1-3. (a) Hi yihi nyiko yin’wana leyi Yehovha a hi nyikeke yona, naswona munhu a nga yi tirhisa njhani hi ndlela yo biha? (b) Leswaku hi rhandziwa hi Xikwembu, xana hi fanele ku yi tirhisa njhani nyiko leyi xi hi nyikeke yona yo kota ku vulavula?

U NGA ku yini loko wo nyika munhu loyi u n’wi rhandzaka nyiko kambe a yi tirhisa hi vusopfa? A hi nge u n’wi nyike movha kutani u twa leswaku u yi chayele hi vusopfa ivi a vavisa van’wana? A swi kanakanisi leswaku u ta hela matimba!

² Ku kota ku vulavula i nyiko leyi humaka eka Yehovha, Munyiki wa “nyiko yin’wana ni yin’wana leyinene ni nyiko yin’wana ni yin’wana leyi hetisekeke.” (Yakobo 1:17) Nyiko leyi yi endla leswaku hi hambana ni swiharhi nakambe yi endla leswaku hi kota ku vula leswi hi swi anakanyaka ni ku byela van’wana ndlela leyi hi titwaka ha yona. Hambiswiritano, ku fana ni movha, nyiko leyi yi nga ha tirhisiwa hi ndlela yo biha. Yehovha a nga tsaki loko ririmi ri tirhisiwa hi ndlela yo biha!

³ Leswaku hi tshama hi ri lava rhandzekaka eka Xikwembu, hi fanele hi tirhisa ririmi ra hina hi ndlela leyi Loyi a hi nyikeke rona a lavaka leswaku hi ri tirhisa ha yona. Yehovha wa yi tiva ndlela leyi hi faneleke hi vulavula ha yona leswaku hi ta n’wi tsakisa. Rito ra Yena ri ri: “Rito ro bola ri nga humi enon’wini wa n’wina, kambe a ku hume rito rin’wana ni rin’wana lerinene leri akaka hi ku landza xilaveko xa kona,  leswaku ri nghenisa leswi tsakisaka eka lava swi twaka.” (Vaefesa 4:29) A hi kambisiseni leswaku hikwalaho ka yini hi fanele hi lawula ririmi ra hina, hi wahi mavulavulelo lama hi faneleke ku ma papalata ni leswaku hi nga ri tirhisa njhani ririmi ra hina ku ‘aka’ van’wana.

4, 5. Xana swivuriso swin’wana swa Bibele swi swi komba njhani leswaku marito ma swi kota ku khutaza ni ku tshova munhu mbilu?

⁴ Xivangelo xo sungula lexi endlaka leswaku hi lawula ririmi ra hina hi leswaku nomu a wu taleriwi hi nambu. Swivuriso 15:4 yi ri: “Ririmi ro olova i murhi wa vutomi, kambe loko ri soholokile ri tshova moya.” * Ku fana ni mati lama kotaka ku pfuxa murhi lowu vuneke, marito lamanene ma nga khutaza lava va ma twaka. Hi hala tlhelo marito lama tlhavaka ma nga tshova van’wana timbilu. Leswi hi swi vulaka swi nga twisa van’wana ku vava kumbe swi va khutaza.—Swivuriso 18:21.

⁵ Loko xivuriso xin’wana xi hlamusela ndlela leyi marito ma kotaka ku twisa ku vava ha yona xi ri: “U kona la vulavulaka handle ko anakanya ku fana ni ku tlhava ka banga.”  (Swivuriso 12:18) Loko munhu a vula swo karhi a nga rhanganga a anakanya a nga vavisa van’wana swinene a tlhela a onha vuxaka. Xana u tshama u tlhaviwa hi marito yo karhi? Hi hala tlhelo xivuriso lexi tshahiweke laha henhla xi ri: “Ririmi ra lavo tlhariha ra horisa.” Marito lama khutazaka lama vuriwaka hi munhu la chavaka Xikwembu ma nga horisa mbilu leyi tshovekeke ma tlhela ma pfuxa vuxaka. Xana u tshama u khutaziwa hi marito lamanene? (Hlaya Swivuriso 16:24.) Leswi hi tivaka leswaku leswi hi swi vulaka swi nga khutaza van’wana kumbe swi va tshova mbilu hi fanele hi tirhisa ririmi ra hina ku va aka.

