Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

Kɔ o sɔɔŋ lebolloŋ sakpo

BUŊGƐI 13

Dunyiaŋ Mɛlɛka Kɛɛ Woŋ

Dunyiaŋ Mɛlɛka Kɛɛ Woŋ

“Lelaŋ, la kindi mi la sina nyɛ nɛŋi Masanɔɔ Mɛlɛka kɔl lo.”—ƐFISIAŊNDA 5:​10.

1. Wanaa suu kuɛɛ Chɛhowa nanuŋ yɛ ndupila ikɛi, nduyɛ le yɛɛ nda nɔ yɛ ma wa yekeŋ o ndu piɛiyo niŋ?

MI CHIISU dimi aa, “Wana piɛi niŋ Mɛlɛka finyaa mɛɛ nyina Mɛlɛkaa o chɔm ndu yɛ wo, ndu piɛi niŋ ndu o nɛi sakpo ni. Nduyɛ, mbo piɛi ndu o nɛi tonyaa choo. Wanaa waa ndoo kpeekpei Mɛlɛka cho nuuviaa ni le ndu piɛiyo.” (Chɔŋ 4:​23NW) Te Chɛhowa saaluŋ pɛ wanaa suu waa naa, a mɛɛ o saaluŋ num yɛ, mbo tosa ma tol ndu a Po ndɔɔ kɔɔli. (Chɔŋ 6:​44) Nuawɔ bɛɛle bɛndu se! Wanaa kaala tonya Baabuiyo wa nɔ ma kindiŋ le sinaa “nyɛ nɛŋi Mɛlɛka kɔl lo.” Kanifuule Setana masa huiyaa ŋwaŋchiee wo o cho ni.—Ɛfisiaŋnda 5:​10; Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 12:​9.

2. Vɛɛ Chɛhowa che yɛ wanaa muuliaŋ piɛile tonyaleŋ a le lachoowaleŋ nda? Tɛɛsiaawɔ.

2 Yiyaŋndɔ a nyɛ yɔŋnuŋ o pembei Sainai ikɛi yo. Mɛɛ Isɔluɛiya dimul Elɔŋ le mbo toosial nda mɛlɛka nau ŋkooliiyo, mbo chɛl nda diom. Kɛ mbo dimi maa nau koŋ sim le Chɛhowa ni. Mbo dimi aa, “Paale siɔdii leŋ, ŋ nɔ mi ŋ bii bɔŋaŋ bɛndoo le Mɛlɛka Yaawɛɛ bɛɛleŋ kioo.” Baa Chɛhowa ndoo chɛl pa mi piɛile tonyaleŋ le muuliaŋ a le lachoowaleŋ ndeŋ? Sako. Waŋnda waalaŋ la yaa ndaa sooluu piɔm koŋ ni. Kɛ mi Chɛhowa diu nda kpede o paale leŋ choo. (Ɛsɔdɔɔ 32:​1-6, 10, 28) Yɛɛ naŋ pɛɛku yɛ o hei niŋ? Te ŋ yeema pɛ miŋ lo o kaala Mɛlɛka wo bɛŋgu, ŋ nɔ miŋ pilaŋ nyɛ o nyɛ nɔɔlɛi le.—Aisaya 52:​11; Isikiaa 44:​23; Kaleesiaŋnda 5:​9.

3, 4. Le yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ nua o Baabuiyo niŋ te ŋ wa pɛ yaasiaa a dunyaŋ, vɛlɛ a naamulaŋ okɔɔ?

3 Teleŋ kiilaa Chiisuaa wa yoomu wo, ndaa chɛl wanaa simul Mɛlɛka wa kposoŋ te. Kɛ mɛɛ nda vi, mi wanaa ndaa simul kaŋ Mɛlɛka wa kandu hunɔɔ a naamulaŋ, vɛlɛ a dunyaŋ ŋpum. Ma dimi maa ŋ bɛnda le mi Kilisiɔŋnɔɔ biilu muŋ. (Tɛsaloniaŋ Diiŋ Ndɔɔ 2:​7, 10) Te a wa pɛ dunyaŋ muŋ ŋpum yaasiaa, yiyaŋndɔ a mɛɛ ŋ chɔm kaa chieeŋndo yɛ, nduyɛ a mɛɛ ŋ mulul kaa iMɛlɛkayaa kɔɔ yɛ. Wana dimi isɔɔ a tonya, naamula chieeŋndo hoo kpou, nyɔɔ opilɛ kpe la cho ni. Ndu cho ni, mi la kpeeŋiaa yeemaŋ ŋwanachieeyaŋ, nduyɛ vɛlɛ mi la handu laalaŋnda lachoowalaŋ, vɛlɛ a piɛile nyinaa wɔɔŋnda balaŋ a makɔɔ. Piɛiye hei kpou yɛ, o “Babilɔŋ tɔɔ Bɛndoo” niŋ i fula ni. * (Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 18:​2-4, 23) Kɛsiŋ o kɔl maa dunyaŋ kɛ kɛ chɛŋ hau o piɛiyii lachoowɛi niŋ, Chɛhowa che muŋ maa nyɛ nɔɔlɛi. Le saboo hoo, pɛpɛ bɛɛ Mɛlɛka yeema a dunyaŋ waa ndoo le. Vɛ, hei cho suɛi sɔvɛ le miŋ sina le?—Chɔŋ Diiŋ Ndɔɔ 6, 7.

