1-3. (a) Nkya-buntu kinyi kyabadi betupe kwi Yehowa, na mushindo kinyi ulombeene muntu kutumika nakyo bi bubi? (b) Bwa kwilama mu kifulo ky’Efile Mukulu, abitungu tutumikye bikunyi na kya-buntu kya kwakula?

SU OPA muntu kado, we mulombeene kupusha naminyi su omumona kwete kutumika nako mu mushindo wi bubi? Bu kileshesho, su opa muntu motoka, kunyima opusha shi kwete kwiutambusha bi bubi na kusakula bantu. Twe mulombeene kwinyongola su?

² Mushindo wa kwakula myanda nkya-buntu kyabadi betupe kwi Yehowa, Aye atushaa “kya-buntu kyooso kya muulo na bwedi booso bupwidikye.” (Jaake 1:17) Kino kya-buntu nyi akilesha kwilekena kwi pankatshi pa muntu na nyema, akitukwasha bwa kulesha bi binangu byetu na byatupusha bwa bangi. Byabya, anka bi motoka muntu mulombeene kutumika nakyo bi bubi. Banda kutala mushindo ukumbeene kwinyongola Yehowa nsaa i muntu kwete kwakula bishima abitapa bangi ku mashimba!

³ Bwa kwilama mu kifulo ky’Efile Mukulu, abitungu tutumikye na kino kya-buntu mu mushindo aukumina Yawa mwitupe kyanka. Yehowa atuusha elango pabitale ngakwilo amusankishaa. Eyi dyaaye adyamba shi: “Kishima kii bubi su nkimune takya kutuuka mukanwa mwenu; anka su byaatungiibwa, nutuushe bishima bii buuwa.” (Beena-Efeeze 4:29) Tubande kutala bwakinyi abitungu shi tulame kukanwa  pabitale bishima abitungu kutuuka mwanka, bishima kinyi abitungu kusuuka, na mushindo wa kwikala na bishima “bilombeene kukwasha mu lukumiino.”

4, 5. Mushindo kinyi aulesha ingi myeele ya mu Bible shi bishima byatwakula bi na bukome?

⁴ Kintu kikata akitutakula bwa kulama kukanwa kwetu, nyi mmwanda bishima bi na bukome. Mukanda wa Myeele 15:4 (Ñono na malango) awamba shi: “Edimi dya kalolo di bu mutshi aupânâ mûwa. Dibi naamu adilwishâ eshimba.” * Anka bi mema aadiisha mutshi, nyi bi mumune na edimi dya kalolo aditadisha eshimba dya muntu kwete kuteemesha bishima byadyo. Kadi, ngakwilo e bubi mulombeene kubofusha bangi bantu ku mashimba. Binyibinyi, bishima byatwakula bi na bukome bwa kwipaa sunga kupaasha.​—Myeele 18:21.

⁵ Ungi mwele aulesha dingi patooka bi bukome bwa bishima shi: “Mbalo i mbalakashi, i bu i mwele wa ngoshi.” (Myeele 12:18) Bishima bya mbalakashi, akulaa kushii kwela binangu mbilombeene kutapa bantu ku mashimba na kulwisha kipwano munkatshi mwabo. Kashaa, eshimba dyoobe tadibatapilwe  n’edimi di bu lupete su? Kadi, wawa mwele umune awamba shi: “Ludimi lwa baa-sha-binangu nyi ndubuko lukata.” Bishima bya muntu eele binangu kalolo na alesha binangu by’Efile Mukulu mbikumbeene kubuka eshimba na kulumbuula kipwano ki munkatshi mwa bantu. Okyo tentekyesha efuku dibabadi bakulungule byabya bishima bi na bukome bwa kupaasha eshimba su? (Badika Myeele 16:24.) Bu byatuwuku bukome bwi na bishima byatwakula, twi na lukalo lwa kubuka bangi, pamutwe pa kwibatapa.

