1. Avale bôt avé Yéhôva a dutu be nye, a amu jé ba yiane ke ôsu a jeñe na be yemelane mam me ne mvaé mfa’a Zambe?

YÉSUS a nga jô na, “bôte ba kañe Zambe nya nkañane ba ye kañe Tate a nsisim a [benya mejôô]; amu Tate a yi na avale bôte te e kañe nye.” (Jean 4:23, Mfefé Nkôñelan.) Éyoñe Yéhôva a yen avale bôt ete, a bo na be subu ba Mone wé bebé; aval ete fe nde a nga bo asu dôé. (Jean 6:44) Nga beta ma’a le? Ve bôte ba nye’e benya mejôô ya Bible ba yiane jeñe na be yemelane “mam me ne mvaé mfa’a Tate,” amu Satan a ne môte medu’an a dañ.​—Beéphésien 5:10; Nlitan 12:9.

2. Aval avé Yéhôva a yene bôte ba fulane nya ékaña’a a évus ékaña’a?

² Tame yene jam é nga bobane Nkôle Sinaï éyoñe bone b’ Israël be nga jô Aaron na a kôme be zambe mfe. Aaron a nga kañese kôme be ényaka or; ane a nga jô na ényaka éte nje é ne Yéhôva. A nga beta fe jô na: “Akiti a ye bo [abô’ô asu] Yéhôva.” Ye Yéhôva a nga kañese na évus ékaña’a éte é fulan a nya ékaña’a? Momo. A nga bo na bôte 3 000 be wu amu be nga kañe zambe mfe. (Nkôlan 32:1-6, 10, 28) Nalé a ye’ele bia na, nge bia kômbô ba’ale biabebien nye’ane Zambe été, bi nji yiane ‘nambe jôm é ne mvin,’ bia yiane fe sa’ale jôm ése é ne ndamane nya ékaña’a.​—Ésaïe 52:11; Ézéchiel 44:23; Begalate 5:9.

3, 4. Amu jé bia yiane jeñe na bi yemelan ôsimesane Yéhôva a lat a mebôk a metume ya émo?

³ Éyoñe minlôman mise mi maneya wu, bivuse  bekristen bi nga taté na bia kañese metum ya meyoñ mefe, mebôk a mimôs mi ne “mimfufub” asu émo; bi ye’ele fe bôte na Zambe a kañese avale mam ete. (2 Bethessalonicien 2:7, 10) Nté bia zu kobô ajô mebô’ô méziñ y’été, yenek avale me tii a nsisime ya émo, sa ke a wu Zambe. Mebô’ô méziñ y’émo me bili ngume nsôñan: Ma tindi bôte na be bi mbia minkômban, ma wumulu évus ékaña’a a mam mese me tii a mimbia minsisim; mam mete mese ki me ne ndeme ya “Beta Babylone.” * (Nlitan 18:2-4, 23) Te vuane na, melu mvus, Yéhôva a nga yene mam me tii a évus ékaña’a nyé. Teke bisô na dene fe, mebô’ô ya évuse ñyebe me ne nyé e mise mé. Nga nne bia fe bia yiane yene mebô’ô mete nalé?​—2 Jean 6, 7.

⁴ Benya Bekristen ba yeme na mebô’ô méziñ me ne abé mise me Zambe. Bia yiane kôme nyoñe ntyi’ane ya sa’ale avale mebô’ô ete. Asu na bi tu’a yemete ntyi’an ôte, a na, bi ke ôsu a ba’ale biabebien nye’ane Zambe été, bia yiane taté yem amu jé Yéhôva a vini mebô’ô mete.

5. Amu jé bi vo’o jô na Yésus a nga bialé Ngon 12 é too melu 25?

⁵ Teke éfus éziñe ya Kalate Zambe ja kobô ajô abô’ô abialé Yésus. Nya ajô a ne na, bi vo’o kôme yeme môs a nga bialé. Ve bia kôme yeme na a nji bialé Ngon 12 é too melu 25, amu, nlam a nga bialé, Ngon 12 é ne angôndô ya avep. * Luc ki a nga tili na, éyoñe Yésus a nga  bialé, “beba’ale mintômba be nga to mefup,” be ba’ale’e mintômba miap. (Luc 2:8-11) Nge beba’ale mintômba be mbe be lôte’e ngume mbu mefup, Luc a nji ye beta vañe jô na “be nga to mefup.” Ve mbôle mveñ a neige bi mbe bi noñe’e abui e Bethléhem Ngon 12, beba’ale mintômba be nji be ve ‘tabe mefup’ a mintômba miap éyoñ éte. Nde fe, Joseph ba Marie be nga ke Jérusalem amu César Auguste a nga ve atiñe na môt ase a ke élañe bôt. (Luc 2:1-7) César a nji be ngule ya jô bejuif na be bo avale dulu ete mveñe si, a to ke na be mbe be vini’i be too éjôé Beromain si.

