1-3. (a) Lelo i kyabuntu’ka kitupele Yehova, ne kikokeja kwingidijibwa bibi namani? (b) Pa kwilama mu buswe bwa Leza, tufwaninwe kwingidija namani kyabuntu kya kwisamba?

LANGA ubape muntu kyabuntu kiyampe, ukeivwana namani shi waingidija’kyo bibi ku kusaka? Kimfwa wamupele motoka, ino ubaivwana’mba wadi wiwendeja bibi, wakonge nao bantu. Le ubulwe’po kufītwa?

² Bukomo bwa kwisamba bimvwanika i kyabuntu kitupele Yehova, Mwinē upāna “kyabuntu kyonso kiyampe ne kya kupānwa kyonso kibwaninine.” (Yakoba 1:17) Kino kyabuntu, kishiyañanya bantu na banyema, kitukwashanga tulombole milangwe ne mwiivwanino wetu ku bakwetu. Inoko, kyabuntu kya kwisamba kikokeja kwingidijibwa bibi pamo bwa motoka. Bine, kwingidija bibi kyabuntu kya kwisamba kukafītyija mutyima wa Yehova, kadi kukasusula ne kusanshija bakwetu!

³ Pa kusaka twilame mu buswe bwa Leza, tufwaninwe kwingidija kyabuntu kya kwisamba monka musakila Mwine witupele’kyo. Yehova i mwitulombole patōkelela binenwa bimusangajanga. Kinenwa kyandi kinena’mba: “Kinenwa kibole kekyakatamba mu kyakanwa kyenu, ino enka kyokya kiyampe mwanda wa kūbaka pokifwaninwe, amba kipāne kintu kya kamweno ku ba kwivwana’kyo.” (Efisesa 4:29) Pano nanshi tuyukei mwanda waka  tufwaninwe kutadija byotwisamba, muneneno otufwaninwe kwepuka, ne muswelo otufwaninwe kwisamba kyokya “kiyampe mwanda wa kūbaka.”

4, 5. Nkindi imo ya mu Bible ilombola namani bukomo budi na binenwa?

⁴ Bubinga bwinebwine bwa kutadija muneneno wetu i mwanda binenwa bidi na bukomo. Nkindi 15:4 inena’mba: “Ludimi lulumbuluke i mutyi wa būmi: Ino bupupakane mo mudi kuvutakanya kwa mushipiditu.” * Mema akwashanga mutyi mufumbe ushipuke, mo monka ne muneneno wa ludimi lulumbuluke ukokeja kukankamika boba bewivwana. Ino, binenwa bya ludimi lunyengakane bityumunanga mityima ya bantu. Nanshi, byotunena bidi na bukomo bwa kutapa nansha kundapa.—Nkindi 18:21.

⁵ Lukindi lukwabo lulombola bukomo budi na binenwa, lubweja’ko amba: “Kudi wa kampeja-bukidi ka kunenena pamo’nka bwa kusaba bwa kipete.” (Nkindi 12:18) Binenwa byampikwa ñeni binenwa na kampeja-bukidi bibwanya kutapañana ku mutyima ne kōna bulunda. Lelo  nobe kodi mutapwe ku mutyima na binenwa bidi bwa kipete? Lukindi lumo lonka lunenena pa mutamba muyampe amba: “Ludimi lwa bañeni luleta bukomo.” Binenwa bya ñeni binenwa na muntu wa tunangu twa Leza bibwanya kukankamika mutyima ne kupwanya. Le uvulukile powakankamikilwe na binenwa biyampe? (Tanga Nkindi 16:24.) Shi tuyukile’mba binenwa bidi na bukomo, bine ketukabulwepo kwingidija’byo mwanda wa kukomeja bakwetu pa kyaba kya kwibasanshija.