6. Bwakinyi twi na kya kulwa ngoshi bwa kukanda ludimi lwetu?

⁶ Sunga twakita mwetu mooso, tatwi balombeene kukanda ludimi lwetu kalolo nya. Binobino, tubande kutala mwanda wa kabidi awitutumu mu kutaluula bishima byetu: Milwisho na kukutwa kwa kupwidika abitutumaa nsaa yooso mu kutumika bi bubi na ludimi lwetu. Bishima byetu abituukila mwishimba, aku namu “eshimba dya muntu nditadiile ku bubi.” (Kibangilo 8:21; Luuka 6:45) Byabya, kutonta ludimi lwetu nyi ngoshi ikata. (Badika Jaake 3:2-4.) Sunga twamba shi tatwi balombeene kukunkusha ludimi lwetu, twi balombeene kwitatshisha bwa kulumbuula mushindo wa kutumika nalo. Anka bi muntu ayowo mema e na kya kulwa ngoshi na mpumo ya mema, atwe namu twi na kya kulwa ngoshi na kubofula kwetu akwitutumu mu kutumika bi bubi na ludimi lwetu.

7, 8. Twi na kya kwimuka kumpala kwa Yehowa bwa bishima byetu su?

⁷ Mwanda wa kasatu awitutumu mu kutaluula ngakwilo etu nyi mwanda twi na kya kwimuka kumpala kwa Yehowa bwa bishima byetu. Mushindo watutumika na ludimi lwetu ngulombeene kulwisha sunga kulongamisha kipwano kyetu na Yehowa mpa na bantu netu, na mushindo watumweneka ku meso kwa bantu. Jaake 1:26 amba shi: “Su muntu eamba’shi ne muntu a Efile Mukulu kushi kulama ludimi lwaye, anka kwete kwidimba aye nabeene, bwin’Efile bwaye mbwa bisumanga.” Bu byatwikalanga bamone mu shapitre mukile, ngakwilo etu mukumbeene kulwisha lulangwilo lwetu. Su tatwi  batonte ludimi lwetu​—su lukwete kwakula myanda ayitapa bantu—​midimo yetu yooso ya bwina Kidishitu ngilombeene kwikala ya bisumanga ku meso kw’Efile Mukulu. Uno se mmwanda wa kwata na muulo ukata?​—Jaake 3:8-10.

⁸ Tubamono kalolo shi kwi myanda ayitutumu mu kupela kutumika bi bubi na kya buntu kya kwakula. Kumpala kwa kwisamba pabitale ngakwilo ebuwa na anyingisha bangi, tubande kwisamba pabitale ngakwilo shatungu kwikala munkatshi mwa beene Kidishitu.

9, 10. (a) Lelo uno bantu bebungi tabadi na ngakwilo e naminyi? (b) Bwakinyi abitungu tusumbule ngakwilo a butesha? (Tala dingi mayi e kuushi kwesaki.)

⁹ Myanda ya butesha. Lelo uno mukanwa mwa bantu bebungi mukwete kutuuka nka myanda i bubi, myanda ya matuka, na ingi myanda ya butesha. Bantu bebungi abekalaa na yawa ngakwilo pa mwanda wa kudila shi bekale abebatala sunga mwanda wa kukutwa kwa bingi bishima bibuwa bya kwakula. Bantu abakitaa myanda ya kusepesha bantu, abakulaa myanda ishi mwishinda, na itale bipindji bya mbidi ya bufu bwa kusepesha bantu. Kadi, myanda ya butesha ta mmyanda ya kusepesha nayo bantu nya. Takudi bipwa pepi na 2 000, ku bukwashi bwa kikudi kiselele Mpoolo mutumibwa baadi mulangye kakongye ka beena Kolose bwashi basumbule ‘bishima bi butete.’ (Beena-Kolose 3:8) Mpoolo baadi mulungule kakongye ka beena Efeeze shi “bishima bya butesha” bi munkatshi mwa myanda ishi na kya “kuteemunwa munkatshi” mwa beena Kidishitu ba binyibinyi.​—Beena-Efeeze 5:3, 4.

