1. Lelo Yehova ukokelanga bantu ba muswelo’ka kwadi, ne mwanda waka bafwaninwe kutadija ku mushipiditu?

YESU wānene amba: “Batōtyi ba bine bakatōta Tata na mushipiditu ne bubine, mwanda, bine, Tata ukimbanga badi namino bamutōte.” (Yoano 4:23) Yehova pamona bantu ba uno muswelo—pamo bwa abe—wibakokelanga kwadi ne kudi wandi Mwana. (Yoano 6:44) Bine, dino i dyese’po kashā! Inoko boba baswele bubine bwa mu Bible, bafwaninwe “kutadija byobya bitabijibwa na Mfumwetu” mwanda Satana i sendwe mu bongojani.—Efisesa 5:10; Kusokwelwa 12:9.

2. Shintulula mumwena Yehova boba basambakanya mutōtelo wa bine na wa bubela.

² Tala byāpityile kubwipi na Lūlu lwa Shinai, bene Isalela pobānene Alone ebapungile leza. Alone wāitabije ne kwibapungila kyana kya ñombe amba kyo kyelekeja Yehova. Wānena’mba: “Kesha dikekala dya kidilo kya kudi Yehova.” Le Yehova wāitabije basambakanye mutōtelo wa bine na wa bubela? Mhm, kāitabijepo. Wānene bepaye kintu kya tununu tusatu twa batōtyi ba bilezaleza. (Divilu 32:1-6, 10, 28) I ñeni’ka yotuboila’ko? Shi tusaka kwilama mu buswe bwa Leza, ketufwaninwepo ‘kutenga kintu kya disubi,’ ino tufwaninwe kulama bubine kutyina bwakasubijibwa shi na kibi’ka shi na kibi’ka.—Isaya 52:11; Ezekyele 44:23; Ngalatea 5:9.

3, 4. Le i kika kine kyotukatela mutyima ku misoñanya ya mu Bible potubandaula mafetyi ne bibidiji bya bantu?

³ Ino yō, batumibwa bādi bakankaja bupondo pa kupwa kufwa, bene Kidishitu ba bubela kebāsenswepo bubine, bāshilula  kwikuja mu bisela, mafetyi a bwine ntanda, ne mu mafuku obatela bu “masanto,” ne kwiatūla bu a bene Kidishitu. (2 Tesalonika 2:7, 10) Shi ubandaule ano mafetyi ukamona amba alombola mushipiditu wa bwine ntanda, ke wa Lezapo, mhm. Pavule pene, mafetyi a bwine ntanda ayukilwanga ku bino: Asangajanga bilokoloko bya ngitu ne kutumbija mfundijo ya bubela ne majende—kiyukeno kya “Babiloni Mukatampe.” * (Kusokwelwa 18:2-4, 23) Yuka kadi amba Yehova wādi umona kala bilongwa bya disubi bya mitōtelo ya bwine ntanda, kwine kushilukile bisela bilongwa na bavule dyalelo. Bine ne dyalelo dine ukimwene ano mafetyi bu a disubi. Mwene i biyampe netu tumone bintu mwaebimwena?—2 Yoano 6, 7.

⁴ Batwe bene Kidishitu ba bine tuyukile amba mafetyi amoamo keasangajangapo Yehova. O mwanda tusumininwe na mutyima onso kuleka kwikuja mu ano mafetyi. Kubandaula dikwabo kine kilengejanga ano mafetyi afītyije mutyima wa Yehova, kukakomeja kininga kyetu kya kwepuka kintu kyo-kyonso kitukankaja twilame mu buswe bwa Leza.

5. Mwanda waka tukulupile amba Yesu kābutwilwepo mu mafuku 25 Kweji 12?

⁵ Bible katelelepo masobo a kubutulwa kwa Yesu. Enka ne difuku dine dyābutwilwe Yesu kediyukenepo. Ino tukulupile amba kābutwilwepo mu mafuku 25 Kweji 12, kweji wa mashika makamankate mu kifuko’kya kya ntanda. * Dibajinji  bidi, Luka witulombola’mba pābutwilwe Yesu “bakumbi badi bekele mu ntanda” balama ñombe yabo. (Luka 2:8-11) Shi amba ‘kwikala mu ntanda’ panja kyādi kibidiji kyabo mwaka onso, longa kino kekisonekelwepo. Inoko, byādi Betelema kibundi kya mashika ne mavula, mikōko yādi ilamwa mu bipombo mu buyo kadi bakumbi kebādipo babwanya ‘kwikala mu ntanda’ panja. Ne kadi, ba Yosefa ne Madia bāendele ku Betelema mwanda Kesala Akutusa wāsoñenye bantu belembeje. (Luka 2:1-7) Na bubine, Kesala kādipo wa kusoñanya bantu bashikilwe bulopwe bwa bene Loma bajokele mu bibundi bya bankambo wabo mu kino kitatyi kya mashika makomokomo.