6, 7. (a) Metume ya Kilisimas ma so vé? (b) Nsela’ane mbé a ne zañe mimveane ba bo môse Kilisimas a mi benya Bekristen ba bo?

⁶ Kalate Zambe a nji yem abô’ô Kilisimas. Abô’ô ete da so bivuse metume ya melu mvus, ane abô’ô be mbe be loone na Saturnal Romain. Be mbe be jeme’e abô’ô ete asu Saturne, zambe ya bisaé mefup. Nouvelle Encyclopédie catholique (Énglis) a liti fe na, bekañe Mithra be nga telé Ngon 12 é too melu 25 ane “môs abialé ya jôp.” Abô’ô kilisimas e nga taté bebé mimbu 300 mvus awu Yésus, valé “ékaña’a zambe ya jôp é maneya yametane si ya Rome.”

⁷ Éyoñe mebô’ô mete me mbe me boba’an, môt ase a mbe a va’a nyô mbo’o das, be ja’a fe bidi bi ne mvaé; avale ba bo abô’ô Kilisimas. Ve mimveane ba bo abô’ô kilisimas mi nji lu’an a mejô me ne kalate 2 Becorinthien 9:7; a jô na: “Môt ase a bo’ aval ane a kômbôya nleme wé été: sa mboane ya ôlun, nge wu ya ntindan amu Zambe a nye’e nyô a ve a mevak.” Benya Bekristen ba ve a nlem ôse, be nji yange ngume môse ya mbu asu na be ve môte das, a be nji yange na môte ba ve das a ve fe be jôm éziñ. (Luc 14:12-14; lañe’e Mam  Minlôman 20:35.) Nde fe, mbôle ba jeme ki abô’ô kilisimas, nalé a bo na be sa’ale bikôla a mbia be mam ba bobane môs ôte.​—Matthieu 11:28-30; Jean 8:32.

8. Ye beyeme mam be nga ke ve Yésus das môs a nga bialé? Timi’in.

⁸ Ve bôt béziñe ba jô na, nga beyeme mam be nga ke ve Yésus das môs a nga bialé? Ba du’uban. Amu melu mvus, be mbe be bo’o mimvean miziñ asu na be liti na ba semé éto môt a bili. (1 Bejô Bôt 10:1, 2, 10, 13; Matthieu 2:2, 11) Nde fe, beyeme mam bete be nji so alu Yésus a nga bialé. Be nga zu koone ba bebiaé bé be ntoo nda jap, Yésus a nji be a ngenane ntyene mon.

9. Jé é nga bobane mebô’ô me abialé ya Bible?

⁹ Akusa bo na abialé mon da soo abui mevak, teke  éfus éziñe ya Kalate Zambe ja liti na Bekristen ba yiane de jem. (Besam 127:3) Ye a ne amu Zambe a nga vuane bia kate na bi jem abô’ô ete? Momo. Kalate Zambe a kobô ajô mebô’ô me abialé mebaé: di Pharaon ya Égypte, a di Hérode Antipas. (Lañe’e Metata’a 40:20-22; Marc 6:21-29.) Mebô’ô mete mebaane me nga su’ulan abé, e dañe dañe di baa, amu be nga tyi’i Jean Baptiste nlô a vee.

10, 11. Aval avé Bekristene ya ntete mimbu ôsu be mbe be yene’e abô’ô abialé, amu jé?

¹⁰ The World Book Encyclopedia a jô na: “Bekristene ya ntete mimbu ôsu be mbe be yeme’e na abô’ô abialé é tii a bivuse metum.” Begrek ya melu mvus ki be mbe be buni’i na, môt ase a bili nsisim wo ba’ale nye, ataté  abialé a ke ke. Kalate a ne nlô ajô na Coutumes et usages des anniversaires (Énglis) a jô na nsisim ôte “ô tii a zambe ya môs abialé môt.” Abô’ô abialé e tii fe a ñyemane mam wo jô na, be ne belan ateté asu na be yem asu’ulane ya ényiñe môt, nge ke amu jé a bili mefulu méziñ.