¹⁰ Bishima bya butesha abilwisha eshimba dya Yehowa. Abilwisha dingi mashimba a baaba bamufule. Byabya, bu byatudi bafule Yehowa, twi na kya kupela ngakwilo a butesha. Pabaadi mutemune “bikitshino bya mbidi,” Mpoolo baadi mutemune “myanda i butete,” ikumbeene kwikala butete mpa na mu ngakwilo. (Beena-Galate 5:19-21) Uno ta mmwanda upeela nya. Muntu mukumbeene kutushibwa mu kakongye su kunyima  kwa kumupa malango misango ibungi atungunuka na kiubishi kya kwisamba myanda ikile butete. *

11, 12. (a) Twipu nkinyi, na kwakula myanda ya ungi muntu nkulombeene kwikala bubi nsaa kinyi? (b) Bwakinyi balangwidi ba Yehowa be na kya kusuuka kudimbiila bantu myanda?

¹¹ Tuipu, kudimbiila muntu myanda. Bantu abekalaa na kiubishi kya kwisamba myanda itale bangi bantu na nshalelo aabo. Kadi kwisamba kooso kwa myanda ya muntu kwi bubi su? Nya, ta bi bubi kwisamba myanda ibuwa ya muntu ikumbeene kunyingisha bangi sunga kwibakwasha, bu kileshesho kwisamba pabitale muntu bakatuka mu kubatshishibwa sunga muntu atungu kunyingishibwa. Beena Kidishitu ba kumpala abaadi abetatshisha ngofu bwa buwa bwa bakwabo na abaadi abelungushena myanda itale bakwabo beena Kidishitu. (Beena-Efeeze 6:21, 22; Beena-Kolose 4:8, 9) Kadi, twipu, twi bubi mwanda atwisambila myanda ibubi na myanda itale muntu aye nabeene, ishi itale bangi. Na dingi, nsaa ibungi kwipula muntu nyi nkumudimbiila myanda, ikumbeene kumulwishisha. Kudimbiila muntu myanda nyi “nkwakula myanda i bubi . . . ayisabuula muntu na kulwisha nkumo yaaye.” Kileshesho, Baafadisee abaadi abadimbiila Yesu myanda bwa kulwisha nkumo yaaye. (Mateo 9:32-34; 12:22-24) Kudimbiila bantu myanda akutwalaa bilumbu munkatshi mwabo.​—Myeele 26:20.

¹² Ku meso kwa Yehowa bi bubi ngofu kutumika na kya-buntu kya kwakula bwa kulwishisha bangi bantu. Mmushikwe “uno asanga baana na baana.” (Myeele 6:16-19) Kishima kya mu ki na Greke kyabadi baluule bu “kudimbiila muntu myanda” nyi di·aʹbo·los, dingi eshina dya Satana. Aye  nyi “Diabulu” sha madimi adimbiilaa Efile Mukulu. (Bifumbulwe 12:9, 10) Eyendo, abitungu tushikwe ngakwilo e bubi mulombeene kwitwikasha bu ba diabulu. Mu kakongye ta mwi mbalo ya muntu adimbiilaa bantu myanda ayifwisha ku mifubo ya mbidi bu “kwitupisheena” na “kwiabulusheena.” (Beena-Galate 5:19-21) Byabya, kumpala kwa kwakula mwanda wabekalanga bakulungule kwi muntu kampanda, bi buwa kubanda kwiyipusha shi: ‘Ngwa binyibinyi su? Ne mulombeene kwiulungula ungi muntu su? Bi na muulo su napalakasha uno mwanda su?’—Badika 1 Beena-Tesalonika 4:11.

13, 14. (a) Kukaana mulomo nkulombeene kupushika naminyi ku matwi kwa bantu? (b) Kasaabu nkinyi, na bwakinyi muntu sha kasaabu kwete kwituula mu masaku?