6. Ha yini swi tika ngopfu ku lawula ririmi ra hina?

⁶ A swi koteki ku lawula ririmi ra hina hi ku helela. Xivangelo xa vumbirhi lexi endlaka leswaku hi lawula ririmi ra hina hi lexi: Xidyoho ni ku nga hetiseki swi endla leswaku hi tsandzeka ku lawula ririmi ra hina. Leswi hi swi vulaka swi huma embilwini naswona “mboyamelo wa mbilu ya munhu wu bihile.” (Genesa 8:21; Luka 6:45) Hi yona mhaka leyi swi tikaka ku lawula ririmi ra hina. (Hlaya Yakobo 3:2-4.) Hambileswi hi nga swi koteki ku ri lawula hilaha ku heleleke ririmi ra hina, kambe hi fanele hi tikarhatela ku antswisa ndlela leyi hi ri tirhisaka ha yona. Ku fana ni munhu la ringetaka ku hlambela a hambana ni lomu nambu wu khulukelaka kona, na hina hi fanele ku tshama hi ri karhi hi lwela ku lawula ririmi ra hina.

7, 8. Xana i swa nkoka ku fikela kwihi eka Yehovha leswaku hi lawula ririmi ra hina?

⁷ Xivangelo xa vunharhu lexi endlaka leswaku hi lawula ririmi ra hina hi leswaku hi ta tihlamulela eka Yehovha hikwalaho ka leswi hi swi vulaka. Ndlela leyi hi tirhisaka ririmi ra hina ha yona, yi khumba vanhu-kulorhi na Yehovha. Yakobo 1:26 yi ri: “Loko munhu un’wana ni un’wana a tivona a ri mugandzeri wa xiviri kambe a nga lawuli ririmi ra yena, a tama a xisa mbilu ya yena n’wini, muxaka wa vugandzeri  bya munhu loyi i wa hava.” * Hilaha hi swi voneke hakona eka ndzima leyi hundzeke, ndlela leyi hi vulavulaka ha yona yi khumba vugandzeri bya hina. Loko hi nga koti ku lawula ririmi ra hina, kutani hi vulavula marito lama tlhavaka, hinkwayo mintirho leyi hi yi endlelaka Xikwembu yi ta va ya hava. Hikwalaho hi fanele hi xiya ndlela leyi hi tirhisaka ririmi ra hina ha yona.—Yakobo 3:8-10.

⁸ Swi le rivaleni leswaku hi ni swivangelo leswi twalaka swo va hi lawula ririmi ra hina. Hi nga si bula hi marito lamanene lama akaka, a hi rhangeni hi ku bula hi marito lama nga fanelangiki eka Mukreste wa ntiyiso.

9, 10. (a) Hi wahi mavulavulelo lawa vanhu va namuntlha va ma rhandzaka? (b) Ha yini hi fanele hi papalata nhlambha? (Nakambe vona nhlamuselo ya le hansi.)

⁹ Nhlambha. Namuntlha vanhu vo tala va rhandza ku vulavula nhlambha. Van’wana va tirhisa marito ya nhlambha ku kandziyisa leswi va swi vulaka kumbe va ma tirhisa hikwalaho ko kayivela rito leri va nga ri tirhisaka. Vanhu lava tirhaka ku nyanyula vanhu hi mafenya va tala ku tirhisa nhlambha, kumbe marito lama vulavulaka hi timhaka ta masangu leswaku vanhu va ta hleka. Kambe nhlambha a hi nchumu lowu vanhu va faneleke va titsakisa ha wona. Eka malembe ya kwalomu ka 2 000 lama hundzeke muapostola Pawulo u huhuteriwe ku laya vandlha ra le Kolosa leswaku ri cukumeta “mavulavulelo ya nhlambha.” (Vakolosa 3:8) Pawulo u byele vandlha ra le Efesa leswaku “mafenya lama thyakeke” i xin’wana xa swilo leswi nga ‘fanelangiki swi vuriwa’ hi Vakreste va ntiyiso.—Vaefesa 5:3, 4.