4 Kilisiɔŋaa tonyaa sina maa dunyaŋ pum Chɛhowa chɛl muŋ kposoŋ te. Kɛ ŋ nɔ miŋ nɔ kɔl sikpaa le miŋ kɛɛ dunyaŋ muŋ kpoŋ. Te ŋ tosa pɛ miiŋgu makɔɔ le sinaa sabu Chɛhowa kɛɛ dunyaŋ muŋndo, o kindi laalaŋ naa le miŋ kpakpala nyɛ o nyɛ kɛɛlu naa le loo o kaala Mɛlɛka wo bɛŋgu.

DUNYƐI LE VIOLƆŊ CHIISOO, O PAALEŊ PIƐIYO NIŊ I FULA NI

5. Le yɛɛ naŋ dimi yɛ maa Chiisu viluŋ a Yindimiiyo 25 le?

5 Baabuiyo suu kposoŋ a dunyɛi violɔŋ Chiisu wo o kɔɔ le. Wana o wana sina pɛŋ paale kpeekpei o veluŋndeŋ te. Wana dimi isɔɔ a tonya, o viluŋ a Yindimiiyo 25 le. * O lɛŋnde Chiisu veluŋndeŋ niŋ, hueiye pila wa a paŋgei hei ni. Mi Luku duaunuŋ kona maa tuma Chiisu veluŋndo, “wanaa mandaa lasaa a wa “saa ndaa ikɛi” o tanda koŋ niŋ. A wa saa ndaa ikɛi o fondaŋ nda manda chɔluaa wo ichɔl koŋ.” (Luku 2:​8-11). Te ndoo yɔŋ pɛ maa wanaa mandaa lasaa haa wa o bɛɛ “saa ndaa ikɛi” le lɔɔlɔɔ, hei ndii ve suɛi sɔvɛ le mi Baabuiyo soo a di okɔɔ le. A boondii keŋ, hueiye pila ndii wa o Bɛtilihɛm niŋ ni. Lelaŋ wanaa mandaa lasaa ndaa luei saa ndaa chiɛiniŋ ni. Ndaa fula o bɛɛ a nda le. O teleŋ Chiisu veluŋndo niŋ, mi Masaa Siisa Ɔkɔɔstɔɔ duau sawaa maa, waŋnda kpede o lɛŋii o cho bolleŋ nde niŋ, a poonyiaa nda diolaŋ le nda chɔmndo. Le hei, mi Choosɛ nda Meele chaŋ naa nda wa ichali wa ma kua Bɛtilihɛm le nda diolaŋ poonyiaa. (Luku 2:​1-7) Te ndoo yɔŋ pɛ maa hueiye wa a boondii keŋ, Luomaŋnda ve chɛlɔɔ le mi waŋnda miiŋgu o la ndalo, le nda diolaŋ poonyiaa le.

6, 7. (a) Naamula bɔɔbɔɔ a dunyɛi violɔŋ Chiisu ve okɔɔ, kuɛɛ la fula yɛ? (b) Teŋgeŋ kuɛɛ cho yɛ tɛɛŋ le nyɔɔŋ keŋnaŋndo o dunyɛi violɔŋ Chiisu ve, a nyɛm Kilisiɔŋnda keŋnaŋ ndoŋ?

6 Pɛpɛ bɛɛ Baabuiyo chɔm paale Chiisu veluŋndeŋ te. Wanaa ndaa piɛi Mɛlɛka kposoŋ te wa kandu dunyɛi hei ni o Luom niŋ. Le mɛlɛka nda latɔlɔɔ o nɔ diolaŋ aa Satɔŋ ndo saŋgalaa. A mɛɛ yau nɔ diolaŋ aa New Catholic Encyclopedia wo dimi yɛ maa, waŋnda ndaa piɛi mɛlɛkaa pum diolaŋ Mitila. Mɛlɛkaa hoo nda laalaŋ ni maa ndu ke nda paaleŋ ni. A Yindimiiyo 25 ndaa tuisi dunyɛi ni le ndu saŋgalaa. Mɛɛ Chiisu vi, wɔsilaŋ kɛmɔɔ le yaa hiou ni malaŋ waŋnda kandu dunyɛi tosaa le violɔŋ ndɔɔ. O boondii keŋ niŋ, paaleŋ lee fula bɔɔ Luom.