6, 7. (a) Le bibidiji bivule bya Noele i bitambe kwepi? (b) Lelo byabuntu bipānwanga difuku dya Noele i bishile namani na kupāna kwa bene Kidishitu?

⁶ Noele keitambilepo mu Bisonekwa, ino i mitambe ku masobo a kala a bwine ntanda, kimfwa Saturnalia ya bene Loma, masobo a kutōta Saturne, leza wa bidimye ne bimunye. Mo monka, kukwatañana na mbadilo ya mafuku, batōtyi ba leza Mithra bādi basoba masobo a “kubutulwa kwa leza dyuba kedishindwe” mu mafuku 25 Kweji 12, mo munenena New Catholic Encyclopedia. “Noele yāshilwile kitatyi kyādi kitumbile mutōtelo wa dyuba mu Loma,” kintu kya myaka tutwa tusatu kupwa kwa Kidishitu kufwa.

⁷ Pa ano mafetyi, bene ntanda bādi bepa byabuntu, badya ne kutoma—bibidiji bikilongwa ne dyalelo pa masobo a Noele. Inoko, byabuntu byobepa mu dya Noele dyalelo, kebikwatañenepo na byotutanga mu 2 Kodinda 9:7 amba: “Muntu ne muntu alongele mwatyibile butyibi mu mutyima wandi, ino ke na mutyima fututupo nansha na kutononwa, mwanda Leza usenswe yewa upāna na nsangaji.” Bene Kidishitu ba bine bapānanga na buswe ke mu difukupo ditungwe nansha mwanda wa nabo bebalwije. (Luka 14:12-14; tanga Bilongwa 20:35.) Pakwabo kadi, bafwijanga’ko pa kunyongololwa mu lupungu lwa Noele lutweja bantu mu māpu mavule mu kino kitatyi kya mwaka.—Mateo 11:28-30; Yoano 8:32.

8. Lelo babuká na ñenyenye bāpele Yesu byabuntu mu difuku dya kubutulwa kwandi? Shintulula.

 ⁸ Ino bamo bakanena’mba mwene babuká na ñenyenye bāpele Yesu byabuntu mu difuku dya kubutulwa kwandi? Mhm, ke amopo. Byabuntu byabo byādi bilombola bulēme bwādi bupebwa muntu wa mvubu mungya kibidiji kya mu myaka isekunwinwe mu Bible. (1 Balopwe 10:1, 2, 10, 13; Mateo 2:2, 11) Bine, babuká na ñenyenye’ba kebāilepo difuku dine dyābutwilwe Yesu. Yesu kādipo mwana wa lukeke ulēle mu kidīlo, ino wādi kadi na myeji mivule pobāile kumutala paādi kadi mu njibo.

9. Lelo masobo a kubutulwa atelelwe mu Bible āfudile namani?

⁹ Kubutula mwana wikalanga mwanda wa nsangaji, inoko Bible katelelepo mwingidi wa Leza wāsobele masobo a  kubutulwa. (Ñimbo 127:3) Le kubulwa kwibatela mu Bible i kulengwa’ko? Mhm, mwanda Bible utelele masobo abidi a kubutulwa—kwa Felo mulopwe wa Edipito ne kwa Heloda Antipese. (Tanga Ngalwilo 40:20-22; Mako 6:21-29.) Ano mafetyi onso abidi āfudile bibi—nakampata a mfulo āfudile na kuketwa kwa mutwe wa Yoano Umbatyiji.

10, 11. Bene Kidishitu babajinji bāmwene namani masobo a kubutulwa, ne mwanda waka?

¹⁰ Dibuku The World Book Encyclopedia dinena’mba: “Bene Kidishitu babajinji bādi bamona amba masobo a kubutulwa kwa muntu ye-yense i bibidiji bya bupakano.” Kimfwa, Bangidiki ba pa kala bādi bakulupile amba muntu e-ense wādi na mushipiditu wandi wa kumukinga tamba kubutulwa kwandi ne byakatama. Uno mushipiditu “wādi mu kipwano kya majende na leza wabutwilwe mu difuku  dyabutwilwe’mo muntu’wa,” mo munenena dibuku The Lore of Birthdays. Ne kadi mafuku a kubutulwa i makwatañane tamba kala na lubuko lwa malumba a ñenyenye ne bifunda byayo.