6. Mwanda waka kulama ludimi i bulwi bukatampe kotudi?

⁶ Nansha tulonge namani, ketubwanyapo kulama mu muswelo mubwaninine ludimi lwetu. Ebiya kudi bubinga bwa bubidi botufwaninwe kutadijija binenwa byetu: Bubi ne kubulwa kubwaninina bitutononanga twingidije bibi ludimi lwetu. Binenwa bitambanga ku mutyima wetu, kadi “mifwatakanyo ya mutyima wa muntu i mibi’tu.” (Ngalwilo 8:21; Luka 6:45) Nanshi kulama ludimi lwetu i bulwi bukatampe. (Tanga Yakoba 3:2-4.) Nansha byoketubwanyapo kulama ludimi lwetu mu muswelo mubwaninine, tukokeja kulonga nyeke bukomo bwa kulumbulula muswelo otwingidija’lo. Monka mulwilanga muntu oila pa kukandija mulungu wa munonga, netu tufwaninwe kulwa nyeke na bubi bwitutonona twingidije bibi ludimi lwetu.

7, 8. Mwanda waka Yehova uketulomba kwishintulwila pa mwanda wa binenwa byetu?

⁷ Bubinga bwa busatu bwa kutadijija muneneno wetu i mwanda Yehova uketulomba kwishintulwila pa binenwa byetu. Muswelo otwingidija ludimi lwetu keutalangapo enka bulunda bwetu na bakwetu, ino i ne muswelo witumona Yehova. Yakoba 1:26 unena’mba: “Shi kudi muntu ulañanga’mba utōtanga Leza, ino kubeja ludimi lwandi mpika, ongolanga mutyima wandi aye mwine, ne butōtyi bwandi i bwa bitupu.” * Enka na motwamwenine mu  shapita ushele kunyuma, muneneno ne butōtyi bwetu i bikwatañane. Shi ketukokelepo ludimi lwetu—tubeluleka lulupula binenwa bisanshija, kadi bibole—mingilo yonso ya bwine Kidishitu yotulonga ikekala ya bitupu ku meso a Leza. Mwene uno i mwanda mukatampe?—Yakoba 3:8-10.

⁸ I bimweke patōka’mba tudi na buluji bukatampe bwa kutadija kutyina kwingidija bibi kyabuntu kya kwisamba. Kumeso kwa kubandaula miswelo palapala ya muneneno utamija, twisambilei bidi pa mineneno imoimo keifwaninwepo kunenwa na mwine Kidishitu wa bine.

9, 10. (a) Lelo i muneneno wa muswelo’ka unenwanga difuku ne difuku mu ntanda dyalelo? (b) Mwanda waka tufwaninwe kwepuka muneneno wa kiboja? (Tala ne kunshi kwa dyani.)

⁹ Binenwa bya kiboja. Midibululo, kutukana, ne binenwa bikwabo bya disubi binenwanga difuku ne difuku mu ino ntanda. Bavule banenanga bishima bya mutonko mwanda wa kutyityija byobanena nansha mwanda wa kujika’tu popa paakomenwa kya kunena. Bantu basepejañana divule bengidijanga binenwa byampikwa mvubu, bityibila ku bya busekese. Inoko, binenwa bya kiboja kebifwaninwepo kwitusepeja. Kintu kya myaka 2 000 kunyuma, mutumibwa Polo na bukomo bwa mushipiditu wādingile kipwilo kya mu Kolose amba baleke “mīsambo ya bumvu.” (Kolose 3:8) Polo wālombwele kipwilo kya mu Efisesa amba “mizaulo ya bya bumvu” i bintu kebifwaninwepo ‘kutelwa nansha kutelwa kwine umbukata’ mwa bene Kidishitu ba bine.—Efisesa 5:3, 4.

¹⁰ Muneneno wa kiboja ufityijanga mutyima wa Yehova ne wa boba bamusenswe. Nanshi, buswe botuswele Yehova buketutonona twepuke muneneno wa kiboja. Pa kutela “mingilo ya ngitu,” Polo wātelele’mo ne “disubi,” mukokeja kubadilwa ne muneneno mubole. (Ngalatea 5:19-21)  Uno ke mwandapo mutyetye. Muntu udi na muneneno wa bya busekese, bya kiboja, ne bya disubi ukokeja kupangwa mu kipwilo shi udingilwa ino kuleka kino kibidiji mpika. *

11, 12. (a) Lelo kwisamba ya bakwetu i kubi kitatyi’ka? (b) Mwanda waka batōtyi ba Yehova bafwaninwe kwepuka buvubavuba?

