1-3. a) ¿Imatan Jehová Dios qowaranchis, chay qowasqanchiswan ima mana allintan ruwasunman? b) Jehová Diospa munakuyninpi takyayta munaspaqa, ¿imaynatan rimananchis?

KAYPI yuyaykusun, munakusqanchis runamanmi huk carrota regalaykunchis, paytaq carrota mana allinta apaykachaspa mana allinkunata ruwan runakunatapas kʼirin. ¿Imanisunmanmi chay ruwasqanmanta? Anchatachá llakikusunman.

² Jehová Diospas chhaynatan ‘tukuy allin kaqkunata, tukuy chanin kaqkunatapas’ qowanchis (Santiago 1:17). Huk qokuyninmi, rimay atiy, chaywanmi runakunaqa ima munasqanchistapas sonqonchispi ima yuyaykusqanchistapas rimasunman. Ichaqa rikchʼanachiypi carrowan ruwasqankuta hinan qallunchiswan mana allinkunata rimasunman. Arí, askha runakunan mana allin rimasqankuwan hukkunata kʼirinku. ¡Maytachá Jehová Diosqa llakikun chaykunamanta!

³ Jehová Diospa munakuyninpi takyayta munanchis chayqa paypa munasqanman hinan rimananchis. Otaq Bibliapi kay kamachikusqanman hina rimana: “Ama millay qhelli simikunata rimaychischu, aswanpas allin kaqkunallatapuni rimaychis uyariqkunaq wiñanankupaq necesitasqanman hina, chaymi paykunapaq saminchay kanqa”  (Efesios 4:29). ¿Imayna simikunatan mana rimananchischu? ¿Imayna simikunatan rimananchis? Chaykunamanta kunan yachasun. Ichaqa ñawpaqta qhawarisun imarayku qallunchista watakunanchis kasqanta.

4, 5. ¿Ima ninmi Proverbios qelqapi textokuna rimasqanchis simikunamanta?

⁴ Ñawpaqta, rimasqanchis ancha atiyniyoq kasqanrayku. Chay atiyniyoq kasqanmantan Proverbios 15:4 texto kayta nin: “Llampʼu simiwan rimayqa kawsarichinmi, waqllisqa kʼarak rimaymi ichaqa sonqota kʼirin”, nispa. * Llampʼu simiwan rimayqa qorapaq sulla hinan, kʼiripaq hampi hinan. Kʼaraq simiwan rimaymi ichaqa lliwtapas pisikallpayachin. Arí, rimasqanchis simikunaqa kʼirinmanmi hukkunata otaq hampinman (Proverbios 18:21).

⁵ Rimayninchis atiyniyoq kasqanmantan Proverbios 12:18 texto kayta nillantaq: “Hawan-ukhunta rimaqqa espadawan hinan kʼirin”, nispa. Chay textoq nisqan hina, mana allinta yuyaykuspa rimaqqa hukkunatan kʼirin,  chaymi amigonkunapas paymanta karunchakapunku. Arí, rimasqa simikunan espadamantapas aswantaraq sonqonchista kʼiriwasunman. Ichaqa chay textollataqmi willan ‘yachayniyoqkunaq rimasqan [...] hampi’ hina kasqanta. Chaymi Diospa munasqanman hina rimayta munaqqa allinta yuyaykuspa imatapas riman. Llampʼu simiwan rimaspan kʼirisqa sonqoyoqkunata hampiykun, hukkunawanpas allinpin kawsan. Chaytaqa llapallanchismi yachanchis (leey Proverbios 16:24). Arí, rimasqanchis simikunaqa atiyniyoqmi chaymi hukkunawan rimaspaqa hampiykuq hina rimananchis mana kʼiriq hinachu.

6. ¿Imarayku sasapuni qallunchista watakuy?

⁶ Iskaypi: qallunchis mana allin rimayllaman apawasqanchisrayku. Arí, maytaña kallpachakusun allinllata rimananchispaq chaypas mayninpiqa pantasunmi. Biblia nin: ‘Runaq sonqonqa mana allin yuyaykuqmi’ nispa, chaymi qallunchista watakuyqa sasa, imachus sonqonchispi kasqanman hina rimasqanchisrayku (Génesis 8:21; Lucas 6:45; leey Santiago 3:2-4). Huchasapa runakunaña kanchis chaypas kallpachakuspaqa allinkaqtan rimasunman. Chaypaqmi ichaqa kallpachakunanchis purinanchis ñanmanta hatunkaray rumita wikchʼunanchispaqpas kallpachakushasunman hinata.