¹¹ Bengidi ba Leza pa kala kebādipo bapela bibidiji bya pa kubutulwa mwanda’tu i bishiluke ku bajentaila ne ku majende, ino bādi bapelela’byo i ne mwanda wa misoñanya yobādi balonda. Mwanda waka tunena namino? Mwanda bano bana-balume ne bana-bakaji betyepeje ne ba butūkanye kebāmwenepo amba kubutulwa kwabo kudi na mvubu ifwaninwe ne kusobelwa masobo. * (Mika 6:8; Luka 9:48) Inoko bādi batumbija Yehova ne kumufwija’ko mwanda wa kyabuntu kya būmi kyāebapele. *—Ñimbo 8:3, 4; 36:9; Kusokwelwa 4:11.

12. Lelo difuku dya lufu lwetu ditabukile namani difuku dya kubutulwa kwetu?

¹² Boba balamine bululame abo balamibwanga mu luté lwa Leza shi abafu, o mwanda badi na lukulupilo lwa būmi bwa kumeso. (Yoba 14:14, 15) Musapudi 7:1 unena’mba: “Dijina diyampe ditabukile kunengela māni malēme a mwenye: kabidi difuku dya lufu dipite būya ku difuku dya kubutulwa.” “Dijina” dyetu i mwikadila wetu muyampe utendelwa na Leza mwanda tumwingidilanga na kikōkeji. Nanshi kivulukilo kimo kete kisoñanibwe kuvuluka bene Kidishitu ke kubutulwapo, ino i lufu lwa Yesu, wāshile “dijina” dilumbuluke ditukwasha tukamone lupandilo.—Bahebelu 1:3, 4; Luka 22:17-20.

13, 14. Lelo bibidiji ne bisela bya bantu bya pa Pasaka i bitambe kwepi?

¹³ Na bubine masobo a Pasaka, atumbile bu kusanguka kwa Kidishitu, i matambe ku mutōtelo wa bubela. Dijina dine Pasaka dikwatañene na Eostre, nansha Osatara, leza mukaji wa ba Anglo-Saxon wa mwinya ne muketeko. Le mai ne tululu nabyo byāshilwile kwingidijibwa namani pa Pasaka? Mai “nakampata o mene elekeja būmi bupya ne lusangukilo,” mo munenena Encyclopædia Britannica, ino kilulubusamba ne kalulu byo byelekejo bya bumeni. Shi ke pano, Pasaka na bubine i kisela kya bumeni kifyamine mu masobo a lusangukilo lwa Kidishitu. *

¹⁴ Lelo Yehova ubwanya kutala kilomo-nyeka bino bisela bya bumeni amba kyo kivulukilo kya lusangukilo lwa wandi Mwana? Mhm, kebidipo nansha kubwipi kwine! (2 Kodinda 6:17, 18) Ke-bintu Bisonekwa kebinenenepo nansha kusomanya bantu bavuluke lusangukilo lwa Yesu. O mwanda kuvulukila’lo mu dijina dya Pasaka i kibi kutabuka.

15. Lelo i kwepi kwāsulukile fetyi ya Halowine, ne difuku dyobatongele kufeta didi na mulangwe’ka?

¹⁵ Fetyi ya Halowine—itwa ne bu nkesha ya Batōkele bonso nansha difuku dya kukesha bukya ke dya Basanto bonso—iyukenanga ku bamfwityi, bipangwa bilenga nzuba, ne bipungwa byonso bibibibi, yāshilwile ku Baselete ba pa kala ba mu Beletanye ne mu Irlande. Bādi bafeta kubwipi na difuku 1 Kweji 11, kweji lubenji, masobo a Samhain, ko kunena’mba “Mfulo ya Bushipo.” Bādi bakulupile amba mu Samhain, mukalo udi pa bukata bwa bantu ne ntanda ya  mishipiditu ubatalulwa, kadi amba mishipiditu miyampe ne mibi yādi ijokoloka pa ntanda. Myuya ya bafwe yādi ijokela mu mobo abo, ne bisaka byādi bitūdila bino bibanda byeni bidibwa ne bitomibwa mwanda wa kwibitalaja. O mwanda dyalelo, banuke pobavwalanga pamo bwa bibanda nansha bwa bamfwityi ne kwenda ku njibo ne njibo bazakaja bantu bebape byakudya, basambakanyanga pampikwa kuyuka bisela bya Samhain.