¹⁰ Yehovha a nga yi rhandzi nhlambha. Swi tano ni le ka lava va n’wi rhandzaka. Ku rhandza Yehovha swi endla leswaku  hi venga ku vulavula nhlambha. Loko Pawulo a vulavula hi “mintirho ya nyama” u boxe “thyaka,” leswi nga katsaka mavulavulelo yo biha. (Vagalatiya 5:19-21) Leyi i mhaka leyi lavaka ku tekeriwa enhlokweni. Munhu a nga susiwa eku hlanganyeleni loko a hambeta a tirhisa marito ya nhlambha kumbe a hlohlotela van’wana leswaku va endla swilo leswi nga manyala ni leswi onhaka. *

11, 12. (a) Xana swi hoxe kwihi ku vulavula hi vanhu van’wana? (b) Ha yini vagandzeri va Yehovha va fanele va papalata ku lumbeta van’wana?

¹¹ Rihlevo ni ku lumbeta. Vanhu va rhandza ku vulavula hi vanhu ni swilo leswi va swi endlaka. Xana swi bihile ku endla tano? A swi bihanga loko hi nga va onhi vito, loko hi tibulela hi timhaka to fana nileswaku i mani la ha ku khuvuriwaka kumbe la lavaka ku khutaziwa. Vakreste va lembe-xidzana ro sungula a va khathalelana kutani a va rungulelana timhaka letinene leti khumbaka vapfumeri-kulobye. (Vaefesa 6:21, 22; Vakolosa 4:8, 9) Kambe, rihlevo ra onha hikuva ri boxa timhaka leti munhu a nga laviki leswaku van’wana va ti tiva. Ku tlula kwalaho, munhu la hlevaka u hetelela a ri mulumbeti ku nga swona leswi vavisaka van’wana. Ku lumbeta i “ku hemba mavunwa hi van’wana . . . hi xikongomelo xo va onha vito.” Hi xikombiso, Vafarisi va hleve Yesu hi xikongomelo xo n’wi onha vito. (Matewu 9:32-34; 12:22-24) Hakanyingi ku lumbeta ku vanga timholovo.—Swivuriso 26:20.

¹² Yehovha a nga twani ni vanhu lava lumbetaka van’wana kumbe lava vangaka ku avana. Wa va venga lava “hlohlotelaka timholovo exikarhi ka vamakwavo.” (Swivuriso 6:16-19) Rito ra Xigriki leri hundzuluxeriweke va ku “mulumbeti”  i di·aʹbo·los, leri tirhisiwaka eka Sathana. U vitaniwa “Diyavulosi” hileswi a nga mulumbeti wo homboloka wa Xikwembu. (Nhlavutelo 12:9, 10) Na hina hi lava ku papalata mavulavulelo lama nga hi endlaka hi fana na Diyavulosi. A nga kona evandlheni la faneleke a lumbeta van’wana kumbe a hlohlotela mintirho ya nyama yo fana ni “ku kanetana” ni “ku avana.” (Vagalatiya 5:19-21) Hikwalaho, loko u nga si vula swo karhi hi munhu un’wana, tivutise: ‘Xana i ntiyiso? Xana ndzi ta va ndzi n’wi onha vito? Xana swi fanerile ku va ndzi swi vula?’—Hlaya 1 Vatesalonika 4:11.

13, 14. (a) Xana vanhu va titwa njhani loko va rhukaniwa? (b) Ha yini munhu la rhukanaka a tihoxa ekhombyeni?