Kilisiɔŋaa tonyaa yɔŋgu a kaalaa

7 O dunyɛi hei choo, mi wanaa piɛi haa Mɛlɛka le wa keŋnaŋ nyɔɔŋ vellaa velle. Ma toosiaa nyɛdiaa o hɔbɛi. Nduyɛ, o dunyɛi violɔŋ Chiisu wo choo bɛɛ, mi waŋnda tosa wɔ sɔɔŋ muŋ kɛ. A mɛɛ waŋnda keŋnaŋ nyɔɔŋ o dunyɛi violɔŋ Chiisoo choo yɛ, nyɛm waŋnda keŋnaŋ o dunyaŋ muŋ choo woŋ cho o chɛlaŋ a nyɛ cho o poonyiaŋ o Kɔliŋtiaŋ Diiŋ Ndɔɔ 9:​7 niŋndo le. Ndu cho ni, “Lelaŋ, wana o wana mɛɛ ŋ kɛɛsiaa o kɔl numndo niŋ le malaa yɛ, yɔŋgu lende. Wana wa yɔŋgoo pɛ, yɔŋgu a kɔl kiisaŋ te. Nduyɛ, wana o wana yɔŋgu ndu mɛɛ nda yɔŋ ko aa, kindilaa nda kindila num ni le. Kani fuule, Mɛlɛka o kaala wana yɔŋgu hoo a kɔl chɛɛlaa wo.” Kilisiɔŋaa tonyaa, a kaalaa nda yɔŋgu ni. O cho ko o paale teŋgeŋndeŋ choo le. Nduyɛ, a ke waŋndo nyɔɔ ma nɔ o kɔl maa wana koŋ bɛɛ cho nda ke le. (Luku 14:​12-14; nuawɔ Walta Wanaa Chiisuaa 20:​35.) O fulawɔ bɛɛ o koŋ kɔɔli, a naŋ bɔɔ kɔl le mɛɛ bala nda cho o dunyɛi violɔŋ Chiisu ve niŋ te yɛ, kanifuule, kɔl landɛi le kuee pila soli cho nda le. Wanaa bɔɔbɔɔ yɛ ma kɔnduŋ kueelaŋ tau o wɔsioo mɛɛlulaŋ le dunyaŋ muŋ.—Maatiu 11:​28-30; Chɔŋ 8:​32.

8. Wanaa pɛɛku a looŋ okɔɔ wa, baa le dunyɛi violɔŋ Chiisu ve saŋgalaa nda ke ndu nyɔɔŋ ni? Tɛɛsiaawɔ.

8 Kɛ mi waŋnda apum dimi aa, ‘Kɛ mi wanaa pɛɛku a looŋ okɔɔ wa ke Chiisu nyɔɔŋ mɛɛ nda velu ndu le?’ Ɛ, ɛ. Nyɛm nda yɔŋgu muŋ Chiisu woŋ chɔm maa wana tɔɔmaa o wa ni. Nduyɛ naamu ndaa wa koŋ sindɛ ni. (Masaa Bɛnduaa Tasiaa 10:​1, 2, 10, 13; Maatiu 2:​2, 11) Ndaa hiŋ pɛŋ o nyumma Chiisu veluŋndaŋ niŋ te. Chiisu ve lɛ o yambaa o nyɛ nda dou chɔluaa nyɛdiaa wo niŋ te. Ndoo nɔ niŋ paŋgoŋ chalaŋ, nduyɛ o wa niŋ chiɛiniŋ tuma wanaa pɛɛku haa a looŋ okɔɔ wa hiŋndo.

YƐƐ BAABUIYO DIMI YƐ A PAALE VIALAŊNDE WAŊNDO OKƆƆ?

9. A dunyaŋ vialaŋ suu kuɛɛ Baabuiyo soo yɛ?

9 Tonya i cho ni maa paale chuaa vialuŋndeŋ, paale kɔl kɛndɛleŋ pila le cho ni. Kɛ ba o ba cho o Baabuiyo niŋ o chɔm maa mi wanaa Mɛlɛkaa tosa dunyɛi le violɔŋ ndaa le. (Sam 127:​3) Baa puɛɛnɔŋndo Baabuiyo puɛɛŋuŋ a hei okɔɔ ni? Sako bɛɛ! Baabuiyo soo a palɛi vialaŋnde i ŋiiŋ. Paale vialaŋnde Felo leŋ o Ichipi niŋ, a paale vialaŋnde Masaa Hɛlɔɔ Aŋtipaa leŋ. (Nuawɔ Chɛnɛsee 40:​20-22; Maki 6:​21-29) Sɔɔŋ wɔɔŋndoŋ pila muŋ yɔŋnuŋ o dunyaŋ muuŋ ndoŋ choo ni. Taama kala fau o dunyɛi Masaa Hɛlɔɔ ve choo, ma kialu Chɔŋ wana yiŋaa bolleŋ kpali.

10, 11. Vɛɛ Kilisiɔŋaa tasiaa che yɛ paale vialaŋndeŋ biiloo? Nduyɛ le yɛɛ?