¹¹ Bebo bisaé be Yéhôva ya melu mvus be mbe be sa’ale’e abô’ô abialé amu e tii a mbia metum a mimbia minsisim, be mbe fe be bo’o de asu na be tôñe miñye’elane ya Kalate Zambe. Amu jé bia jô nalé? Amu be mbe be sili’i bebiene si, be yeme’e fe minné miap, be nji be be yene’e mfi ya bo abôk amu môt a te bialé. * (Michée 6:8; Luc 9:48) Ve be mbe be va’a Yéhôva duma a akéva amu nnye a nga ve be ényiñ. *​—Besam 8:3, 4; 36:9; Nlitan 4:11.

12. Aval avé môse ya awu wo dañe môse ya abialé?

¹² Bebo bisaé be Yéhôva be too ndi na nge ba wu, Yéhôva a ba’ale be ôsimesane wé, a na, a ye wômôlô be. (Job 14:14, 15) Ecclésiaste 7:1 a jô na: “Mbamba jôé a ne mvaé a dañ mbon ô ne édima; a môse ya awu, a dañe môse ya abialé.” “Mbamba jôé” ba jô je va, a ne mbamba éyôlé môt a lik amu a nga kañe Zambe nya nkañane. Jôm ete nje Kalate Zambe a liti na, mesimesa’ane ya awu Yésus étam mme Bekristen ba yiane bo, sa ke mesimesa’ane ya abialé dé, amu mbamba éyôlé a nga lik éyoñ a wo’o, nnye a kôté bia.​—Behébreu 1:3, 4; Luc 22:17-20.

13, 14. Metume ya Paska ma so so vé?

¹³ Bôt abui ba jô na Paska a ne mesimesa’ane ya ñwômane Yésus, ve nya ajô a ne na, abô’ô ete da so évuse ñyebe. Éfia be nga kôñelane na Paska é ne Easter nkobô Énglis. Éfia éte é tii a éfia Eostre, nge ke Ostara, éyôlé zambe ya melendé me tyé a éngôn (printemps). Mesi méziñ, ba belane metyi me kup a belapin e môse Paska. Amu jé? Encyclopédie Britannica a yalane na: “Metyi me kup me ne ndeme ya mfefé ényiñ, a nyi ya ñwômane miñwuan.” Wônaa, lapin ki a jaéya zu a bo ndeme ya abiaé. Metume ya abiaé mme ñhe me ne mbôka’a ya abô’ô Paska; éyoñ éte miñyebe mia du’u bôte na, a ne abô’ô ñwômane Yésus. *

¹⁴ Ye Yéhôva a yen avale mboon ete mvo’é? Momo! (2 Becorinthien 6:17, 18) Teke éfus éziñe ya Kalate Zambe ja jô na bia yiane simesane ñwômane Yésus miñwuan. Nde ñhe, abô’ô Paska e ne abé mimfa’a mibaé: mfa’a ôsu, Yéhôva a nji jô na bi simesane ñwômane Yésus, mfa’a ôvok, Paska a so metume ya évuse ñyebe.

15. Jé bia yiane yem a lat a abô’ô ya Mfefé Mbu?

¹⁵ Môse be nga top asu abô’ô ya Mfefé Mbu (Bonne Année), a metume y’été, bia selane mevôm mevôm. Ve abô’ô ete e nga so vé? Fata éziñe ya Georgie a nga jô na: “Abô’ô Mfefé mbu da so si ya Rome, bivuse miñyebe ya  kôa. Môs ôsu ya Ngon ôsu ya mbu, Beromain be mbe be jeme’e asu Janus, évuse zambe éziñ. Éyôlé be nga ve Ngon ôsu nkobô Énglis ja funane ji zambe ate. A mbe a bili mesu mebaé, asu ése é fômbô’ô mfa’a wé, nalé a tinane na, a yene mam mese, ma ma boban a ma me bobaneya. Be mbe be jô’ô na, môt a ye lôte mbamba mbu nge a taté mbu a fianga, a vioé, a abui bidi. Abui bôte da buni fe nalé den . . . Abô’ô ete, be mbe be bo’o mimvean asu bengulemelan. Be mbe fe be bo’o mvite mam ane mejian a mam bisôk. Bôte be mbe be ja’a mbia ndian, be so’o meyok. Éyoñ bia simesane na biabebien bi mbe bi jeme’e abô’ô ete, bia meme na bi nga nyoñe ngap a abô’ô ya évuse ékaña’a.”

