Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 13

Ɛvoyialilɛ Mɔɔ Nyamenle Kyi La

Ɛvoyialilɛ Mɔɔ Nyamenle Kyi La

“Bɛbɔ mɔdenle bɛzukoa mɔɔ bɛyɛ a ɔsɔ Awulae anye la.”​—ƐFƐSƐSEMA 5:10.

1. Nwane mɔ a Gyihova maa bɛbikye ye a, na duzu ati a ɔwɔ kɛ bɛ nye da ɛkɛ wɔ ninyɛne mɔɔ sɔ Nyamenle anye la anwo a?

GYISƐSE hanle kɛ: “Ɛzonlenlɛma kpalɛ ne bazonle Selɛ ne wɔ sunsum nu nee nɔhalɛ nu . . . Ɔluakɛ kɛ Selɛ ne kpondɛ kɛ bɛsonle ye la ɛne.” (Dwɔn 4:23) Saa Gyihova nwu menli zɛhae mɔ​—kɛmɔ ɔnwunle wɔ la a​—ɔmaa bɛbikye ɔdaye nee ɔ Ra ne. (Dwɔn 6:44) Enililɛ boni a le ɛhye! Noko akee, ɔwɔ kɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛkulo Baebolo ne anu nɔhalɛ ne la ‘bɔ mɔdenle sukoa mɔɔ bɛyɛ a ɔsɔ Awulae anye la,’ ɔluakɛ Seetan le mɛlɛbɛla kpanyinli.​—Ɛfɛsɛsema 5:10; Yekile 12:9.

2. Kilehile kɛzi Gyihova bu bɛdabɛ mɔɔ bɛbɔ mɔdenle kɛ bɛfa adalɛ ɛzonlenlɛ bɛafonla nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nu la anu.

2 Suzu mɔɔ zile Saenae Boka ne abo wɔ mekɛ mɔɔ Yizilayɛma zele Aalɔn kɛ ɔyɛ nyamenle ɔmaa bɛ la anwo. Aalɔn kponlenle zo na ɔyɛle nvutuke ɛnlankɛ ralɛ na ɔhilele kɛ ɔgyi ɛkɛ ne ɔmaa Gyihova. Ɔhanle kɛ: “Ɛhyema yɛbali ɛvoyia kpole yeawula [Gyihova] anyunlunyia.” Asoo Gyihova bule ɔ nye guale nɔhalɛ ɛzonlenlɛ mɔɔ bɛvale adalɛ bɛfonlanle ye la azo? Kyɛkyɛ. Ɔmanle bɛhunle menli 3,000 mɔɔ zonlenle awozonle la. (Adendulɛ 32:1-6, 10, 28) Duzu a yɛsukoa yɛfi edwɛkɛ ɛhye anu a? Saa yɛkulo kɛ yɛsie yɛ nwo wɔ Nyamenle ɛhulolɛ ne anu a, ɔnle kɛ ‘yɛfa yɛ sa yɛka debie biala mɔɔ evinli ɛha ye la,’ ɔwɔ kɛ yɛbɔ nɔhalɛ ne anwo bane yɛfi debie biala mɔɔ bagua nwolɛ evinli la anwo.​— Ayezaya 52:11; Yizikeɛle 44:23; Galeehyeama 5:9.

3, 4. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛfa Baebolo ngyinlazo yɛdi gyima kpalɛ wɔ mekɛ mɔɔ yɛlɛneɛnlea amaamuo nee ɛvoyialilɛ mɔɔ ɛlie duma bie mɔ anu la ɛ?

3 Mɔɔ yɛ nyane la a le kɛ, mekɛ mɔɔ ɛzoanvolɛma mɔɔ ɛnee ɛlɛsi ɛkpɔkyelɛ adenle wule la anzi, menli bie mɔ mɔɔ fɛlɛ bɛ nwo Keleseɛnema noko bɛnlɛ nɔhalɛ ne anwo ɛhulolɛ biala la, bɔle ɔ bo vale awozonle ɛzonlenlɛ nu amaamuo, ɛvoyialilɛ yɛɛ ɛnwomenlelielɛ kenle ngakyile rale Keleseɛne ɛzonlenlɛ nu. (2 Tɛsalonaekama 2:7, 10) Mekɛ mɔɔ yɛlɛsuzu ɛvoyialilɛ ɛhye mɔ bie anwo la, yɛ kɛzi bɛda ewiade sunsum ali na bɛkile kɛ bɛnvi Nyamenle ɛkɛ la nzonlɛ. Ewiade ɛvoyialilɛ kɔsɔɔti lɛ bodane ko: Bɛtwe adwenle bɛkɔ nwonane nu atiakunluwɔzo zo, bɛmaa adalɛ ɛzonlenlɛ nu diedi nee sunsum ɛtane nyɛleɛ nwo anwosesebɛ​—ninyɛne ɛhye mɔ le ‘Babelɔn Kpole ne’ nzonlɛyɛlɛ. * (Yekile 18:2-4, 23) Kakye noko kɛ, Gyihova nwunle awozonle ɛzonlenlɛ nu nyɛleɛ ɛtane mɔɔ ka ɛya mɔɔ ɛnɛ ɛvoyialilɛ dɔɔnwo vi nu ɛra la. Ɔda ali kɛ, ɛvoyialilɛ zɛhae mɔ ka ye ɛya ɛnɛ kɛmɔ ɛnee ɔde wɔ dɛba ne la. Asoo tɛ kɛzi ɔbu ninyɛne ɛhye mɔ la a ɔwɔ kɛ kyia yɛ kpalɛ a?​—2 Dwɔn 6, 7.