10 The World Book Encyclopedia dimi aa, “Kilisiɔŋaa tasiaa ndaa che paale vialaŋnde waŋndo maa naamu wanaa piɛi Mɛlɛka le wa.” Le taamaseliiyo, Kilikiiya o sindɔɔ niŋ ndaa laalaŋ maa wana o wana nɔ nyinaa kɔɔli le ndu mandaa o paale o veluŋndeŋ choo. Mi yauwo hoo The Lore of Birthdays dimi maa, “nyina koŋ nɔ kpaayaa o paale waŋndo vialuŋndeŋ choo.” Dunyaŋ palɛi vialaŋnde chiɛɛliaŋ vɛlɛ a mɛlɛka ŋloo.

11 O cho ko le mɛɛ dunyaŋ palɛi vialaŋnde fula o naamula wanaa ndaa piɛi mɛlɛka le wa le wanaa Mɛlɛkaa kɛɛ muŋ te. Nduyɛ, o cho ko vɛlɛ le mɛɛ nyinaa wɔɔŋnda handu muŋ balaŋ kɔɔli yɛ le. Kɛ sawala Baabuiyo bɛɛ kɛɛ muŋ. Le yɛɛ? Kanifuule, wanaa tuisiaŋnda nda wa ni. Lelaŋ, a chi palɛi ndɛi vialaŋnde maa suɛi sɔvɛ le mi chieeŋndo biilu ndi le. * (Makal 6:​8; Luku 9:​48) Kɛ Chɛhowa nda saŋgala ni ma mel ndu balika le yoomu o ke nda wo. *Sam 8:​3, 4; 36:​9; Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 4:​11.

12. Vɛɛ paale naŋ wu leŋ le bɛnda yɛ mbo hiau paale naŋ vialuŋndeŋ?

12 Wanaa lo o laalaŋndo choo tei ma wu wa, Mɛlɛka puɛɛnuŋ niŋ a nda le. Nduyɛ, yoomu ndaa o chilaŋ niŋ cho ndu o ba. (Choobu 14:​14, 15, NW) Ikilisiaatii 7:​1 dimi aa, “Diola kɛndɛlaŋ nɔɔ laŋ la hiou naŋɔɔ a chuɛima baa kalaŋ suunɔŋndo. Lende koni, paale wana wu leŋ leŋ le hiou naŋɔɔ a paale ŋ vialuŋ ndeŋ.” “Diola kɛndɛlaŋ” la sim ni, kaa kɛndɛ naŋ sɔla o Mɛlɛka piɛiyo niŋ o sandei choo wo. Wana dimi isɔɔ a tonya, nyɛ Kilisiɔŋnda nɔ ma loonuŋ a ndu okɔɔ kinɛiyo cho piɔmndo ni, o cho a violɔŋndo okɔɔ le. Ndu cho yɛ piɔm Chiisoo ni, o diola ndɔlaŋ la cho filioŋndo. O laŋ niŋ sanaa naŋ sɔla pioŋɔɔ ni.—Hibuluiya 1:​3, 4; Luku 22:​17-20.

PIƐILE MƐLƐKA NYƐM KUIYAA NDA SIIŊGUU DUNYƐI LE FULASƐINIŊ CHIISOO NI

13, 14. Kuɛɛ dunyɛi le fulasɛiniŋ Chiisu wo fula yɛ?

13 Dunyɛi le fulasɛiniŋ Chiisu wo, o piɛile lachoowaleŋ niŋ i fula ni. Dunyɛi hei i chiɛɛliaŋ a “Eostre” te koŋ te, “Ostara”, mɛlɛka laandu Anglo-Sasɔŋ nda. Mɛlɛka paale siaa, vɛlɛ a teleŋ lavayiaa ɔɔ latɔlɔɔ. Nduyɛ, vɛɛ peltaŋ a saŋnda chiɛɛliaŋ yɛ a dunyɛi hei? A mɛɛ yauwo hoo Encyclopædia Britannica dimi yɛ, maa “peltaŋ la cho nyɛ sɔvɛ. Nduyɛ la sim le yoomu sɛnɛiyo a fulasɛiniŋndo. Kɛ saŋndo ndu sim le kuiyo.” Lelaŋ, dunyɛi fulasɛiniŋ Chiisu ve hei sim le mɛlɛka nyɛm kuiyaa piɛiyo. *

14 Baa Chɛhowa chɛl pa sɔɔŋ nɔɔlɛi bɛndu waa naa le fulasɛiniŋ Po ndɔɔ biiloo? Pɛpɛ bɛɛ! Pesiŋ bɛɛ Baabuiyo dimul naa le dunyɛi fulasɛiniŋ Chiisu ve tosaa le. Te o yɔŋ pɛ miŋ luei balaŋ o dunyɛi hei niŋ, o chɔm maa ŋ nɔ laalaŋ o Mɛlɛka niŋ te.