¹¹ Lubabo ne buvubavuba. Lubabo i kwisamba bya bituputupu myanda ya bakwabo. Lelo kwisamba ya bakwetu i kubi nyeke? Ke kubipo nyeke shi twisambila pa myanda miyampe ne ikankamika, kimfwa ya muntu wabatyijibwa nansha ya muntu usakilwa bukwashi. Bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji bādi batele bininge mutyima ku banababo, o mwanda bādi besambila pa mwikadile banababo mu lwitabijo. (Efisesa 6:21, 22; Kolose 4:8, 9) Ino, kwisamba myanda ya bakwetu i kubi shi tunyengakanya bubinebine ne kusokola myanda mifyame ya muntu. Shi tupityije’mo, tukafula ku buvubavuba bwine buletanga musala. Buvubavuba i “kunena myanda ya bubela . . . ifutulula ne konakanya ntumbo ya muntu.” Kimfwa, Bafadiseo bāvubakeninye Yesu mwanda wa kumumwekeja bibi. (Mateo 9:32-34; 12:22-24) Divule buvubavuba buletanga lūma.—Nkindi 26:20.

¹² Yehova kasangelangapo boba bengidija kyabuntu kya kwisamba mwanda wa kufutulula bakwabo ne kusansanya bantu. Ushikilwe boba balengeja “lūma umbukata mwa bana babo.” (Nkindi 6:16-19) Kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu “vubavuba” i di·aʹbo·los, kyonka kadi kitelelwa ne Satana. Aye i “Dyabola,” uvubakenyanga Leza  myanda. (Kusokwelwa 12:9, 10) Bine ne bine ponka tusakanga kwepuka muneneno ubwanya kwitulengeja twikale badyabola. Bantu ba lumvuba, lulengeja mingilo ya ngitu pamo bwa “kwilalulula” ne “nkalañani,” kebafwaninwepo kushala mu kipwilo. (Ngalatea 5:19-21) Nanshi, kumeso kwa kupituluka mu myanda itala muntu kampanda, wiipangule’mba: ‘Le i ya bine? Le i biyampe kupituluka’yo? Le kunena ino myanda kudi na kamweno, le i kya tunangu?’—Tanga 1 Tesalonika 4:11.

13, 14. (a) Lelo butukani bubwanya kulonga bika ku bemvwaniki? (b) Lelo butukani i bika, ne mwanda waka yewa utukana witūlanga mu kyaka?

¹³ Mutonko. Enka na motwamwenanga, binenwa bidi na bukomo bwa kusanshija. I bine, kyaba kimo byotudi batwe bonso ba kubulwa kubwaninina, tunenanga bintu kupwa kadi ketwialakanya. Inoko, Bible witudyumuna ku binenwa kebifwaninwepo kunenwa na bene Kidishitu ku mobo nansha ke mu kipwilo mwine. Polo wādingile bene Kidishitu amba: “Fundulai komudi miswelo yonso ya bululu bubibubi, bulobo, bukalabale, kwela mabila, ne binenwa bya mutonko.” (Efisesa 4:31) Malamuni makwabo atela “butukanyi” bu “binenwa bibole,” “mitonko,” ne bu “mitungu.” Mutonko—kubadila’mo ne majina a kibengo ne kutopekatopeka pakwabo na bulobo—ukokeja kupwa bulēme bwa bakwetu nabo bemone bu kebadipo na mvubu. Nakampata, ñeni ne mityima ya bana keijengapo kutyumunwa na binenwa bya mutonko.—Kolose 3:21.

¹⁴ Bible utopekanga na bukomo butukani—kibidiji kya kufutulula ne kufwija bakwabo bumvu na mutonko, kusebula, ne kutukana. Muntu utukana witūlanga mu kyaka, ke-pantu ubwanya kufundulwa mu kipwilo shi kalondapo madingi amupebwa misunsa mivule mwanda wa ashinte. Shi kashintyilepo bilongwa byandi, kakamonepo madyese a Bulopwe. (1 Kodinda 5:11-13; 6:9, 10) Nanshi, kibamweka  patōka’mba ketubwanyapo kwilama mu buswe bwa Leza shi twibidile kunena bintu byampikwa kwendela’mo, bya bubela, nansha bibi. Uno muneneno utyumunanga.