7, 8. ¿Imaynatan Jehová Dios qhawariwasunman mana allinkunata rimaqtinchis?

⁷ Kinsapitaq, Jehová Dioswan allinpi kananchisrayku. Rimasqanchisqa manan runakunallamantachu karunchawasunman Jehová Diosmantapas karunchawasunmanmi. Santiago 1:26 texton chayta rikuchin: “Pipas Diosta cheqaq yupaychaq kasqanta yuyan, manataq hawan-ukhun rimasqanta reparakunchu chayqa, pay kikintan qʼotukun, Dios yupaychayninpas yanqapaqmi”, nispa. Ñawpaq capitulopi yachasqanchis hina siminchiswanmi Diosta yupaychanchis. Sichus hawan ukhunta rimasunman otaq kʼiriq simikunawan rimasunman chayqa, Jehová Diosmi  yupaychasqanchista mana chaskiwasunmanchu. Chaytaqa manapunin qonqananchischu (Santiago 3:8-10).

⁸ Qallunchista watakunapaq kinsa sutʼinchaykunata yacharunchis. Kunanmi ichaqa yachasun ima simikunatan mana rimananchischu ima simikunatataqmi rimananchis chaykunamanta.

9, 10. a) ¿Ima rimaykunan onqoykuna hina mastʼarikushan? b) ¿Imanaqtinmi cheqnikunanchis millay qhelli rimaykunata? (Willakuytawan qhawariy.)

⁹ Qhelli simikuna. Kay tiempopiqa onqoykuna hinaraqmi mastʼarikushan kʼaminakuykuna otaq sutiyanakuykuna, millay rimaykuna, mana respetowan rimaykunapas. Askha runakunan uyarisqa kanankupaq otaq allin rimayta mana yachasqankuwan chhaynata rimanku. Chansakuna ruwaypi llankʼaq runakunapas runakunata asichinankuraykun asichikuq millay qhelli simikunata rimanku. Chaykunataqa manan chansapaq hinachu rikuna. Iskay waranqa wata ñawpaqtaraqmi Pablo Colosas llaqtapi cristianokunata yuyaycharan amapuni “qhelli rimayta” rimanankupaq (Colosenses 3:8). Éfeso llaqtapi wayqe panakunamantaq kayta qelqaran: ‘Qankuna ukhupiqa ama rimayllapas kachunchu [...] asichikuq qhelli simikunamanta’, nispa (Efesios 5:3, 4).

¹⁰ Munakusqanchis Diosqa manan munanchu millay qhelli simikuna rimananchista. Chaymi cheqnikunchis chay qhelli simikunata manataqmi haykʼaqpas rimanchischu. Chay simikunaqa ‘qhellin’ (inmundicia), chayqa Pabloq huchachasqan ‘runaq millay munasqan ruwaykuna’ ukhupin kashan (Gálatas 5:19-21). Arí, chayqa manan chansallachu. ¿Iman sucedenqa mana pʼenqakuspa otaq imapas tumpalla millay qhelli ruwaykunamanta otaq sinchi millay ruwaykunamanta rimaqkunawan? Ñawpaqtaqa askha kutipin anyasqa kanqa. Sichus manapuni huchanmanta  kutirikunqachu nitaq kasukunqachu chayqa Diospa llaqtanmantan qarqosqa kanqa. *

11, 12. a) Hukkunamanta rimaspa, ¿imakunamanta rimaymi mana allinchu kanman? b) ¿Imaraykun mana pitapas yanqamanta tumpanachu?