¹³ Ndzhukano. Hilaha swi hlamuseriweke hakona, leswi hi swi vulaka swi nga tlhava van’wana. Hikwalaho ka leswi hi nga hetisekangiki, minkarhi yin’wana hi vula swilo leswi hi tlhelaka hi tisola hi swona. Hambiswiritano, Bibele yi hi lemukisa hi mavulavulelo lawa ma nga fanelekiki ekaya ra Mukreste kumbe evandlheni. Pawulo u khutaze Vakreste a ku: “Ku leva hinkwako ni ku hlundzuka ni vukarhi ni huwa ni mavulavulelo ya nhlambha a swi susiwe eka n’wina swin’we ni vubihi hinkwabyo.” (Vaefesa 4:31) Tibibele tin’wana ti hundzuluxela xiga lexi nge “mavulavulelo ya nhlambha” tanihi “marito yo biha,” “ririmi leri twisaka van’wana ku vava” ni “ndzhukano.” Ku rhukana van’wana—leswi katsaka ku vitana van’wana hi mavito lama va tekelaka ehansi ni ku tshamela ku va sola-sola—swi nga va endla va titwa va ri swikangalafula. Vana hi vona va talaka ku vaviseka ngopfu etimbilwini ta vona loko va rhukaniwa.—Vakolosa 3:21.

¹⁴ Bibele yi tirhisa marito ya ntshima ku sola vanhu lava rhukanaka. Munhu loyi a rhukanaka u le khombyeni hikuva loko a nga tshiki mukhuva wa yena endzhaku ko pfuniwa ko tala, a nga susiwa evandlheni. Loko a nga hundzuki, a nga lahlekeriwa hi mfanelo yo hanya emisaveni leyintshwa. (1 Vakorinto 5:11-13; 6:9, 10) Xikwembu a xi rhandzi vanhu lava rhandzaka ku vulavula swilo leswi nga akiki, mavunwa  ni leswi vavisaka van’wana. Mavulavulelo yo tano a ma khutazi.

15. Xana i mavulavulelo ya njhani lama nga ‘manene eku akeni van’wana’?

¹⁵ Xana hi nga ri tirhisa njhani ririmi ra hina leswaku hi ta tsakisa Xikwembu? Tsundzuka leswaku Rito ra Xikwembu ri hi khutaza ku vulavula “rito rin’wana ni rin’wana lerinene leri akaka.” (Vaefesa 4:29) Yehovha wa tsaka loko hi vulavula marito lama akaka, lama khutazaka ni ku tiyisa van’wana nhlana. Swi lava leswaku munhu a rhanga hi ku dya marhambu ya nhloko a nga si vula marito yo tano. Bibele a yi hi nyiki swinawanawana swa ndlela leyi hi faneleke hi vulavula ha yona; nakambe a yi hi nyiki nxaxamelo wa marito lama faneleke ma tirhisiwa eka “mavulavulelo lamanene.” (Tito 2:8) Leswaku hi kota ku vulavula marito lama “akaka” hi fanele hi tshama hi tsundzuka tinhla tinharhu ta nkoka, leti hi pfunaka ku vulavula swilo leswi akaka: Ku nga marito lamanene, ya ntiyiso ni ya musa. Loko hi ri karhi hi anakanyisisa hi tinhla leti a hi xiyeni swikombiso swo karhi leswi nga hi pfunaka ku vulavula marito lama akaka.—Vona bokisi leri nge “ Xana Ndlela Leyi Ndzi Vulavulaka Ha Yona Ya Aka?”

16, 17. (a) Ha yini hi fanele hi bumabumela van’wana? (b) Hi swihi swiendlo leswi nga endlaka leswaku hi bumabumela vamakwerhu evandlheni? ni le kaya?