4 Kɛmɔ yɛle nɔhalɛ Keleseɛnema la ati, yɛze kɛ ɛvoyialilɛ bie mɔ ɛnzɔ Gyihova anye. Noko ɔwɔ kɛ yɛsi yɛ ahonle kpalɛ kɛ yɛnrɛva yɛ nwo yɛnrɛwula ɛhye mɔ biala anu. Saa yɛsia yɛneɛnlea deɛmɔti ɛvoyialilɛ bie mɔ ɛnzɔ Gyihova anye la anu a, ɔbamaa kpɔkɛ mɔɔ yɛbɔ kɛ yɛnrɛmaa debie biala ɛnrɛhwe yɛ ɛnrɛvi Nyamenle ɛhulolɛ ne anu la anu amia.

BOLONYIA​—DUMA FOFOLƐ MƆƆ BƐVA BƐDO EWIA ƐZONLENLƐ

5. Duzu ati a yɛkola yɛsi ye pi kɛ bɛanwo Gyisɛse wɔ December 25 a?

5 Baebolo ne ɛnga Gyisɛse awolɛkenle ɛlilɛ nwo edwɛkɛ biala. Nɔhalɛ nu, awie biala ɛnze kenle fɔɔnwo mɔɔ bɛwole ye la. Noko yɛbahola yɛazi ye pi kɛ bɛanwo ye December 25 mɔɔ ɛnee ɛyɛlɛ kpole ɛra ɛleka mɔɔ bɛwɔ la. * Debie ko mɔɔ ɔti yɛkola yɛka ye zɔ la a le kɛ, Luku hɛlɛle kɛ mekɛ mɔɔ bɛwole Gyisɛse la, ɛnee “mboaneneavolɛma bie wɔ maanle ne anu na bɛlɛsi epe bɛanlea bɛ mboane wɔ fiene ne azo.” (Luku 2:8-11) Saa ɛnee ‘bɛsi epe bɛnea bɛ mboane wɔ fiene ne azo’ wɔ ɛvolɛ ne anu amuala a, anrɛɛ ɔnrɛyɛ edwɛkɛ mɔɔ hyia kpalɛ biala. Noko akee, kɛmɔ ɛnee ezule nee ezukɔtweaba tɔ maa ɛyɛlɛ ba Bɛtelɛhɛm wɔ zɔhane mekɛ ne la ati, mboaneneavolɛma maa bɛ mboane aleɛ wɔ sua nu na bɛnva bɛ bɛnvinde bɛngɔ “fiene zo” nɔɔzo. Bieko, Dwosefi nee Mɛle hɔle Bɛtelɛhɛm ɔluakɛ ɛnee Siza Ɔgɛsetɛse kulo kɛ ɔtia menli ne. (Luku 2:1-7) Ɔbayɛ se kpalɛ kɛ, Siza baha ahile menli mɔɔ ɛva Wulomu tumililɛ nwo ɛya la kɛ bɛdu adenle bɛhɔ bɛ sua zo wɔ ɛyɛlɛ mekɛ kpole zɛhae anu.

6, 7. (a) Nienwu a Bolonyia amaamuo dɔɔnwo abo vi a? (b) Ngakyile boni a wɔ kɛzi Keleseɛnema kyɛ debie yɛɛ Bolonyia ahyɛlɛdeɛ nwo a?