“HALLOWEEN” CHO DUNYƐI DIANDAA KPOSOŊ TE

15. Kuɛɛnɛ “Halloween” fula yɛ? Nduyɛ o paale nda bii dunyɛi hei leŋ choo, sɔɔŋ suu maa vɛɛ nda tosa yɛ?

15 O dunyɛi hei choo, mi waŋnda doviŋ doviŋnda kɔndɔfiltaŋ, vɛlɛ ma toosiaa fondaŋ nda wa dunyɛi hei biyɔɔ ve a nyɛm kɔndɔfilloŋ. Ndaa tosa vɛlɛ dunyɛi hei le waŋvilɛiya sooluu wo. Dunyɛi hei ndii kanduŋ o lɛŋii nda veelu naa aa Cɛlt paandoo o Bilitiŋ niŋ vɛlɛ a Aililaŋ. Te Saa wa pɛ chuwɔɔ le hunɔɔ biyɔɔ a Bɛŋgufɔnɔɔ, ndaa tosa vɛlɛ dunyɛi diolaŋ aa, “Samhain.” Ndaa laalaŋ maa o dunyɛi hei choo ndaa faŋa nyɛ ndoo piɔu waŋvilɛiya a wanaa cho yoomu wa tɛɛŋndo ni. Vɛlɛ teleŋndo hoo nyina kɛndɔɔ a o wɔɔŋndo ndoo balu chieeŋndo ni. Ndaa yiyaŋ vɛlɛ maa o paaleŋ ndeŋ choo nyinaa waŋvilɛiya miiŋgu o la ndalo ni, vɛlɛ a o yuŋgula ndalaŋ ndo. Te a miiŋgu pɛ, yuŋgula ndalaŋ la doulul nda nyɛdiaa a muɛiyaŋ maa mialaa nda, le nda kɔllo nɛŋioo. Lelaŋ hau bɛɛ, te chuaambuaa doviŋ pɛ le keiyo waŋnda weenɔŋndo o bɛɛlaŋ le nda fandaa, mɛɛ dunyɛi hei nda cho biiloo ni.

CHƐL MI PAALE NƆ NUMNDO LE NƆƆLIAŊ TE

16, 17. (a) Le yɛɛ wanaa cho challe o nɔɔ niŋnda nɔ yɛ fɛŋ ma tofa nyɛ Baabuiyo dimi a naamulaŋ lapum okɔɔ wo? (b) Naamoo mɛɛ maaloŋ a nyɛm cheleŋndoŋ saŋɔɔ cho naa yɛ, yɛɛ Kilisiɔŋnɔɔ nɔ yɛ mbo kɛsiŋ o kɔl?

16 Boondii biŋgii naa ko lo niŋ ni, “wana o wana tuii lɛ niŋ ŋwaŋ [o Babilɔŋ Tɔɔ Bɛɛndoo niŋ] kɔl kɛndɛ tosa o nɔ kɛsiaa choo le.” (Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 18:​23) Le yɛɛ? Saboo opilɛ cho ni maa le walta ndɔla nyinaa wɔɔŋnda. Kanifuule, mi waltaŋ ndaŋ la nɔɔliaa paale nɔ kɛsiaa.—Maki 10:​6-9.

17 Lelɛŋ o lelɛŋ nɔ naamulaŋ yɛyɛ. Naamulaŋ lapum, ma che laŋ maa la wɔu le. Kɛ te o yɔŋ pɛ ma yaasiaa nyɛkɛndɛi, a cho saalɔŋ maa o walta Babilɔŋndaŋ niŋ ŋ fula ni. A laalaŋ maa mi waltaŋ ndaŋ la tosa mi wanaa cho challe o nɔɔ niŋnda boŋ bɛŋgu kɛndɔɔ, te koŋ te, mialaa ndaa. (Aisaya 65:​11) Naamulaŋ ndaŋ opilɛ cho hoo ni. O paale waŋnda wa nɔɔ challe leŋ choo, mi waŋnda chua maaloŋ, te koŋ te, nyɛm cheleŋndoŋ ma saŋ. Laalaŋ ndaa cho ni maa te a ke pɛ nyinaa wɔɔŋnda nyɛdiaa, mɛɛ nyinaa wɔɔŋaa kaŋ tosal wanaa cho challe o nɔɔ wa suɛi wɔɔŋ te. Le handɔɔ lechoo, a laalaŋ vɛlɛ maa, maaloŋ sim le kuiyo, nyaaloo, vɛlɛ a yoomu vilɛiyo. Ŋ che niko kpendekele maa wana o wana yeema pɛ le loo o kaala Mɛlɛka wo bɛŋgu, o nɔ mbo wou bala ndɔlaŋ o naamulaŋ ndaŋ niŋ te.—Nuawɔ Kɔliŋtiaŋ Diiŋ Ndɔɔ 6:​14-18.