16, 17. (a) Mwanda waka bene Kidishitu basaka kwisonga bafwaninwe kubandaula mungya misoñanya ya mu Bible bibidiji bya kwabo bitala pa butundaile? (b) Bene Kidishitu bafwaninwe kumona namani bibidiji pamo bwa kwela mutyele nansha bintu bikwabo mūlu?

¹⁶ Panopano ponka i kutupu “diwi dya musoñañani ne dya mutundaile dikevwanwa dikwabo [mu Babiloni Mukatampe].” (Kusokwelwa 18:23) Mwanda waka? Kimo bidi, i mwanda wa bilongwa byandi bya majende, byona maluo a bavule tamba’tu mu difuku dya butundaile.—Mako 10:6-9.

¹⁷ Bibidiji i bishileshile mungya ntanda ne ntanda. Bibidiji bimo bimwekanga bu ke bibipo, ino abyo’ko bisulukile ku bilongwa bya kine Babiloni bimonwa bu bileta “dyese” ku ba mulume ne mukaji betundaila ne betwa babo. (Isaya 65:11) Kibidiji bidi kimo i kya kwela mutyele nansha bintu bikwabo mūlu. Kino kisela kitamba ku mulangwe wa amba bidibwa bitalajanga mishipiditu imbi ne kwiikinga kutyina yakasanshija musoñañani ne mutundaile. Kadi, mutyele i mukwatañane na bisela bya bumeni, katōkwe, ne būmi bulampe. Nanshi kibamweka patōka amba boba bonso basaka kwilama mu buswe bwa Leza banenwe kupulula kusōka bibidiji bya uno muswelo bisubijibwe.—Tanga 2 Kodinda 6:14-18.

18. I misoñanya’ka ya mu Bible ifwaninwe kuludika boba balonga butundaile ne boba betwa’ko?

¹⁸ Bengidi ba Yehova bejibanga kadi ku bisela bya bwine ntanda bikokeja kufutulwija butundaile bwabo nansha masobo abo a butundaile ne kusanshija mityima ya  mundamunda ya bakwabo. Kimfwa, bakaleka kunena bintu bitapa nansha mizaulo ityibila ku busekese ne kwijiba ku binenwa bibwanya kusanshija besonga nansha bantu bakwabo. (Nkindi 26:18, 19; Luka 6:31; 10:27) Ne kadi bejibanga kusoba mafetyi makatakata kealombolapo butūkanye, inoko alombola “mitatulo pa byobya byodi nabyo mu būmi.” (1 Yoano 2:16) Shi usaka kulonga butundaile, kokelwa amba Yehova usakanga dino difuku dya pa bula dikale difuku dyokavuluka nyeke na nsangaji, ke na kafītwepo. *

19, 20. Lelo dibuku dimo dya bwine ntanda dinena bika pa nsulo ya kutema bilaudi, ne mwanda waka kino kibidiji i kibi ku bene Kidishitu?

¹⁹ Kisela kiloñwanga divule pa masobo a butundaile ne pa mafetyi makwabo i kya kutema bilaudi. Dibuku International Handbook on Alcohol and Culture dya mu 1995 dinena’mba: “Kutema bilaudi . . . padi i kibidiji kya kupungulula byakwela bya mema ajila ku bilezaleza . . . mwa kwilaila biyampe, lulombelo lunenwa na bishima bīpi amba ‘būmi buyampe’ ne amba ‘nkusakila bukomo!’”

²⁰ Bine, padi bantu bavule kebamonangapo kino kilongwa bu kya butōtyi nansha bu kabutyibutyi. Inoko, kibidiji kya kutulula bilaudi bidi’mo vinyu kikokeja kumonwa bu kulomba ‘madiulu’—muntu upityile bantu bukomo—ebesele mu muswelo keukwatañenepo na binenwe mu Bisonekwa.—Yoano 14:6; 16:23. *

21. Le i mafetyi’ka makwabo a bantu akepuka bene Kidishitu, nansha shi ke a bipwilopo, ne mwanda waka?

²¹ Kupona kuponene misoñanya ya ntanda ya dyalelo i  kumweke—kisela kimo kyanjile nansha kimaninwe na Babiloni Mukatampe—mu matanda amo akwatakanya na lupeto mitakunko ya pa mwaka pa mwaka mu bipito, nansha bu Mardi Gras, masobo a bantu baja bya bulembakane ne kutumbija būmi bwa kusambakena pamo kwa bantu ba ngitu imo. Lelo yewa ‘uswele Yehova’ ukokeja kukatanwa ku kino kisela nansha kutala’kyo ku televijo? Le kulonga bino bintu kulombola na bubine amba ushikilwe bibi? (Ñimbo 1:1, 2; 97:10) Bine, i biyampe twiule mulembi wa mitōto wālombele amba: “Fundula meso ami ku kubandila bya bitupubitupu.”—Ñimbo 119:37.