6 Bolonyia ɛnlɛ ngyinlazo biala wɔ Ngɛlɛlera ne anu, emomu, ɔvi tete awozonle ɛzonlenlɛma ɛvoyia mɔɔ le kɛ Wulomuma Saturnalia, mɔɔ ɛnee le Saturn, egyinliyɛlɛ nyamenle ne ɛvoyia la anu. Zɔhane ala a New Catholic Encyclopedia ne ka kɛ, kɛmɔ bɛ mgbondabulɛ ne kile la, menli mɔɔ sonle nyamenle ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Mithra la lile “ewia ne mɔɔ bɛngola ɔ nwo zo konim di la awolɛkenle” wɔ December 25. “Bolonyia bɔle ɔ bo wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ewia ɛzonlenlɛ ɛgyinla zo kpalɛ wɔ Wulomu,” wɔ Kelaese ewule nzi kɛyɛ ɛvoya nsa la.

Nɔhalɛ Keleseɛnema fi ɛlɔlɛ nu kyɛ debie

7 Saa awozonle ɛzonlenlɛma ɛlɛdi bɛ ɛvolɛ ne a bɛkyɛ bɛ nwo ninyɛne na bɛdi aleɛ mgbole, na ɛhye ala a, bɛyɛ ye ɛnɛ wɔ Bolonyia mekɛ nu a. Menli kyɛ ninyɛne ɛnɛ ɛdeɛ, noko kɛzi bɛkyɛ ninyɛne wɔ Bolonyia nu la nee edwɛkɛ mɔɔ wɔ 2 Kɔlentema 9:7 la ɛnyia: “Awie biala ɛva mɔɔ yezuzu nwo wɔ ye ahonle nu la ɛmaa. Ɔmmatwenlehwenle ɔ bo aze anzɛɛ ɔyɛ ye kɛ asɛɛ yemia la ati ɔ, ɔluakɛ Nyamenle kulo sonla mɔɔ te ɔ nyunlu kyɛ debie la.” Nɔhalɛ Keleseɛnema fi ɛlɔlɛ nu kyɛ debie, bɛngendɛ kenle titile bie, yɛɛ bɛ nye ɛnla kɛ menli bahyɛ bɛ debie azie ɔ bo zo. (Luku 14:12-14; bɛgenga Gyima ne 20:35.) Bieko, bɛ nye die kpole kɛ bɛhwe bɛ nwo bɛvi Bolonyia mekɛ nu akɔneaba nee kakɛ kpole mɔɔ ɔdwu zɔhane mekɛ ne a menli bɔ la anwo.​—Mateyu 11:28-30; Dwɔn 8:32.

8. Asoo nwɔlɔrakengavoma vale awolɛkenle ahyɛlɛdeɛ manle Gyisɛse? Kilehile nu.

8 Noko, bie mɔ baha kɛ, nwɔlɔrakengavoma anva ahyɛlɛdeɛ ammaa Gyisɛse wɔ ye awolɛkenle ne ɔ? Kyɛkyɛ. Ɛnee bɛ ahyɛlɛdeɛ ne le adenle mɔɔ bɛdua zo bɛkile kɛ bɛbu sonla titile bie la, na ɛnee ɔle debie mɔɔ bɛta bɛyɛ wɔ Baebolo mekɛ zo. (1 Arelemgbunli 10:1, 2, 10, 13; Mateyu 2:2, 11) Nɔhalɛ nu, tɛ nɔe ne mɔɔ bɛwole Gyisɛse la a bɛhɔle ɛkɛ a. Ɛnee Gyisɛse ɛnle adɔma mɔɔ la mboane adidi ɛlɛka nu a, emomu, mekɛ mɔɔ bɛdwule ɛkɛ ne la, ɛnee ɔwɔ sua nu, na yeli siane dɔɔnwo.

MƆƆ BAEBOLO NE KA WƆ AWOLƐKENLE NWO LA

9. Duzu a zile awolɛkenle ɛlilɛ mɔɔ Baebolo ne ka nwolɛ edwɛkɛ la abo a?

9 Bɛwo kakula a ɔfa anyelielɛ kpole ɔba ɛdeɛ, noko Baebolo ne ɛnga ye ɛleka biala kɛ Nyamenle azonvolɛ lile bɛ awolɛkenle. (Edwɛndolɛ 127:3) Asoo bɛ nye a vonle a? Kyɛkyɛ, ɔluakɛ bɛhanle awolɛkenle nwiɔ anwo edwɛkɛ​—Falo mɔɔ vi Yigyibiti yɛɛ Hɛlɔdo Antɛpase awolɛkenle. (Bɛgenga Mɔlebɛbo 40:20-22; Maake 6:21-29.) Noko akee, bɛanga awolɛkenle ɛhye mɔ biala anwo edwɛkɛ kpalɛ, titile, Hɛlɔdo Antɛpase ɛdeɛ ne mɔɔ bɛhunle Dwɔn Sɔnevolɛ ne wɔ ɔ bo la.