18. Sawala Baabui kuɛɛ wanaa cho challe o nɔɔ niŋnda, a wanaa nda veelu wa nɔ yɛ ma kɛsiŋ o kɔl?

18 Wanaa Chɛhowaa bɛɛ nɔ ma faŋaŋ kaala chieeŋndo hoo kɔɔli, yɔŋii paale ndale nɔ kɛsiaa le nɔɔliaŋ, mi tɔɔ nda kɛndɛ leKilisiɔŋndo tambu, nduyɛ vɛlɛ ma yɔŋul kɔlta iyamala acheleŋnda. Le taamaseliiyo, a nɔ ma faŋaŋ diomnda nɔɔlɛilaŋ kɔɔli, vɛlɛ a diomndaŋ a hiniei okɔɔ, la tɛɛmbuu waŋnda bɛɛlaŋ ndaŋ, vɛlɛ a wanaa chal o nɔɔ wa. (Pulɔwaa 26:​18, 19; Luku 6:​31; 10:​27) Yelelaŋ nɔ kɛsiaa kɛ kɛ tɛɛmbuu nyɛsɔlaa, nduyɛ “a nyɛ o nyɛ waŋnda kialu yoŋgaa a muŋ,” a nɔ ma faŋaŋ ndu kɔɔli. Kanifuule, o hiŋ a tɔɔ kɛndɛ kposoŋ te. (Chɔŋ Tasoo 2:​16) Te o yɔŋ pɛ ma wa kɛɛsiaa tosaa a paale nɔɔ okɔɔ, kɛsiŋ o kɔl maa Chɛhowa yeema mi paale numnde sɔvɛleŋ ndeŋ le wa paale kɔl kɛndɛ, maa teleŋ o teleŋ ŋ yiyaŋ a leŋ okɔɔ pɛ, kɔllo naŋ num. Kɛ o cho le ma tambu kɔl te. *

TAALALA MAMUƐILAŊ BƆŊAA, BAA SUƐI WƆƆŊNDE I CHO NI?

19, 20. Vɛɛ yauwo opum dimi yɛ a naamu bɔŋaa la taalaa? Nduyɛ le yɛɛ Kilisiɔŋnɔɔ nɔ yɛ mbo kɛɛ naamu waa naa?

19 O paalɛi nɔla kɛsiaala bɔɔbɔɔ choo, a chuuŋgiaŋnda cheleŋ, waŋnda bɔɔŋiaa fɛŋ taalala mamuɛilaŋ malaŋ nda kol. Mi yau nda poonyiaa o wɔsi 1995 niŋ diolaŋ aa, International Handbook on Alcohol and Culture dimi aa, “Taalala mamuɛilaŋ bɔŋaa wana che pɛ aa o sɔɔŋ waa sindɛ niŋ o fula ni. O sindɛ koŋ niŋ, mi ndaa chua mɛŋma salaŋ ma tala lɛŋ le mɛlɛkaa ndaa. Koŋ sim ni maa, te a yeema pɛ mi mɛlɛkaa ndaa ke nda nyɛ, mɛɛ mi nda bɛɛ tosa lende. Piɛileŋ miŋgioo le biŋgi cho koŋ ni. Leŋ le cho yɛ ni, ‘maa bandu yoomu fɔ!’ ɔɔ ‘wa kɛndiaa fɔ!’”

20 A tonya, wanaa bɔɔbɔɔ sina naa maa taalala mamuɛilaŋ bɔŋaa naamu lachoowaa le o cho le. Kɛ a koŋ kpou, naamoo hoo le taalala mamuɛilaŋ heeloo choo choo sim le salaa nyunaa mɛlɛkaa ndaa o ba. Kɛ hei cho i chɛlaŋ a nyɛ Baabuiyo ndu pɛɛku wo le.—Chɔŋ 14:​6; 16:​23. *

“NYA KAALA CHƐHOWA WA, LA TUL O WƆƆŊNDO LEYƐ”

21. Mi che bɛɛ naa maa dunyaŋ ŋpum fula o piɛiyii lachoowa niŋ te, kɛ ŋ kuɛɛ Kilisiɔŋnda nɔ yɛ ma faŋaŋ kɔɔli? Nduyɛ le yɛɛ?

21 Naamula naŋ soo laŋ a laŋ okɔɔ laŋ kpou, chieeŋndo handu laŋ hau balaŋ kɔɔli. Nduyɛ o Babilɔŋ Tɔɔ Bɛndoo niŋ la fula ni. Lɛŋnde ipum nɔ dunyaŋ yɛ yɔŋ ŋ nda tosa teleŋndaŋ lapum o wɔsioo niŋndoŋ. O dunyaŋ muŋ choo, mi waŋnda apum ye yola bɛɛ tambɛilaŋ, nduyɛ ma chɛl vɛlɛ mi wana pɔnɔɔ a wana pɔnɔɔ, vɛlɛ wana lanɔɔ a wana lanɔɔ tosa kaa ihinioo. O bɛnda pa mi wana nɔ kaalaa le Chɛhowa wo luei bala ndulaŋ o dunyaŋ suu waa naa niŋ? Te o tosa pɛ lende, o chɔm pa maa o tul o wɔɔŋndo leyɛ? (Sam 1:​1, 2; 97:​10) Nuawɔ suɛi kɛndɛ se le miŋ tol taamaselii wana poonyiaa ŋchondu pum kɔɔli. Mbo dimi o piɛileŋ niŋ aa, “Faŋa ya kɔl lo o nyɛm fondoŋ Mɛlɛka.”—Sam 119:​37.