16, 17. (a) Amu jé bôte ba kômesan abô’ô aluk ba yiane taté jeñ na be yem nge metume ma bobane vôme be too ma lu’an a ôsimesane Zambe? (b) Bekristen ba yiane yen ñwuan ôlis aya?

¹⁶ Ana’ana, “ba ye bo te beta wô’ô tyiñe ndôman é ndôme luk ba ngale [e Beta Babylone].” (Nlitan 18:23, Mfefé Nkôñelan.) Amu jé? Étom ngbwel ja boban été, a ngbwel éte é ne ngule ya ve abô’o aluk mvit e mise me Zambe.​—Marc 10:6-9.

¹⁷ Abô’ô aluk e nji boban avale da mesi mese. Metum méziñe me ne yené mvo’é, ve me so’o Babylone. E  mesi mézin, ba bo mam méziñ môs aluk, asu na be tam beluk a bôte ba tabe abôk abui bema’a ényiñ. (Ésaïe 65:11) Ba wua beluk ôlis nge ke bidi bife, asu na te mbia jam a kui be, amu ba buni na, bidi bia volô minlem mimbia minsisim. Be mbe fe be buni’i melu mvuse na, ôlis ô tii a abiaé, mevak a ayab ényiñ. Nde ñhe, môt ase a kômbô ba’ale émien nye’ane Zambe été, a yiane sa’ale avale metum ete.​—Lañe’e 2 Becorinthien 6:14-18.

18. Miñye’elane mivé ya Kalate Zambe bôte ba lu’an, a bôte ba zu tabe abô’ô aluk ba yiane fas?

 ¹⁸ Bekristen ba yiane fe sa’ale mam mefe me ne ve abô’ô alu’u mvit, ma me ne vaa éjijine ya abô’ô aluk, a ma me ne ndeñele mone môte ya nleme bôte bevok. Ajô te, ba yiane sa’ale minkobô mi ne balé bôte bevok, nge ke mi mi ne mvit, ba yiane fe sa’ale avale fianga e ne samele bôte ba luk a bôte befe. (Minkana 26:18, 19; Luc 6:31; 10:27) Ba sa’ale fe mebô’ô ma wumulu akum môt a bili. (1 Jean 2:16) Nge wo kômesan abô’ô aluk, te vuane na Yéhôva a yi na abô’ô dôé e soo wo abui mevak, sa na ô jôban éyoñ ése wo simesan môs ô nga luk. *

19, 20. Le Guide international des alcools et des cultures a jô na toast a so vé, amu jé Bekristen be nji yiane bo toast?

¹⁹ Ôsusua na ba nyu, abui bôt e wô’ô taté bete bilaé yôp (toast). Le Guide international des alcools et des cultures ya mbu 1995 (Énglis) a jô na: “[Mboon ôte] . . . wo so metume ya melu mvus. Be mbe be bo’o toast asu ékaña’a. Be mbe be sôé meyo’o si asu bivuse bezambe . . . amu be mbe be yi na, bezambe bete be vô’ôlô meye’elan ba bo asu bôte bevok; be mbe be jô’ô na: ‘Nyiñe’ ayap!’ nge ke na, ‘tabe’e mvo’é!’”

²⁰ Abui bôte da yene ki fo’o toast ane mboan ô tii a évus ékaña’a. Ve nalé a vaa ki na, éyoñ môt a bete élaé ôsusua na a nyu, a ne ane a ja’é bibotane “yôp,” nalé a tinane na, a sili nsisim éziñe jôm; mboon ôte ki ô nji lu’an a miñye’elane ya Kalate Zambe.​—Jean 14:6; 16:23. *

21. Bekristene ba sa’ale fe avale mebô’ô avé, amu jé?

²¹ Mesi méziñ, ba bo beta mebô’ô mbu ôse. Mebô’ô mete me wô’ô wumulu mbia be mam, me wô’ô fe wumulu ényiñe befam ba diñesan, a ji binga ba diñesan. Ye bebo bisaé be Yéhôva ba yiane tabe avale mebô’ô ete, nge ke yene de e bingeñgeñ? Ye kristen ja bo nalé ja liti na ja vini abé a nlem ôse? (Besam 1:1, 2; 97:10) Bia yiane jibi vu ntili Besam a nga ye’elane na: “Va’a mise mam me bo te fombô mame ya momo.”​—Besam 119:37.