10, 11. Kɛzi alumua Keleseɛnema bule awolɛkenle ɛlilɛ ɛ, na duzu ati ɔ?

10 The World Book Encyclopedia ne ka kɛ: “Alumua Keleseɛnema ne bule awie awolɛkenle ɛlilɛ kɛ awozonle ɛzonlenlɛma amaamuo.” Kɛ neazo la, ɛnee tete Gilikima die di kɛ sunsum bie ba wɔ mekɛ mɔɔ bɛkɛwo awie biala la, na zɔhane sunsum ne bɔ ahenle anwo bane ɔvi zɔhane mekɛ ne mɔɔ kɔ la. The Lore of Birthdays buluku ne ka kɛ, zɔhane sunsum ne nee “nyamenle ne mɔɔ ye awolɛkenle a bɛwole ahenle ne la di ngitanwo wɔ sunsum nu.” Bieko, ɔvi mekɛ tendenle menli ɛva awolɛkenle ɛlilɛ ɛbeta nwɔlɔra mɔɔ bɛnea nu bɛka mɔɔ bazi awie anwo zo la anwo.

11 Nyamenle tete azonvolɛ kpole awolɛkenle ɛlilɛ ɔlua awozonle ɛzonlenlɛ nee sunsum ɛtane nyɛleɛ mɔɔ wɔ nu la ɛdeɛ, noko ɔda ali kɛ Baebolo ngyinlazo ti a bɛanyɛ zɔ a. Duzu ati ɔ? Ɛnee menli ɛhye mɔ bɛlɛ bɛ nwo aze, mraalɛ nee mrenya mɔɔ ambu bɛ awolɛkenle kɛ ɔhyia mɔɔ ɔti ɔwɔ kɛ bɛdi nwolɛ ɛvoyia la. * (Maeka 6:8; Luku 9:48) Emomu, bɛwulale Gyihova anyunlunyia na bɛlale ye ase kɛ yemaa bɛ ngoane ahyɛlɛdeɛ mɔɔ sonle bolɛ la. *​—Edwɛndolɛ 8:3, 4; 36:9; Yekile 4:11.

12. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛ ewule kenle ayɛ kpalɛ adɛla yɛ awolɛkenle ɛ?

12 Saa menli gyinla bɛ munlililɛ nu na bɛwu a, Nyamenle kakye bɛ, na bɛbanyia ngoane kenlebie. (Dwobu 14:14, 15) Nolobɔvo ne 7:1 ka kɛ: “Dumamɔlɛ kpalɛ tɛla nwole evuanlɛ mɔɔ sonle bolɛ la; yɛɛ ewule kenle le kpalɛ tɛla awolɛkenle.” “Dumamɔlɛ kpalɛ” ɛhye a le duma kpalɛ mɔɔ saa yɛsonle Nyamenle nɔhalɛ nu a yɛnyia la. Ɔwɔ kɛ yɛkakye kɛ, ɛvoyialilɛ kokye mɔɔ wɔ ɛkɛ maa Keleseɛnema la ɛnvane awolɛ nwo, emomu, ɔfane ewule nwo. Gyisɛse mɔɔ ye “duma” kpalɛ ne bamaa yɛanyia ngoanelielɛ la ewule ne.​—Hibuluma 1:3, 4; Luku 22:17-20.

EASTER VI AWOLƐ ƐZONLENLƐ NU

13, 14. Nienwu a Easter amaamuo dɔɔnwo abo vi a?

13 Easter mɔɔ bɛkile kɛ ɔle Kelaese ewudwazo nwo ɛvoyia la vi adalɛ ɛzonlenlɛ nu. Bɛnyianle duma Easter bɛvile Anglo-Saxonma wienyi nee nyenyesuo nyamenle raalɛ mɔɔ bɛfɛlɛ ye Eostre anzɛɛ Ostara la duma ne anu. Wɔ maanle bie mɔ anu, bɛfa kolonvia yɛɛ asoasoa a bɛdi ɛvoyia ɛhye a. Na kɛ ɔyɛle mɔɔ kolonvia nee asoasoa rabokale Easter ɛlilɛ nwo ɛ? Encyclopædia Britannica ne ka kɛ, wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu, bɛvale kolonvia bɛyɛle “ngoane fofolɛ nee ewudwazo nwo sɛkɛlɛneɛ titile” yɛɛ asoasoa noko ɛnee le awolɛ nwo sɛkɛlɛneɛ. Yemɔti, Easter le awolɛ nwo ɛvoyia mɔɔ bɛhakyi ye bɛyɛ ye Kelaese ewudwazo ɛvoyia a. *

14 Asoo Gyihova balie awolɛ nwo ɛvoyialilɛ mɔɔ anwo ɛnde mɔɔ bɛfa bɛkakye ɔ Ra ne ewudwazo ne la ado nu? Kyɛkyɛ! (2 Kɔlentema 6:17, 18) Nɔhalɛ nu, Ngɛlɛlera ne ɛnga kɛ ɔwɔ kɛ bɛkakye Gyisɛse ewudwazo ne yɛɛ ɔmmaa nwolɛ adenle. Yemɔti, saa menli di Easter a, ɔngile nɔhalɛlilɛ fee.