22. Lelo i kitatyi’ka kifwaninwe kukwata mwine Kidishitu butyibi mungya mutyima wandi wa mundamunda shi ukatanwa nansha kakatanwapo ku fetyi?

²² Mu mafuku a mafetyi a ntanda, mwine Kidishitu ufwaninwe kutadija kutyina amba mwiendelejo wandi wakalombola amba nandi ufetanga’o. Polo wāsonekele amba: “Nansha mudye, nansha mutome, nansha mulonge kintu kyo-kyonso, longai byonso mwanda wa ntumbo ya Leza.” (1 Kodinda 10:31; tala ne kapango kanena’mba “ Kwata Butyibi Buyampe.”) Ku mutamba mukwabo, shi kibidiji nansha fetyi keitambilepo ku mutōtelo wa bubela, keibadilwapo mu politike nansha bisela bya muzo, ne keijilulapo musoñanya wa mu Bible, nabya mwine Kidishitu umo ne umo ukakwata butyibi aye mwine bwa kutanwa’ko nansha kuleka kutanwa’ko. Kadi ukata mutyima ne ku malango a bakwabo kutyina kwibakukaja.

23, 24. Lelo tukokeja kusapula namani bukamoni pangala pa misoñanya myoloke ya Yehova?

²³ Bantu bavule bamwene amba mafetyi amo a bantu o mukenga wa kwitana pamo na ba mu kisaka ne balunda. Nanshi shi muntu wamone amba mwimanino wetu wa mu Bisonekwa ke wa buswepo nansha ubapite’byo kipimo, nabya  tukamushintulwila na kanye amba Batumoni ba Yehova baswele kupityija kitatyi senene pamo na ba mu kisaka ne na balunda. (Nkindi 11:25; Musapudi 3:12, 13; 2 Kodinda 9:7) Tusangelanga kwikala pamo na baswe betu mu bitatyi bikwabo mu bula bwa mwaka, inoko byotuswele Leza ne misoñanya yandi myoloke, ketusakangapo kona kuno kwitana pamo na kulonda bibidiji bimufītyija mutyima.—Tala kapango kanena’mba “ Mutōtelo wa Bine Uletanga Nsangaji Mikatampe.”

²⁴ Batumoni bamobamo besambile mīsambo isangaja na bantu ba mityima miyampe na kwingidija myanda idi mu dibuku Lelo I Bika Bine Bifundija Bible? shapita 16. * Yuka amba kitungo kyetu i kutenga mityima ya bantu, ke kwikokanyapo. Nanshi na bulēme ne butūkanye, “binenwa byenu bikale kyaba kyonso bya buntu, byelwe’mo mwepo.”—Kolose 4:6.

25, 26. Le bambutwile bakakwasha namani babo bana batame mu lwitabijo ne kusanswa Yehova?

²⁵ Batwe bengidi ba Yehova, tuyukile bintu bivule. Tuyukile mwanda waka twitabije ne kulonga bintu kampanda ne kupela kulonga bintu kamukaya. (Bahebelu 5:14) O mwanda banwe bambutwile, fundijai benu bana balangulukile pa misoñanya ya mu Bible. Namino, mukakomeja lwitabijo lwabo ne kwibakwasha balondolole mungya Bisonekwa boba batatana nkulupilo yabo, ne kwibakulupija amba Yehova wibaswele.—Isaya 48:17, 18; 1 Petelo 3:15.

²⁶ Bonso batōta Leza “na mushipiditu ne bubine” kebepukangapo enka mafetyi keadipo mu Bisonekwa, ino baloñanga ne bukomo bwa kwikala bampikwa budimbidimbi mu būmi. (Yoano 4:23) Dyalelo, bavule bamwene amba i bikomo kwikala wampikwa budimbidimbi. Ino enka motusa kwikimwena mu shapita ulonda’ko, mashinda a Leza i mayampe nyeke.