22. Éyoñ évé Kristen é ne tyi’i na ja tabe abô’ô éziñ nge momo?

²² Éyoñe mebô’ô ya émo ma boban, Bekristen ba yiane kôme tabe ntyel; bôte be nji yiane buni a zen éziñe na, be’e fe ba nyoñe ngab a me. Paul a nga tili na: “Ja’ane mi adi, nge nyu, nge jam ese mi abo, bo’ane mam mese mfa’a ya duma Zambe.” (1 Becorinthien 10:31; lañe’e nka’ale ô ne nlô ajô na, “ Nyoñe’e mbamba mintyi’an.”) Ve nge abô’ô éziñ e nji tyam atiñe Yéhôva, nge e nji bi ajô a évus ékaña’a, a pôlitik, nge ke a ékaña’a ya ayoñ, Kristen ése nje ja yiane tyik nge ja ye tabe abô’ô ete, nge momo. Ve ja yiane fe tabe ntyele na ntyi’ane wé ô bo te kolé bôte bevo’o ôbak.

23, 24. Aval avé bi ne timine bôt ôsimesane Yéhôva a lat a mebô’ô méziñe ya émo?

²³ Abui bôt da yen mebôk ane mbamba zene ya lôt éyoñ a bemvôé bap a menda me bôte map. Nge môt éziñ a jô na, bia bene tabe mebôk amu bia vini menda me bôte mangan, nge ke amu bia vini bi too a bôte bevok, bi ne yalan évôvoé été na, Bengaa be Yéhovah ba kôme yeme mfi ya lôt éyoñ a menda me bôte map, nge  ke a bemvôé bap. (Minkana 11:25; Ecclésiaste 3:12, 13; 2 Becorinthien 9:7) Bia yene mvaé ya lôt mbamba éyoñ a bôte bia nye’e; ve amu bia nye’e Yéhôva a metiñe mé, bi vo’o nyoñe ngap a mebô’ô a vini.​—Lañe’e nka’ale ô ne nlô ajô na, “ Nya ékaña’a a soo bia abui mevak.”

²⁴ Abui Bengaa be Yéhôva e nga kui na e timine bôt amu jé be ne te nyoñe ngap a mebô’ô méziñe y’émo; be nga belane kabetôlô 16 ya Jé Kalate Zambe a ne ye’ele bia? * Ve, te wo vuane na, jam bia sôñ é ne na bi nambe minlem mi bôt, sa ke na bi ve be mekua. Nde ñhe, kobô’ô a ésemé, te wô’ô ôlun, te vuane fe na ‘mejô môé ma yiane bo éyoñ ése ma me ne mvam, a ntyitan a nku.’​—Becolossien 4:6.

25, 26. Aval avé mbiaé a ne volô mone wé na a bi ngule mbunan, a na, a tu’a nye’e Yéhôva?

²⁵ Bia yem abui mam amu Yéhôva a ye’ele bia. Bia yem amu jé bia bo mam méziñ, teke ki bo ma mevok. (Behébreu 5:14) Ajô te, a mbiaé, liti’i mone wôé aval a ne belane miñye’elane ya Bible ényiñe jé. Nge ô bo nalé, wo ye yemete mbunane wé, a nalé a ye volô nye na a yem amu jé a nyoñ mintyi’ane miziñ, a na, a ke ôsu a ba’ale émien nye’ane Zambe été.​—Ésaïe 48:17, 18; 1 Pierre 3:15.

²⁶ Bôte bese ba kañe Zambe “a nsisim a benya mejôô” be nji sa’ale ve mebô’ô Zambe a vini, ba jeñe fe a ngul ése na, be bo zôsôô e bone be mam bese y’ényiñ. (Jean 4:23) Abui bôte ya melu ma da buni na, teke mfi éziñ bi ne nyoñ, nge bia bo zôsôô. Ve avale kabetôlô a tôñ a zu liti, e tôñe metiñe me Zambe a soo bia bibotan.