HALLOWEEN ƐNLE NWUANZANWUANZA

15. Nienwu a Halloween abo vi a, na duzu a kenle mɔɔ bɛfa bɛdi ɛvoyia ɛhye la maa yɛnwu ye a?

15 Halloween, le ɛvoyia mɔɔ bɛdi ye nɔe ne mɔɔ kye Anwodelɛma Kɔsɔɔti Kenle ne la. Ɔdwu zo a bɛyɛ ayɛne ninyɛne, sunsum ɛtane nyɛleɛ nee ninyɛne ngakyile dɔɔnwo mɔɔ vi tete Celtma mɔɔ ɛnee wɔ Britain yɛɛ Ireland ɛkɛ la. Nɔe ne mɔɔ kye November 1, wɔ mekɛ mɔɔ siane ne ɛyɛ mumua la a bɛdi ɛvoyia ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Samhain mɔɔ ɔ bo kile “Wawaa Awieleɛ” la a. Bɛdie bɛdi kɛ wɔ Samhain ne anu, debie mɔɔ wɔ alesama nee sunsum abɔdeɛ ewiade ne avinli la fi ɛkɛ, yemɔti sunsum kpalɛ nee sunsum ɛtane kpɔsɛkpɔsa azɛlɛ ye azo. Bɛdie bɛdi kɛ mɔwuamra ɛkɛla sia ba bɛ awuke nu yemɔti bɛ nwo amra fa aleɛ nee nza siezie ɛkɛ maa sunsum ɛhye mɔ mɔɔ bɛazia ara la, bɛ anyelazo a le kɛ bɛfa bɛakpɔda bɛ. Zɔhane ati, ɛnɛ, saa ngakula siezie bɛ nwo kɛ sunsum ɛtane anzɛɛ nyɛne, bɛkɔ azua nu kɔnwunlonwunla menli toonwo bɛkyɛ bɛ debie na bɛagyakyi a, ɛnee bɛlɛyɛ Samhain ninyɛne ne bie mɔɔ bɛnze a.

MAA WƆ ATƆFOLƐLIELƐ NWO ƐDE

16, 17. (a) Duzu ati a ɔwɔ kɛ Keleseɛnema mɔɔ ɛlɛyɛ agyalɛ nwo ngyehyɛleɛ la fa Baebolo ngyinlazo suzu atɔfolɛlielɛ nwo amaamuo mɔɔ wɔ bɛ ɛkɛ ne la anwo a? (b) Duzu a ɔwɔ kɛ Keleseɛnema suzu nwo wɔ awule anzɛɛ ninyɛne gyɛne mɔɔ bɛkponde anzɛɛ bɛfuandi wɔ atɔfolɛlielɛ bo la anwo a?

16 Ɔnrɛhyɛ “bɛnrɛde atɔfolɛ nee ɔ hu bɛ ne wɔ [Babelɔn Kpole ne anu]” bieko. (Yekile 18:23) Duzu ati ɔ? Adenle bie azo ye sunsum ɛtane nyɛleɛ ne mɔ kola maa agyalɛ nwo gua evinli wɔ atɔfolɛlielɛ kenle ne.​—Maake 10:6-9.

17 Asolo maanle biala nee ye amaamuo. Bie a amaamuo bie mɔ mɔɔ bɛbu bɛ kɛ edwɛkɛ biala ɛnle nwolɛ la vi Babelɔnma nyɛleɛ nu, na bɛsuzu kɛ ɔkola ɔfa “saleɛ” ɔbɛlɛ menli nwiɔ ne mɔɔ ɛlɛgya anzɛɛ nyɛvolɛ mɔɔ bara ɛkɛ la. (Ayezaya 65:11) Amaamuo ɛhye mɔ ko a le awule anzɛɛ ninyɛne gyɛne mɔɔ bɛkponde anzɛɛ bɛfuandi wɔ atɔfolɛlielɛ bo la. Bie a ɛnee amaamuo ɛhye gyi diedi mɔɔ bɛlɛ kɛ aleɛ kpɔda sunsum ɛtane na ɔmmaa bɛngyegye atɔfolɛ raalɛ ne nee atɔfolɛ nrenya ne la azo. Bieko, ɔvi mekɛ tendenle, menli die di kɛ awule boa awolɛ, na ɔmaa anyelielɛ yɛɛ ngoane tendenle. Ɔda ali wienyi kɛ, bɛdabɛ mɔɔ bɛkulo kɛ bɛtɛnla Nyamenle ɛhulolɛ ne anu la kpo amaamuo ɛhye mɔɔ anwo ɛnde la.​—Bɛgenga 2 Kɔlentema 6:14-18.