¹¹ Cuento qʼepi kay, yanqamanta tumpaypiwan. Allinkaqmanta rimayqa allinmi kanman, rimasunmanmi chayllaraq bautizakuqmanta, kallpachanapaq kaq wayqe panakunamanta otaq ima allinkunamantapas. Apostolkunaq tiemponpi cristianokunapas wayqe panankuq allin kanankutan munaqku, allintataqmi paykunamanta rimaqkupas (Efesios 6:21, 22; Colosenses 4:8, 9). Ichaqa mana kaqta rimaypas hukkunaq kawsayninmanta rimaypas manan allinchu. Chayqa aswan mana allinmanmi apawasunman: yanqamanta tumpayman. Chay simimantan huk diccionario nin: “Hukkunata kʼirinapaq otaq mana allinta qhawarichinapaq mana kaqta rimaymi”, nispa. Chaytan fariseokuna ruwaranku, paykunaqa Jesusta mana allinta qhawarichinankupaqmi mana kaqmanta tumparanku (Mateo 9:32-34; 12:22-24). Chhayna yanqamanta hukkunata tumpayqa chʼaqwatan sayarichinman (Proverbios 26:20.)

¹² ¿Imaynatan Jehová Dios qhawarin yanqamanta tumpaspa chʼaqwa sayarichiqkunata? Manan allinpaqchu qhawarin. Hinaspapas cheqnikunmi ‘wawqekuna purapi chʼeqmi sayarichiqkunatapas’ (Proverbios 6:16-19). “Tumpaq” simiqa griego rimaypi diábolos nisqa simimantan tʼikrakun, chay simiwanmi Satanasta sutichakun “Saqra” nispa, otaq mana kaqta rimaspa Diosta Tumpaq, nispa (Apocalipsis 12:9, 10). Manan mayqenninchispas tumpaq  otaq “saqra” kayta munasunmanchu. Diospa llaqtanpiqa manan pipas hukkunata yanqamanta tumpaq kananchu nitaq aychanpa millay munasqankunata ruwaqpas, chaykunan kanman “payllapaq kananta munaykuna [otaq chʼaqway], chʼeqechinakuykuna” ima (Gálatas 5:19-21). Chayraykun hukkunamanta manaraq imatapas willashaspa kaykunata tapukunanchis: “¿Sutʼintachu imatapas yachani hukkunaman willanaypaq? ¿Munakushaymanchu runamasiyta paymanta hukkunaman imatapas willaspa? ¿Allinpaqchu kanqa hukkunaman willasqay?” nispa (leey 1 Tesalonicenses 4:11).

13, 14. a) ¿Imaynatan hukkunata sientechisunman millay rimayninchiswan? b) ¿Imapin tarikunku millay rimaqkuna?

¹³ Rimasqanchiswan hukkunata kʼiriy. Arí, kaykama yachasqanchis hina rimasqanchisqa nishutan hukkunata kʼirinman. Huchayoq runa kasqanchisraykun rimasqanchispi pantanchis chaymantataq qhepaman pesapakunchis. Pablon cristianokunata khaynata anyaran: “Tukuy haya sonqo-kay, phiñapayay, kʼarak phiñakuy, qaparkachay, tumpay ‘otaq millay rimay’ [...] qankunamanta chinkachun”, nispa. Chaypi nisqan hina manapunin Diospa llaqtanpipas familia ukhupipas kananchu chay millay rimaykuna (Efesios 4:31). ‘Millay rimay’ nisqa simitan huk Bibliakuna tʼikranku: “Kʼamiy”, “phiñachiy”, “sientechiq rimay”, nispa. Chhayna rimaymi chaymantapas millay sutikunawan sutichay, kʼaraq simiwan rimay, yapa-yapamanta pʼenqachiq rimaykunapas hukkunatan pisichan otaq sarunchan. Wawakunan astawanqa wawa kayninkupi astawan sientekunku (Colosenses 3:21).

¹⁴ Bibliaqa huchachanmi millay rimaqkunata willantaqmi mana allinpi tarikunankutapas. ¿Imapin tarikunqa sientechiq simikunawan rimaq, kʼamiq, pisichaq simikunawan sapa kuti rimaqpas? Ñawpaqtaqa askha kutitan yanapayta chaskinqa chay rimayninta saqenanpaq. Chay rimayninkunata mana saqeqtinmi ichaqa Diospa llaqtanmanta  qarqosqa kanqa. Chhaynalla kaspaqa manapaschá wiñay kawsaytapas chaskinmanchu (1 Corintios 5:11-13; 6:9, 10). Ari sutʼinmi kashan, Jehová Diospa munakuyninpi takyayta munaqqa manapunin qhelli simikunata rimananchu, manan llullakunanchu, manan pitapas kʼaminanchu, manan runamasinta pisichaq simikunatapas rimananchu.