¹⁶ Bumabumela swi huma embilwini. Yehovha na Yesu va swi tiva leswaku i swa nkoka ku bumabumela van’wana ni ku va khutaza. (Matewu 3:17; 25:19-23; Yohane 1:47) Tanihi Vakreste, i swinene ku bumabumela van’wana swi huma embilwini. Ha yini? Hikuva Swivuriso 15:23 yi ri: “Rito leri fikeke hi nkarhi wa kona i rinene ngopfu!” Tivutise: ‘Xana ndzi titwa njhani loko van’wana va ndzi bumabumela swi huma embilwini? Xana a ndzi tsaki ndzi tlhela ndzi khutazeka?’ Loko munhu a ku bumabumela u kombisa leswaku wa  khathala ha wena, ni leswaku u xiya matshalatshala ya wena lawa u ma endleke. Marito yo tano ma tiyisa nhlana ma tlhela ma ku khutaza leswaku u tirha hi matimba enkarhini lowu taka. Leswi na wena u tsakaka loko u bumabumeriwa, u fanele u bumabumela van’wana.—Hlaya Matewu 7:12.

¹⁷ Tidyondzise ku vona leswinene eka van’wana, kutani u va bumabumela. Evandlheni u nga ha twa nkulumo leyi lunghiseleriweke kahle, kumbe u xiya muntshwa la lwelaka ku fikelela tipakani leti tiyisaka vuxaka bya yena na Yehovha, kumbe u xiya munhu la dyuhaleke la nga xwiki eminhlanganweni. Marito yo karhi ya ku va bumabumela ma nga va khutaza ni ku va tiyisa leswaku va ya emahlweni va gandzela Yehovha. Endyangwini, vavanuna ni vavasati va fanele va bumabumelana va tlhela va tsakelana. (Swivuriso 31:10, 28) Vana va kula kahle, ngopfu-ngopfu loko va rhandziwa. Eka vona, ku bumabumeriwa ku fana ni ximilana lexi cheletiwaka kahle xi tlhela xi kuma masana. Vatswari, mi fanele ku kuma tindlela to bumabumela vana va n’wina hikwalaho ka swilo leswinene leswi va swi endlaka ni matshalatshala ya vona. Loko mi endla tano, vana va n’wina va ta va ni xivindzi va tlhela va khutazeka leswaku va ringeta hi matimba ku endla leswi lulameke.

18, 19. Ha yini hi fanele ku tikarhatela ku chavelela vamakwerhu naswona hi nga swi endlisa ku yini sweswo?

¹⁸ Ku chavelela. Yehovha wa khathala swinene hi “lava va titsongahataka” ni lava “pfotlokeke.” (Esaya 57:15) Rito ra yena ri hi khutaza leswaku hi ‘hambeta hi chavelelana’ ni ku ‘vulavula hi ku chavelela eka mimoya-xiviri leyi karhatekeke.’ (1 Vatesalonika 5:11, 14) Xikwembu xa tsaka loko hi endla matshalatshala ya ku chavelela vapfumeri-kulorhi lava nga ni gome.

¹⁹ Kambe, xana u nga n’wi chavelela njhani makwenu la heleke matimba kumbe la nga ni ntshikilelo? Leswi a swi vuli leswaku u fanele u n’wi tlhantlhela xiphiqo xa  yena. Hi xitalo ku vula marito ma nga ri mangani swi nga pfuna. Ringeta ku n’wi tiyisekisa leswaku wa khathala hi yena. N’wi kombele leswaku mi khongela swin’we; loko u ri karhi u khongela, kombela Yehovha leswaku a n’wi pfuna ku vona leswaku wa n’wi rhandza nileswaku vamakwerhu va n’wi rhandza na vona. (Yakobo 5:14, 15) N’wi tiyisekise leswaku i xirho xa nkoka evandlheni. (1 Vakorinto 12:12-26) N’wi hlayele tsalwa ro karhi ra Bibele leri kombaka leswaku Yehovha wa n’wi khathalela. (Pisalema 34:18; Matewu 10:29-31) Loko u tinyika nkarhi lowu ringaneke wo va na yena, u n’wi byela “rito lerinene” leri humaka embilwini u ta kota ku n’wi pfuna leswaku a titwa a rhandziwa.—Hlaya Swivuriso 12:25.