18. Baebolo ngyinlazo boni a ɔwɔ kɛ boa menli mɔɔ ɛlɛyɛ agyalɛ ngyehyɛleɛ nee bɛdabɛ mɔɔ bɛbado ɛsalɛ bɛavɛlɛ bɛ la ɛ?

18 Gyihova azonvolɛ eza twe bɛ nwo fi ewiade nyɛleɛ mɔɔ kola sɛkye enililɛ mɔɔ fɛta Keleseɛnema atɔfolɛlielɛ nee nwolɛ ɛkponledolɛ anzɛɛ debie biala mɔɔ bahola agyegye awie mɔ adwenle la anwo. Kɛ neazo la, bɛkoati agolobɛnwo anzɛɛ nla nwo edwɛkɛ, yɛɛ ngoayɛ mgbane mgbane anzɛɛ edwɛkɛ gyɛne mɔɔ bahola amaa agyalɛma fofolɛ ne nee awie mɔ aze nyiane la. (Mrɛlɛbulɛ 26:18, 19; Luku 6:31; 10:27) Eza bɛkoati atɔfolɛlielɛ mgbole mɔɔ da “ɛbɛlabɔlɛ nu adubɛnwo” ali na ɔngile mɛlɛbɛnwoaze la. (1 Dwɔn 2:16) Saa ɛlɛyɛ agyalɛ nwo ngyehyɛleɛ a, mmamaa ɛ rɛle fi kɛ Gyihova kpondɛ kɛ dahuu ɛfa anyelielɛ ɛkakye kenle titile ɛhye, mɔɔ ɛnli nwolɛ nyane a. *

NA TƆMƐLƐ NU NZA MƆƆ BƐMAA ZO BƐSƐLƐ NYILALƐ LA NOKO Ɛ?

19, 20. Nienwu a buluku bie kile kɛ tɔmɛlɛ nu nza mɔɔ bɛmaa zo bɛyɛ asɔne la vi a, na duzu ati a Keleseɛnema ɛnlie amaamuo ɛhye ɛndo nu a?

19 Debie bieko mɔɔ bɛta bɛyɛ wɔ atɔfolɛlielɛ nee ɛkponledolɛ gyɛne bo la a le tɔmɛlɛ nu nza mɔɔ bɛmaa zo bɛsɛlɛ nyilalɛ la. International Handbook on Alcohol and Culture buluku ne mɔɔ bɛyɛle ye 1995 la ka kɛ: “Tɔmɛlɛ nu nza mɔɔ bɛmaa zo bɛsɛlɛ nyilalɛ la . . . le tete nza mɔɔ bɛgua bɛbɔ afɔle bɛmaa awozonle la anwo nyɛleɛ mɔɔ bɛyɛ ye ɛnɛ . . . bɛfa bɛsɛlɛ saleɛ, wɔ asɔneyɛlɛ sikalɛ nu kɛ ‘nyi kyɛ!’ anzɛɛ ‘wɔ saleɛ zo a!’”

20 Ɔle nɔhalɛ kɛ, bie a menli dɔɔnwo ɛnze kɛ tɔmɛlɛ nu nza mɔɔ bɛmaa zo bɛyɛ asɔne la le ɛzonlenlɛ nu anzɛɛ sunsum ɛtane nyɛleɛ. Noko, ɔwɔ kɛ yɛbu nza tɔmɛlɛ nu nza mɔɔ bɛmaa zo la kɛ bɛlɛfa bɛazɛlɛ debie bɛavi “anwuma”​—sunsum abɔdeɛ ɛkɛ​—wɔ adenle mɔɔ nee mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Ngɛlɛlera ne anu ɛnyia la azo.​—Dwɔn 14:6; 16:23. *

“BƐDABƐ MƆƆ BƐKULO GYIHOVA LA, BƐHYI ƐTANE”

21. Ɛvoyialilɛ boni mɔ a bɛlie duma na bɛnle asɔne nu ɛdeɛ bɔbɔ a, ɔwɔ kɛ Keleseɛnema koati a, na duzu ati ɔ?