22. Teleŋ kuɛɛ Kilisiɔŋnɔɔ nɔ yɛ mbo kɛɛsiaa te o luei niŋ pɛ balaŋ o dunyaŋ ŋpum niŋ?

22 O palɛi dunyaŋ muŋ choo, Kilisiɔŋnɔɔ nɔ mbo chaa, yɔŋii o tosa nyɛ o chɔm maa bala ndɔlaŋ la cho o dunyaŋ chieeŋndoŋ niŋ. Mi kiilanɔɔ Pɔɔl poonyiaa aa, “Kɛ nduyɛ, o bɛnda nyɛ o nyɛ nya tosa, o wa o nyɛ diaa nya dia wo niŋ ni, o nyɛ nya kol lo niŋ ni, la tosa ndi le hali kpeŋ mi waŋnda a ke Mɛlɛka bɛɛleŋ tau.” (Kɔliŋtiaŋ Tasoo 10:​31 Tofa kɔfoo o pei 158-159. Suɛi le bolle aa, “ Tosa Kɛɛsiaa Kɛndɔɔ.”) O baa pilɔɔ choo, te o ve mi naamoo ɔɔ dunyɛi fula o piɛile lachoowa niŋ te, mii chiɛɛliaŋ a sɔɔŋ lemasa chieeŋndo hoo le, nduyɛ mii tɛɛmbuu vɛlɛ sawa Baabuiyo le, Kilisiɔŋnɔɔ pila tosa kɛɛsiaa a bandɔ te o luei niŋ pɛ balaŋ ndɔlaŋ o dunyɛi hei niŋ. Nduyɛ, o nɔ mbo yiyaŋ a kɔlta iyamala chaaŋaa nduaa laalaŋnda yɔŋii o paaliaŋ nda.

SAŊGALA MƐLƐKA A NYƐ Ŋ SUAA WO, VƐLƐ A KAA NUMNDO

23, 24. Vɛɛ naŋ timbi yɛ seile kɛndɛleŋ a sawala diandaa la Chɛhowalaŋ okɔɔ?

23 Wanaa bɔɔbɔɔ yiyaŋ maa o dunyaŋ muŋ choo koni nda tiuba ni ma chuuŋgiaŋ latulu nda yuŋgula ndalaŋ, vɛlɛ a chaŋyaŋ. Kɛ te o yɔŋ pɛ mi waŋndo yiyaŋ maa sawala naala Baabuilaŋ la kendu bɔɔ, o hei niŋ, ŋ tiuba miŋ tɛɛsial ndu a lebɛɛ maa, Seiyaa Chɛhowaa bɛɛ che chuugiaŋndo diompilɛ nda yuŋgula ndalaŋ vɛlɛ a chaaŋaa ndaa nyɛ sɔvɛ. (Pulɔwaa 11:​25; Ikilisiaatii 3:​12, 13; Kɔliŋtiaŋ Diiŋ Ndɔɔ 9:​7) Ŋ tuɛi chaŋyɛi yeela naa chaaŋaa naa kaalaa o wɔsioo niŋ. Kɛ le mɛɛ naŋ kaala sawala Chɛhowalaŋ yɛ, ŋ yeema miŋ tɛɛmbuu chuuŋgiaŋnda naala kɛndɛlaŋ ndaŋ a naamula Mɛlɛka kɛɛ laŋ te.—Tofa kɔfoo o pei 156. Suɛi lebolle aa, “ Piɛile Tonyaleŋ le Chuu Naa Kɔl Kɛndɔɔ.”

24 Seiyaa Chɛhowaa apum sɔla niŋ hau batiuwaa le wanaa yeema sinaa wa nyunalaŋ mulullo. Yauwo hoo nda soliŋ kpeku ni, Yɛɛ Kpeekpei Baabuiyo Pɛɛku Yɛ? * Ŋ kɛsiŋ o kɔl maa yeemɛi nɛi cho ni le miŋ pilaŋ waŋnda kɔltaŋ. Kɛ o cho le miŋ sɛɛŋgiaŋ a nda le. Lelaŋ a nɔ ma wa wana lebɛɛ, nduyɛ ma vi kɔl. “Nduyɛ, mɛɛ wana chɔm waŋndo suɛi mbo hini kɔl, okoŋ kɔɔli, mi yeemɛi i bii ndu yɛ lende nya soo ni.”—Kolosiaŋnda 4:​6.