¹³ Kukaana mulomo. Anka bu byatwikalanga bamone kumpala, bishima bi na bukome bwa kulwisha mashimba a bantu. Nky’eyendo shi, ingi nsaa pa mwanda wa kukutwa kwa kupwidika kwa bantu, atwe booso atwakulaa bintu byatwinyongola kumongo. Byabya, Bible kwete kwitudimusha pabitale ngakwilo shi na mbalo mu nshibo ya mwina Kidishitu sunga mu kakongye. Mpoolo alungula beena Kidishitu shi: “Bingaayi kwanudi kinyongwa kya mwishimba, bukyelo na nsungu, nulekye kubwela na kukaana mulomo.” (Beena-Efeeze 4:31) Mu angi ma Bible, mbalule “kukaana mulomo” bu “mayi e butete,” na bu “mayi aatapanaa,” sunga bu “kukayishena.” Kukaana mulomo​—mpa na kwitamina kwa bantu mu mashina ebubi, kwibasabuula—​nkulombeene kulwisha nkumo yaabo na kwibekasha bu be na muulo upeela. Baana bakinga abatandikaa n’eshimba dya kutuula lukulupilo mwi bangi, tabakuminaa kukaana kwa mulomo nya.​—Beena-Kolose 3:21.

¹⁴ Mu ngakwilo e bukopo, Bible mukandikye kwikala na kasaabu​—kiubishi kya kwisha bangi bantu milongo, kwibasabuula, sunga kwibakaa mulomo. Muntu sha kasaabu kwete kwituula mu masaku, su tamukyebe kushintuluka, mulombeene kutushibwa mu kakongye. Mulombeene dingi kukutwa myabi ya mu Bufumu su ta mushintulukye. (1 Beena-Kodinto 5:11-13; 6:9, 10) Eyendo shi, takwi mushindo watudya  kwilama mu kifulo ky’Efile Mukulu su twi na kiubishi kya kwakula myanda i bubi, ya madimi, sunga ishii ya kanemo. Yawa ngakwilo tanyingishaa bantu nya.

15. Mbishima kinyi bilombeene “kukwasha mu lukumiino”?

¹⁵ Mushindo kinyi watudi balombeene kutumika na kya-buntu kya kwakula bu abikumiina Yawa mwitupe kyanka? Tentekyesha shi Eyi dy’Efile Mukulu aditutekye bwa kwakula “bishima bii buuwa, bilombeene kukwasha mu lukumino.” (Beena-Efeeze 4:29) Yehowa asangalaa nsaa yatwakula bishima abikwasha mu lukumino, abinyingisha mashimba a bangi bantu. Abitungu kunangushena ngofu bwa kwakula byabya bishima. Bible tetupa mulongo wa bishima byatudi balombeene kwakula nya; sunga kwitulesha shi ino ndjo “myanda ilulame.” (Tite 2:8) Bwa kwakula bishima “bilombeene kukwasha mu lukumino,” abitungu tulamiine ino myanda ipeela isatu i na muulo ayilesha ngakwilo ebuwa: I buwa, ya binyibinyi, na ya kinemo. Bu byatudi na ino myanda mu binangu tubande kutala bileshesho bya myanda ibuwa.​—Tala kashibo “ Ngakwilo ande kwete kunyingisha bantu su?”.

16, 17. (a) Bwakinyi abitungu shi twikale atutumbula bangi? (b) Nsaa kinyi yatudi na mushindo wa kutumbula bangi mu kakongye? mu kifuko?