21 Ɛnɛ, ewiade ne mɔɔ ye ɛbɛla ɛzɛkye la da Babelɔn Kpole ne subane ali. Wɔ maanle bie mɔ anu, bɛdi ɛvoyia bie mɔ mɔɔ maa bɛsi agole mgbane mgane, bɛkanvo mrenya mɔɔ fa mrenya yɛɛ mraalɛ mɔɔ fa mraalɛ la wɔ nu. Asoo ɔle kpalɛ kɛ bɛdabɛ mɔɔ bɛkulo Gyihova la banlea anzɛɛ bɛahɔ ɛvoyia zɛhae bie abo? Saa bɛkɔ ɔ bo a, asoo ɔbahile kɛ amgba bɛkyi ɛtane ɔ? (Edwɛndolɛ 1:1, 2; 97:10) Nea kɛzi ɔle kpalɛ kɛ yɛbazukoa edwɛndolɛnli ne subane a. Ɔyɛle asɔne kɛ: “Ye me nye fi ninyɛne mgbane mgbane nwo”!​—Edwɛndolɛ 119:37.

22. Mekɛ boni a Keleseɛnenli bahola ava ye adwenle azi kpɔkɛ kɛ ɔbali ɛvoyia bie anzɛɛ ɔnrɛli bie a?

22 Saa bɛlɛdi ewiade ɛvoyia bie a, ɔwɔ kɛ Keleseɛnenli nea boɛ na ye nyɛleɛ ammaa awie mɔ annyia adwenle kɛ ɔlɛdi bie. Pɔɔlo hɛlɛle kɛ: “Debie biala mɔɔ bɛyɛ la, saa aleɛ a bɛdi o, saa nzule a bɛno o, bɛyɛ bɛde Nyamenle anyunlu.” (1 Kɔlentema 10:31; nea ɛlɛka “ Si Kpɔkɛ Kpalɛ.”) Noko akee, saa ɛvoyia bie ɛnvi adalɛ ɛzonlenlɛ nu, ɔnle maanyɛlɛ anzɛɛ maanle ɛhulolɛ nwo ɛvoyialilɛ yɛɛ ɔntia Baebolo ngyinlazo a, ɛnee ɔwɔ kɛ Keleseɛnenli ko biala si ɔ ti anwo kpɔkɛ kɛ ɔbali bie anzɛɛ ɔnrɛli bie. Noko, ɔwɔ kɛ ɔsuzu kɛzi awie mɔ bade nganeɛ wɔ nwolɛ la na yeammaa awie andu koti.

FA WƆ EDWƐKƐ NEE WƆ NYƐLEƐ WULA NYAMENLE ANYUNLUNYIA

23, 24. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛali Gyihova tenlene ngyinlazo ne mɔ anwo daselɛ kɛnlɛma ɛ?

23 Menli dɔɔnwo bu ɛvoyialilɛ mekɛ bie mɔ kɛ ɔmaa bɛnyia adenle titile bɛ nee bɛ mbusua yɛɛ bɛ gɔnwo mɔ yia nu. Yemɔti, saa bɛnze na bɛka kɛ yɛgyinla Ngɛlɛlera ne azo yɛyɛ ninyɛne mɔɔ ɛngile ɛlɔlɛ anzɛɛ yɛngulo menli a, yɛbahola yɛavi ɛlɔlɛ nu yɛahilehile nu kɛ mbusua nee agɔnwolɛma mɔɔ yia nu wɔ adenle kpalɛ zo la sonle bolɛ maa Gyihova Alasevolɛ. (Mrɛlɛbulɛ 11:25; Nolobɔvo ne 3:12, 13; 2 Kɔlentema 9:7) Yɛ nee yɛ gɔnwo mɔ yia nu wɔ ɛlɔlɛ nu wɔ ɛvolɛ ne anu mekɛ biala, noko kɛmɔ yɛkulo Nyamenle nee ye tenlene ngyinlazo ne mɔ la ati, yɛngulo kɛ yɛfa amaamuo mɔɔ ka ye ɛya la yɛsɛkye anyelielɛ mekɛ ɛhye mɔ.​—Nea ɛlɛka “ Nɔhalɛ Ɛzonlenlɛ Maa Yɛ Nye Die Kpole.”

24 Alasevolɛ bie mɔ ɛva edwɛkɛ mɔɔ wɔ Duzu A Baebolo Ne Kola Kilehile Yɛ A? buluku ne tile 16 la ɛboa ahonlekpalɛma mɔɔ kpondɛ debie azukoa la. * Noko, kakye kɛ, yɛ bodane a le kɛ yɛboa menli yɛamaa bɛ nye alie nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo na tɛ kɛ yɛkile kɛ bɛnze mɔɔ bɛlɛka la. Yemɔti, tendɛ ɛbulɛ nu kile bɛ, bɛlɛ ɛ nwo aze, na maa ‘ɛ nloa edwɛkɛ ɛyɛ fɛ na ɔyɛ anyelielɛ.’​—Kɔlɔsaema 4:6.