15. Le kinenwa “kiyampe mwanda wa kūbaka,” kikalanga namani?

¹⁵ Le tukengidija namani kyabuntu kya kunena musakila Mwine witupele’kyo? Vuluka’mba Kinenwa kya Leza kitukankamika kwisamba “kyokya kiyampe mwanda wa kūbaka.” (Efisesa 4:29) Yehova usangalanga kitatyi kyotwisamba binenwa byūbaka, bikankamika, ne bikomeja bakwetu. Kwisamba bidi namino kulomba kulanga. Bible kaletelepo kijila kampanda kya kulonda mu muneneno; nansha mulongo wa “muneneno wa bulēme.” (Tetusa 2:8) Pa kwisamba kinenwa “kiyampe mwanda wa kūbaka,” tufwaninwe kulama mu ñeni ino miswelo isatu ipēla inoko ya mvubu nakampata ya kuyukila’ko binenwa byūbaka: i bilumbuluke, bya bine, kadi bya kanye. Nanshi tubandaulei bimfwa bimobimo bipotoloke bya muneneno ūbaka, pampikwa kwilwa miswelo isatu’i.—Tala kapango “ Lelo Ngidi na Muneneno Ūbaka?”

16, 17. (a) Mwanda waka tufwaninwe kufwija’ko bakwetu? (b) Le i mikenga’ka yotukokeja kufwijija’ko banabetu mu kipwilo? mu kisaka?

¹⁶ Kufwija’ko kwa binebine. Yehova ne Yesu i bayuke mvubu ya binenwa bya kufwija’ko ne bya kwanya. (Mateo 3:17; 25:19-23; Yoano 1:47) Byotudi bene Kidishitu, netu tufwaninwe kufwija’ko bakwetu bya binebine. Mwanda waka? Nkindi 15:23 inena’mba: “Kinenwa kinenwa ponka pa kitatyi pakyo, e! kunengela’kyo.” Wiipangule bidi amba: ‘Le neivwananga namani shi abaumfwija’ko? Mwene ngivwananga ku mutyima kwakaba ne kukankamikwa?’ I bine, binenwa bya kufwija’ko bya binebine bilombola’mba bantu bamwene byowalonga, bakutele  mutyima, kadi wi mulonge’byo senene. Kukankamikwa uno muswelo kuletanga kikulupiji ne kukutonona wielele’ko monka mu mafuku a kumeso. Lelo byowasangela bakufwije’ko, ubulwe’po nobe kulonga bukomo bwa kufwija’ko bakwenu?—Tanga Mateo 7:12.

¹⁷ Wifunde kutala biyampe bidi mu bilonga bakwenu, ebiya ne kunena mu muswelo ukankamika. Mu kipwilo, ukokeja kuteja dishikulu dyanenwa biyampe, kumona nkasampe kampanda wafikila pa bitungo kabidye bya ku mushipiditu, ne kutala mununu upwilanga kitatyi kyonso nansha byadi na makambakano a bununu. Kufwija’ko kwa binebine kukokeja kutenga mityima ya bano bantu ne kwibakankamika ku mushipiditu. Mu kisaka, mulume nansha mukaji usakanga kuteja pamufwija’ko mwinē pandi na kyanga. (Nkindi 31:10, 28) Nakampata banuke bendelelanga shi batendelwa ne kufwijibwa’ko. Kutendela ne kufwija’ko banuke kwibakwashanga pamo bwa mikejima ya dyuba ne mema mobikwashishanga mutyi. Bambutwile, kimbai mikenga ya kufwija’ko benu bana pa ngikadilo itendelwa yobadi nayo ne bukomo bobalonga. Kwibafwija’ko uno muswelo kukebakankamika ne kwibapa kikulupiji kadi kukebatonona balonge monka biyampe kupita ne byobalongele.

18, 19. Mwanda waka tufwaninwe kulonga bukomo bwa kukankamika ne kusenga banabetu mu lwitabijo, ne muswelo’ka?

¹⁸ Kukankamika ne kusenga. Yehova utele mutyima bantu “bacyepezibwe” ne boba “basonsakanibwe.” (Isaya 57:15, BB) Kinenwa kyandi kitusoñanya’mba: ‘Mwikankamikei banwe bene na bene,’ kadi amba “mwisambei mu muswelo usenga boba banyoñame pa mityima.” (1 Tesalonika 5:11, 14) Tubwanya kukulupila’mba Leza umwene kadi kutendelanga bukomo botulonga mwanda wa kukankamika ne kusenga banabetu mu lwitabijo balēmenenwe na makambakano.

