰ Item emi ọfọnde ye owo. Sia nnyịn mîfọnke ima, imesiyom ẹnọ nnyịn item ke ini ke ini. Bible ọdọhọ nnyịn ‘ikop item inyụn̄ ibọ ntụnọ, man ikpenyene ọniọn̄ ke ini iso.’ (Mme N̄ke 19:20) Idịghe mbiowo kpọt ẹsinọ owo item. Mme ete ye eka ẹsinọ nditọ mmọ item. (Ephesus 6:4) Ikpọ nditọete iban ẹkeme ndinọ n̄kpri nditọete iban item. (Titus 2:​3-5) Ima esinam iyom ndinọ owo item oro edifọnde ye enye. Utọ item emi isisọn̄ke ndibọ isinyụn̄ inamke owo ekere ke ẹsesuene imọ. Nso idin̄wam nnyịn ikeme ndinọ owo  item oro ọfọnde ye enye? Kere ban̄a n̄kpọ ita emi: ntak emi inọde enye item ye nte nnyịn ke idem nnyịn idude uwem, se idade inọ item, ye usụn̄ nte inọde.

²¹ Edieke iyomde ndinọ owo item emi edifọnde ye enye, ana itọn̄ọ ye idem nnyịn. Bụp idemfo, ‘Nso utọ item mîsisọn̄ke mi ndibọ?’ Idisọn̄ke fi ndibọ item edieke ọdiọn̄ọde ke owo emi ọnọde fi item enen̄ede ama fi, ke enye iyatke-yat esịt inọ fi item, inyụn̄ inyeneke n̄kpọ ke esịt. Ndi ikpọfọnke eti kpukpru emi ke ini ọnọde owo item? Edieke iyomde item emi inọde owo ọfọn ye owo, akpana ida Bible inọ enye item. (2 Timothy 3:16) Edide ikot item oro nnennen nte odude ke Bible m̀mê ikotke, akpana item ekededi oro inọde oto N̄wed Abasi. Ntre, mbiowo ẹsikpeme mbak mmọ idida ifiọk ibuot mmọ inọ owo item; mmọ idinyụn̄ iyụrọkede N̄wed Abasi inam etie nte Bible enyịme ye ekikere mmọ. Item esinyụn̄ enen̄ede enyene ufọn edieke ẹnọde enye ke nnennen usụn̄. Item oro ẹnọde owo ke usụn̄ emi owụtde mfọnido isisọn̄ke owo ndibọ, isinyụn̄ itiehe nte ẹsesuene owo oro ẹnọde item.​—Colossae 4:6.

22. Nso ke afo ebiere ndida ukeme emi Abasi ọnọde nnyịn nditịn̄ ikọ nnam?

²² Ke akpanikọ, Abasi ndinam nnyịn ikeme nditịn̄ ikọ edi ata akwa n̄kpọ. Akpana ima emi imade enye anam nnyịn ida ukeme, m̀mê enọ, emi inam n̄kpọ ke eti usụn̄, ikpekpeme se itịn̄de. Yak iti ke ikọ oro itịn̄de ye owo enyene odudu. Enye ekeme ndinem owo onyụn̄ ekeme ndibabiak owo. Do, ẹyak inam ofụri se ikekeme man isitịn̄ ikọ nte Abasi oyomde, oro edi, ‘isitịn̄ se ifọnde ye owo.’ Edieke inamde emi, ikọ nnyịn eyesinem mme owo, ọsọn̄ọ mmọ idem, onyụn̄ anam Abasi aka iso ama nnyịn.