25, 26. Kɛ ɔkɛyɛ na awovolɛ aboa bɛ mra na Gyihova anwo ɛlɔlɛ nee diedi mɔɔ bɛlɛ la ayɛ kpole ɛ?

25 Kɛmɔ yɛle Gyihova azonvolɛ la ati, bɛhilehile yɛ debie kpalɛ. Yɛze deɛmɔti yɛdie ninyɛne bie mɔ yɛdi, yɛyɛ ninyɛne bie mɔ, na yɛtwe yɛ nwo yɛfi bie mɔ anwo la. (Hibuluma 5:14) Yemɔti awovolɛ, bɛhilehile bɛ mra bɛmaa bɛva Baebolo ngyinlazo bɛli gyima. Saa bɛyɛ zɔ a, ɔbamaa ngakula ne mɔ diedi nu amia, bɛbahola bɛava Ngɛlɛlera ne bɛaye bɛ diedi nwo kpuyia biala anloa na bɛanwu kɛ Gyihova kulo bɛ.​—Ayezaya 48:17, 18; 1 Pita 3:15.

26 Tɛ ɛvoyialilɛ mɔɔ ɛngyi Ngɛlɛlera ne azo ala a bɛdabɛ mɔɔ bɛsonle Nyamenle wɔ “sunsum nu nee nɔhalɛ nu” la kpo a, eza bɛbɔ mɔdenle bɛdi nɔhalɛ wɔ debie biala anu wɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu. (Dwɔn 4:23) Ɛnɛ, menli dɔɔnwo te nganeɛ kɛ nvasoɛ ɛnle nɔhalɛlilɛ zo. Noko kɛmɔ yɛbanwu ye wɔ tile mɔɔ doa zo anu la, Nyamenle ndenle le kpalɛ dahuu.

^ ɛden. 3 Nea ɛlɛka “ Asoo Ɔwɔ kɛ Medi Ɛvoyia Ne Bie?” Bɛha ɛnwomenlelielɛ kenle nee ɛvoyia bie mɔ anwo edwɛkɛ wɔ Watch Tower Publication Index, mɔɔ Gyihova Alasevolɛ a ɛyɛ la anu.

^ ɛden. 5 Kɛmɔ Baebolo mgbondabulɛ nee tetedwɛkɛ kile la, ɔbayɛ kɛ bɛwole Gyisɛse wɔ ɛvolɛ 2 K.Y.M. wɔ Dwuuma siane Ɛtanem, mɔɔ nee September/October mɔɔ wɔ ɛnɛ yɛ kalenda zo yia la.​—Nea Insight on the Scriptures, Volume 2, mukelɛ 56-57, mɔɔ Gyihova Alasevolɛ a ɛyɛ la anu.

^ ɛden. 11 Ɛnee ɔwɔ Mɛla ngyekyeleɛ ne anu kɛ raalɛ wo a, ɔwɔ kɛ ɔbɔ ɛtane afɔle ɔmaa Nyamenle. (Sɛlɛvolɛma 12:1-8) Mɛla ɛhye hakyele Yizilayɛma kɛ bɛfa ɛtane mɔɔ wɔ bɛ nwo la bɛwo ngakula na ɔboale bɛ ɔmanle bɛnyianle adwenle mɔɔ fɛta la wɔ awolɛ nwo, na bie a ɔmanle bɛkpole awolɛkenle ɛlilɛ mɔɔ vi awozonle ɛzonlenlɛ nu la.​—Edwɛndolɛ 51:5.

^ ɛden. 13 Eza bɛkile kɛ Eostre (anzɛɛ Eastre) le awolɛ nyamenle raalɛ. The Dictionary of Mythology, kile kɛ “ɛnee ɔlɛ asoasoa wɔ siane ne anu mɔɔ ɛnee ɔkulo kolonvia na ɔdwu mekɛ ne bie a bɛyɛ ye nvoninli kɛ ɔlɛ asoasoa tile.”

^ ɛden. 18 Nea edwɛkɛ nsa mɔɔ fane agyalɛ nee ɛkponledolɛ nwo mɔɔ wɔ October 15, 2006, The Watchtower ne, mukelɛ 18-23, 23-27 nee 28-31 la.

^ ɛden. 20 Nea February 15, 2007, The Watchtower ne, mukelɛ 30-31.

^ ɛden. 24 Gyihova Alasevolɛ a ɛyɛ a.