 ¹⁹ Penepo, i bika byokokeja kunena mwanda wa kukankamika mwanenu mwine Kidishitu wa mutyima mutyumuke nansha munyoñame? Kokalanga’mba ufwaninwe kupwija uno mwanda. Divule dine, binenwa bikalanga bikwasha bininge. Kulupija yewa mutyumukwe mutyima amba nobe umutele mutyima. Lombela nandi pamo na diwi divwanike; ukokeja kulomba Yehova amukwashe eimvwane amba banababo bamuswele ne Leza mwine kumo. (Yakoba 5:14, 15) Mukulupije amba banababo mu kipwilo badi nandi mvubu kadi basaka kumumona. (1 Kodinda 12:12-26) Tanga nandi kisonekwa kya mu Bible kikankamika mwanda wa kumukulupija amba Yehova umutele mutyima. (Ñimbo 34:18; Mateo 10:29-31) Kwilamina’ko kitatyi kya kwisamba “mwanda mulumbuluke” na yewa wa mutyima mutyumuke ne kumusapwila myanda ya ku mutyima kekukabulwepo kumukwasha emone amba i muswedibwe kadi ukwetwe na mutyika.—Tanga Nkindi 12:25.

20, 21. Le i bika bilengejanga madingi ekale mafwaninwe?

²⁰ Madingi mafwaninwe. Batwe bonso byotudi bampikwa kubwaninina, tusakanga kudingilwa kyaba ne kyaba. Bible witukankamika’mba: “Ivwana ñeni, tambula bulombodi; amba wikale wañeni ku mfulo yobe.” (Nkindi 19:20) Ke bakulumpepo kete bafwaninwe kudingilañana. Bambutwile badingilanga bana. (Efisesa 6:4) Bakaka  batame bakokeja kudingila bakaka bansongwakaji. (Tetusa 2:3-5) Buswe botuswele bakwetu bwitutononanga tusake kwibadingila madingi keasanshijapo mwine uteja’o. Le i bika biketukwasha tupāne madingi a uno muswelo? Tala bintu bisatu bilengeja madingi ekale mafwaninwe: milangwe ne mutyima wa mwine upāna’o, kine kipāninwa madingi, ne muswelo oadingilwa.

²¹ Madingi mafwaninwe ashilulanga na mwine udingilañana’o. Wiipangule amba, ‘Lelo i kitatyi’ka kimpēlelanga kwitabija madingi?’ Shi uyukile’mba mwine ukudingila ukutele mutyima, kanenangapo na bulobo, ne kakufwatakenyangapo bibi, madingi akakupēlela kwitabija. Mo monka nobe shi kodingila bakwenu, mwene ufwaninwe kwikala na ino milangwe ne uno mutyima? Kadi madingi mafwaninwe emaninanga pa Kinenwa kya Leza. (2 Temote 3:16) Twikale batange nansha batele bitupu kisonekwa, i biyampe madingi etu emanine pa Bible. Nanshi, bakulumpe batanga mutyima kutyina kuningila bantu milangwe yabo; ne kunyengakanya binena Bible mpika, na kumwekeja’mba Bible witabije milangwe kampanda ya muntu. Kadi madingi akekala mafwaninwe shi apānwa mu muswelo muyampe. Madingi apānwa na kanye apēlanga kwitabija kadi keapēlulangapo mwine udingilwa’o.—Kolose 4:6.

22. Lelo ubasumininwa kulonga bika mu mwanda utala kwingidija kyabuntu kya kwisamba?

²² Na bubine, kwisamba i kyabuntu kilēme kitupele Leza. Buswe botuswele Yehova buketukankaja kwingidija bibi kino kyabuntu. Tuvulukei amba binenwa byotunena bakwabo bidi na bukomo—bukomo bwa kukankamika nansha bwa kutyumuna. Nanshi, tulongei bukomo bwa kwingidija kino kyabuntu mu muswelo usaka Mwinē witupele’kyo—ke “wa kūbaka” kadi. Nabya muneneno wetu ukekala dyese ku boba botudi nabo kadi uketukwasha twilame bumu buswe bwa Leza.