15. ¿Imayna rimaymi runamasinchista kallpachan?

¹⁵ ¿Imayna rimananchistan Jehová Dios munan? Bibliapin kamachiwanchis “uyariqkunaq wiñanankupaq” hina rimananchista (Efesios 4:29). Arí, hukkunata kallpachanapaq hina allin simikunata akllarispa rimananchistan munan. Ichaqa manan Biblia willanchu ima simikunan ‘allinkaq rimay’ kasqanta (Tito 2:8, MR). Allinchus icha mana allinchus rimasqanchis kashan chayta yachanapaqqa kay kinsa rimaywanmi tupanan: allin rimaywan, cheqaq rimaywan, sumaq rimaypiwan. Qatimuq parrafokunapi ejemplokunata qhawarisqanchisman hina chay kinsa rimaykunapi yuyaykusun (“ ¿Hukkunata kallpachanaypaq hinachu rimani?” nisqa recuadrota qhawariy).

16, 17. a) ¿Imaraykun hukkunata “kusa ruwasqayki”, nispa ninanchis? b) ¿Imaynatan Diospa llaqtanpipas familiapipas hukkunata kallpachasunman?

¹⁶ “Kusa ruwasqayki” nispa sonqomanta niy. Jehová Diospas Jesuspas hukkunaq allin ruwasqanta qhawarispan, “kusa allinmi ruwasqayki”, nispa niranku (Mateo 3:17; 25:19-23; Juan 1:47). Chaytan llapa cristianokunapas ruwananchis. ‘Tiemponpi rimasqa [simiqa] may allinmi.’ (Proverbios 15:23.) Sonqomanta pipas “allinmi ruwasqayki”, nispa niwaqtinchisqa kusikunchismi astawantaq kallpachakunchispas. ¿Imarayku kusikunchis kallpachakunchispas? Chay runa ñoqanchista munakuwasqanchisrayku ruwasqanchispipas interesakusqanrayku ima. Chaymi  rikuchin imapas ruwasqanchis allin kasqanta, tanqariwanchistaqmi sapa pʼunchay imachus ruwasqanchispi astawanraq kallpachakunanchispaq. Ñoqanchispas hukkuna “allinmi ruwasqayki”, nispa niwananchista munanchis chayqa, ¿manachu ñoqanchispas hukkunata chhaynata nisunman? (Leey Mateo 7:12.)

¹⁷ Hukkunaq allin ruwasqallanta qhawarisun chayqa kanqapunin imallamantapas “allinmi ruwasqayki” nispa ninanchispaq. ¿Pikunatan chhaynata kallpachasunman? Allin discurso qoq cristianokunata, Diospa llaqtanpi astawan llankʼayta munaq wayna sipaskunata, onqosqaña tarikuspapas huñunakuykunaman hamuq kuraq cristianokunatawan. “Allinmi kallpachakusqayki”, nispallapas niyqa sonqontan llanllarichinqa astawantaq kallpachakunqapas. ¿Familiapiri? Warmipas qharipas munanmi sumaq simikunawan qosan otaq warmin kallpachananta (Proverbios 31:10, 28). Wawakunapas munankun kallpachanata munakunatapas. Imaynan unuwan ruphaywan tʼikata llanllarichin chhaynatan paykunatapas kallpachan allin ruwasqankumanta, “kusa ruwasqayki” nispa nisqanchis. Chaymi tayta mamakunaqa makilla qhawashananku wawankuq allinkuna ruwasqanta, “allinmi ruwasqayki waway” nispa ninankupaq. Chayta tayta mamakuna ruwanqaku chayqa manan wawakuna pisipaqchu qhawarikunqaku aswanmi allinkaqta ruwanankupaq astawanraq kallpachakunqaku.

18, 19. ¿Imaraykun kallpachakunanchis wayqe pananchiskunata sonqochanapaq kallpachanapaqpas? ¿Imakunata ruwaspan kallpachasunman?

¹⁸ Sonqochasun kallpachasun ima. Jehová Diosqa anchatan interesakun ‘kʼumuykukuqkunapi’ llakisqakunapipas (Isaías 57:15). Bibliapin kayta anyawanchis: “Hukkuna hukkunawan sonqochanakuychis [...] manchalikunata [“llakisqakunata”, NM] yanapaykuychis”, nispa (1 Tesalonicenses 5:11, 14). Diosqa anchatachá kusikun llakisqakunata  kallpachanapaq sonqochanapaqpas kallpachakusqanchismanta.