¹⁶ Kutumbula muntu n’eshimba dimune. Yehowa na Yesu abauku muulo wa bishima bya kutumbula bantu na kwibakumiina. (Mateo 3:17; 25:19-23; Yowano 1:47) Bu byatudi beena Kidishitu, n’atwe naamu abitungu twikale atutumbula bangi. Bwakinyi? Mukanda wa Myeele 15:23 (Ñono na malango), awamba shi: “Kwakula myanda ilombane pa kipindji kyâyo naamu kwi bûwa bwi mo.” Banda kwiyipusha bino: ‘Napushaa naminyi nsaa yabantumbula n’eshimba dimune? Abinyingishaa eshimba na kufukamisha binangu byande su?’ Eyendo, bishima bya lutumbu abikulesha shi muntu kampanda bamono byoyikalanga mukite, na shi muntu kampanda kwete kwitatshisha boobe, na dingi shi bokatuka mu kukita kintu kibuwa.  Aa mayi aakunyingisha na nkutakula mu kukita bikile byoyikalanga mukite mususa ushaale. Bu byopushaa muloo nsaa yabakutumbula, twe mulombeene namu kukita moobe mooso bwa kupa bangi lutumbu su?​—Badika Mateo 7:12.

¹⁷ Kita moobe mooso bwa kumona myanda ibuwa yabakwete kukita kwi bangi, na kwibatumbula. Mu kakongye we mulombeene kupusha mwisambo wibuwa, kumona nsongwalume kwete kwitatshisha bwa kwata mashito mu kakongye, sunga kumona muntu mukulu kwete kulesha kululama kwaye pa’ye kupetekyelwa mu bisangilo sunga ekala na nkalakasho ya mbidi yaaye ya bununu. Bishima byabakula n’eshimba dimune bwa kutumbula muntu mbilombeene kumukuma kwishimba na kumunyingisha mu kikudi. Mu kifuko, mulume na mukashi be na lukalo lwa kupusha bishima bibuwa bya lutumbu abilesha shi bakwete kwiatena na muulo. (Myeele 31:10, 28) Bikishekishe baana, abekala na lukalo lwa kumona shi baledi abetatshisha bwabo na kwibaata na muulo. Kutumbula baana na kwibalesha shi baledi mbebakumine, kwi nka bi kaanya na mema abikwasha mutshi bwashi ukule kalolo. Anwe baledi, etatshisheeyi bwa kumona nsaa ayitungu kutumbula baana benu bwa ngikashi yaabo ibuwa, na byooso byabakwete kwitatshisha bwa kukita. Aa mayi a lutumbu ngakumbeene kunyingisha baana na kwibalesha shi nwibakulupile mwabadi, na byabya bi kwibakwasha bwashi betatshishe bwa kutunguka na kukita myanda ibuwa.

18, 19. Bwakinyi abitungu shi tukite mwetu mooso bwa kusamba na kunyingisha bakwetu beena Kidishitu, na mushindo kinyi watudi balombeene kwibikita?

¹⁸ Kusamba na kunyingisha muntu kwishimba. Yehowa etatshisha ngofu bwa “bee mu malwa” na “bapombolokye.” (Yeeshaya 57:15) Eyi Dyaaye aditulungula bwa kutungunuka ‘na kwikankamishena ku muntu na muntu’ na ‘kukankamika babofule ku mashimba.’ (1 Beena-Tesalonika 5:11, 14) Twi balombeene kushinkamisha shi Efile Mukulu amonaa na kwete kusangala ngofu pabitale mushindo watukwete kwitatshisha bwa kusamba na kunyingisha bakwetu beena Kidishitu be mu malwa na babofule ku mashimba.

 ¹⁹ Kadi, nkinyi kyodi mulombeene kwakula bwa kunyingisha mwina Kidishitu neetu mubofule kwishimba? Topwandikishanga shi abitungu opudishe mwanda waye. Misango ibungi, penda mayi apeela ngalombeene kumukwasha. Lesha yawa muntu mukookye kwishimba shi okwete kwitatshisha bwaye. Lungula yawa mubofule kwishimba bwashi nwela naaye luteko; we mukumbeene kuteka Yehowa bwashi amukwashe bwashi aukye mushindo wabadi bamufule kwi Efile Mukulu na kwi bakwabo. (Jaake 5:14, 15) Muleshe dingi shi mu kakongye be naaye lukalo na abamwata na muulo ukata. (1 Beena-Kodinto 12:12-26) Badikayi naaye verse umune mukumbeene kulesha shi Yehowa kwete kwitatshisha bwaye. (Misambo 34:18; Mateo 10:29-31) Kwata nsaa ilombane bwa kulungula muntu e mu malwa “eyi dya kalolo” aditukila mwishimba akukyebe kumukwasha bwashi amone shi mufudibwe na shi abamwata na muulo.​—Badika Myeele 12:25.