25, 26. Vɛɛ kalaŋ chuauwa mala yɛ chuauwaa ndaa le hiouwɔɔ lachi o laalaŋndo choo, nduyɛ ma kaala Chɛhowa?

25 Naa Seiyaa Chɛhowaa, ŋ cho a piaa cha a sinapɛŋgoo. Ŋ sina le sabu naŋ kɛɛ le sɔɔŋ pum tosaa wo, vɛlɛ le sabu naŋ tosa sɔɔŋ ŋpum ndo. (Hibuluiya 5:​14) Lelaŋ nya kalaŋ chuauwa, la pɛɛku chuauwaa nyaa le ma yiyaŋ o sawala Baabuiyo choo. Te la tosa pɛ lende, la cho laalaŋ ndaa kindi. La cho nda mala ma wa Baabuiyo soliŋndo kpeku te a wa pɛ waŋnda nyunalaŋ mulullo a nyuna nda a laalaŋnda ndalaŋ okɔɔ wa. Nduyɛ, la ke nda tiindaŋndo maa Chɛhowa kaala nda.—Aisaya 48:​17, 18; Pitɛ Tasoo 3:​15.

26 Wanaa cho Mɛlɛka piɛiyo o nyinayɛi niŋ vɛlɛ a o tonyaa choo wa kpou nɔ ma faŋaŋ dunyaŋ Baabuiyo kɛɛ woŋ kɔɔli. Kɛ o cho ko keŋ te. A nɔ vɛlɛ ma wa sakpo o isɔɔ o isɔɔ nda tosa o yoomu ndaa niŋ. (Chɔŋ 4:​23) Hau, wanaa bɔɔbɔɔ laalaŋ maa o bɛnda mi wana wa sakpo o sɔɔŋ tosaa niŋ te. Kɛ ŋ cho hunɔɔ pɛɛku o buŋgɛi cho lachi ve niŋ maa, nɛila Mɛlɛkalaŋ la bɛnda le teleŋ o teleŋ.

^ pɛl. 3 Tofa kɔfoo o pei 148-149. Suɛi nduɛi lebolle aa, “ I Nɔ pa Mi Wou Balaŋ o Dunyɛi hei Niŋ?” Te a yeema pɛ ma chɔɔlu sina a palɛi dunyaŋ cheleŋndoŋ okɔɔ, a tofa o yauwo hoo niŋ diolaŋ aa, Watch Tower Publications Index. Seiyaa Chɛhowaa soli ndu ni.

^ pɛl. 5 A mɛɛ bundɛi Baabuiyo a sɔɔŋ paandoŋ o chieeŋndo niŋ chɔm yɛ, maa o paŋgii maChuu ve niŋ Itanim Chiisu veluŋ ni. O hau niŋ, paŋgei hei del o Tapioo mɛɛlulaŋ mbo kɔ bii a Saa kandɔŋndo.—Tofa Insight on the Scriptures, Volume 2. Pei 56-57, Seiyaa Chɛhowaa soli ndu ni.

^ pɛl. 11 Tofa kɔfoo o peele 150. Suɛi lebolle aa, “ Dunyaŋ a Piɛile Nyinaa Wɔɔŋnda.”

^ pɛl. 11 O sawa Chɛhowa ndoo ke Isɔluɛiya wo bɛŋgu, te wana lanɔɔ ndoo velu pɛ, ndoo nɔ mbo soli salaa o Chɛhowa lo. (Lɛvitikɔɔ 12:​1-8) Hei ndii mala nda le sinaa maa haki wanachioo namba chuauwaa naŋ vialu wa. Sawaa hoo ndoo mala vɛlɛ Isɔluɛiya le mi ndaa faŋaŋ naamula wanaa ndaa piɛi Mɛlɛka le wa kɔɔli a violɔɔ okɔɔ.—Sam 51:​5.

^ pɛl. 13 “Eostre” (ɔɔ “Eastre”) cho vɛlɛ mɛlɛka laandu nyɛm kuiyaa ni. The Dictionary of Mythology dimi maa, mɛlɛkaa hoo ndoo nɔ saŋndo o paŋgei niŋ, nduyɛ saŋndo hoo ndoo kaala peltaŋ. Vɛlɛ mi ndaa tuula mɛlɛkaa hoo lepum a bolle saŋndo.

^ pɛl. 18 Tofa buŋgaŋ sala yaa a paale nɔ kɛsiaa okɔɔ, vɛlɛ a pisultaŋ o Bandu Mɛŋgɛlaa hoo niŋ, Saa 15, 2006, pei 18-31.

^ pɛl. 20 Tofa Bandu Mɛŋgɛlaa, Doŋdoŋndo 15, 2007, pei 30-31.

^ pɛl. 24 Seiyaa Chɛhowaa soli ndu ni.