20, 21. Hi tihi tinhla leti endlaka leswaku ndzayo yi tirha kahle?

²⁰ Ndzayo leyi pfunaka. Leswi hi nga vanhu lava nga hetisekangiki, hinkwerhu ha yi lava ndzayo nkarhi ni nkarhi. Bibele yi ri: “Yingisa xitsundzuxo u tlhela u amukela ndzayo, leswaku u ta tlhariha eka vumundzuku bya wena.” (Swivuriso 19:20) A hi vakulu ntsena lava nga ni lunghelo ro nyikela ndzayo kumbe xitsundzuxo. Vatswari va nga laya vana va vona. (Vaefesa 6:4) Vamakwerhu va xisati lava wupfeke va nga ha laya vamakwerhu va xisati lava ha riki vantshwa. (Tito 2:3-5) Hikwalaho ka leswi hi nga ni rirhandzu, hi ta laya munhu hi ndlela ya leswaku a yi amukela handle ko titwa a tshikileriwile. I yini lexi nga hi pfunaka ku laya vanhu hi ndlela  yoleyo? Xiya tinhla tinharhu leti endlaka leswaku ndzayo yi va leyi pfunaka: xikongomelo xa loyi a yi nyikelaka ni xivangelo xo endla tano ni ndlela leyi a yi nyikelaka ha yona.

²¹ Leswaku ndzayo yi va leyi tirhaka loyi a yi nyikelaka u fanele a rhanga a tikambisisa. Tivutise, ‘Xana ndzi kota ku amukela ndzayo loko swi te yini?’ Swa olova ku amukela ndzayo loko u tiva leswaku loyi a ku layaka wa khathala ha wena, a nga ku layi hileswi a hlundzukisiweke hi mhaka yo karhi, naswona a nga ku layi hikwalaho ka swivangelo swo karhi leswi nga riki swinene. Na wena endla tano loko u lava leswaku ndzayo ya wena yi pfuna van’wana. Leswaku yi pfuna, yi fanele ku sekeriwa eRitweni ra Xikwembu. (2 Timotiya 3:16) Ku nga khathariseki leswaku hi tshaha marito lama humaka eBibeleni hi ku kongoma kumbe a hi ma tshahi, ndzayo yin’wana ni yin’wana leyi hi yi nyikelaka yi fanele ku va yi sekeriwe eMatsalweni. Xisweswo vakulu va fanele va xiya leswaku va nga sindzisi vanhu ku hanya hi ndlela leyi vona va lavaka ha yona, kumbe ku hundzula Matsalwa leswaku ma pfumelelana ni leswi va swi lavaka. Ndzayo yi tirha kahle loko yi nyikeriwa hi xichavo. Ndzayo leyi lungiweke kahle hi munyu yi endla leswaku loyi a pfuniwaka a sala a tsakile.—Vakolosa 4:6.

22. Xana i yini leswi u tiyimiseleke swona loko swi ta eka ndlela leyi u tirhisaka ririmi ra wena ha yona?

²² Ku vulavula i nyiko leyi humaka eka Xikwembu hakunene. Rirhandzu ra hina eka Xikwembu ri fanele ri hi pfuna leswaku hi nga tirhisi nyiko leyi hi ndlela yo biha. Hi fanele hi tsundzuka leswaku leswi hi swi vulaka eka van’wana swi nga va aka kumbe swi va tlhava. Xisweswo a hi lweleni ku tirhisa nyiko leyi Xikwembu xi hi nyikeke yona hi ndlela leyi xi lavaka leswaku hi yi tirhisa ha yona, ku nga ku “aka” van’wana. Hi ndlela yoleyo, marito ya hina ma ta va lama khutazaka eka lava va ma twaka naswona ma ta hi pfuna leswaku hi tshama hi rhandziwa hi Xikwembu.