¹⁹ ¿Imaynatan kallpachasunman pisikallpayaq cristianota? Ñawpaqtaqa sumaq simikunawanmi rimapayana kallpachanapaq. Chaywan manaña sasachakuynin allichakunqachu chaypas manan llakikunanchischu. Aswan allinqa pay munakusqanchista rikuchiymi. Chaymantapas paywan kuskan Jehová Diosmanta mañakusunman Dios munakusqanta llapa iñiqmasinkunapas munakusqanchista yachananpaq (Santiago 5:14, 15). Hinaspapas willasunmanmi iñiqmasinchiskuna munakusqanta payta necesitasqankutapas (1 Corintios 12:12-26). Chaymantapas Jehová Dios payta munakusqanmanta willaq textotan paywan kuska leesunman (Salmo 34:18; Mateo 10:29-31). Sichus sonqomanta ‘sumaq simikunawan’ rimapayananchispaq tiempota qokusun chayqa, yachanqan pay munakusqanchista ancha allinpaq qhawarisqanchistapas (leey Proverbios 12:25).

20, 21. ¿Ima yanapaykunan kan allinta yuyaychanapaq?

²⁰ Allin yuyaychaykuna. Llapallanchismi huchasapa runakuna kanchis chaymi mayninpiqa hukkunaq yuyaychawananchista necesitanchis. Chayrayku Biblia kayta niwanchis: “Kunaykusqata [otaq yuyaychasqata] uyarikuy, wanaykuchisqatapas hapʼikuy, chay hinapin yachayniyoq kapunki”, nispa (Proverbios 19:20). Diospa llaqtanpiqa  umalliqkunan yuyaychawanchis. Ichaqa huk iñiqmasinchiskunapas yuyaychawasunmanmi. Tayta mamakunapas wawankutan yuyaychananku (Efesios 6:4). Iñiyninkupi poqosqa cristianakunapas yuyaychankumanmi cristiana sipaskunata (Tito 2:3-5). Piña yuyaychaq kanman chaypas yuyaychaspaqa manan sientechiq hinachu rimanan aswanmi munakuywan yuyaychanan. Kunanqa allinta yuyaychanapaq kay kinsa yanapaykunata qhawarisun: allin sonqowan yuyaychana, Diospa Siminpin teqsichasqa kanan, sumaqtataq rimapayanapas.

²¹ Allin sonqowan yuyaychana. ¿Iman yanapawasun hukpa yuyaychayninta tukuy sonqowan chaskikunapaq? Manan phiñasqa kaspa otaq paypa allinnillanta munaspa yuyaychawasqanchischu aswanmi allin kananchista munaspa yuyaychawasqanchis. Chhaynaqa ñoqanchispas chayta ruwasun hukkunata yuyaychaspa. Chaymantapas, yuyaychasqanchisqa Diospa Simin Qelqapin teqsichasqa kanan (2 Timoteo 3:16). Bibliamantaña ñawinchasunman manaña chaypas Bibliaq nisqanman hinan imatapas rimana. Chaymi umalliqkunapas allinta qhawarikunku ama yuyaykusqankuman hinalla yachachinankupaq. Manataqmi yuyaykusqankuman hinachu Bibliamantapas qʼewisqata yachachinku. Hinaspapas, sumaqta rimapayana. Yuyaychasqanchista tukuy sonqowan chaskikunankupaqqa respetowanmi sumaqta rimapayana (Colosenses 4:6).

22. ¿Imayna rimaqmi kananchis?

²² Arí, rimayqa Jehová Diospa ancha chaniyoq regalonmi. Hanaq pachapi kaq Taytanchista anchata munakusqanchisraykun allin simikunallata rimayta munanchis. Rimasqanchis simikunaqa kallpachanmanmi hukkunata otaq kʼirinmanpas, chaytan manapuni qonqananchischu. Chayrayku Jehová Diospa munasqanman hinapuni “uyariqkunaq wiñanankupaq” rimasun. Chayta ruwasun chayqa samincha hinan kasun qayllanchispi kaqkunapaq Jehová Diospa munakuyninpitaq allinta takyasun.