20, 21. Myanda kinyi ayikwashaa bwashi elango dikale di buwa?

²⁰ Kutuusha kwa malango. Bu byatudi bantu bashi bapwidikye, twi na lukalo lwa kupeta malango nsaa na nsaa. Bible etulungula shi: “Teemesha elango, kumiina bulambukishi bwashi ku nfudiilo wekale na binangu.” (Myeele 19:20) Ta nkapenda bakulu mu kakongye nyi abapeyaa bangi malango nya. Baledi abalangaa baana. (Beena-Efeeze 6:4) Bakwetu bakashi banyingye mu kikudi mbakumbeene kulanga bakwetu bakashi bakii bakinga. (Tite 2:3-5) Kifulo kyatudi nakyo bwa bangi akitutumu  mu kwibalanga mu mushindo wabadi balombeene kukumina kushi’bo kupusha shi atwibakalakasha. Nkinyi kilombeene kwitukwasha bwa kwibapa malango e byabya? Tubande kutala myanda isatu ikumbeene kukwasha bwashi elango dikale dibuwa: binangu bya yawa apa muntu elango, akutukila elango, na mushindo wa kupa muntu elango.

²¹ Elango adibangaa na yawa alanga bangi. Eyele luno lukonko: ‘Nsaa kinyi ikumbeene kwikala elango ndibofule bwashi nedikumiine?’ Su ouku shi yawa muntu akulanga kwete kwitatshisha boobe, takwete kwakula mwanda e noobe kilumbu, na dingi shi te na binangu bi bubi koodi nya, mbibofule boodya kukumina elango dyaaye. Byabya nsaa yolanga bangi, tomono shi bibuwa shi binangu byoobe bikale byabya su? Elango dibuwa aditukila mu Eyi dy’Efile Mukulu. (2 Timotee 3:16) Sunga byekala shi atubadika musango umune mu Bible sunga shi tatubadika musango umune, abitungu shi elango dyatupa muntu ditukile mu Bifundwe. Byabya, bakulu mu kakongye abitungu badimukye bwashi tabekalanga abapa bantu malango muyiile binangu byabo; sunga kwalula Bifundwe bwa kukwatshishena binangu byabo’bo banabeene. Elango adikalaa dingi buwa su mbedituushe mu mushindo wibuwa. Elango dyabadi batuushe na bishima bi mwenyi na bukalabwino ndibofule bwa kwidikumina na adikwasha muntu bwashi amone shi abamupa kanemo.​—Beena-Kolose 4:6.

22. Nkitshibilo kinyi kyoodi nakyo pabitale mushindo wa kutumika na kya-buntu kya kwakula?

²² Eyendo, kwakula nyi nkya-buntu kya muulo kitupe Efile Mukulu. Kifulo kyatudi nakyo bwa Yehowa abitungu kitutakule bwa kutumika nakyo bibuwa, kushi bibubi. Tatulubanga shi bishima byatwakula bi na bukome​—bukome bwa kunyingisha sunga bwa kubofusha bangi ku mashimba. Byabya, tukite mwetu mooso bwa kutumika kalolo na kino kya-buntu mu mushindo ubaadi aukyebe Yawa mwitupe kyanka—​bwa kunyingisha bangi. Ngakwilo etu mukumbeene kwikala bu mwabi kwi baaba be pepi netu na akyebe kwitukwasha bwa kwilama mu kifulo ky’Efile Mukulu.