1. ¿Pikunatataq Jehová maskʼan, chantá imaraykutaq puriyninkuta allinta qhawakunanku tiyan?

JESÚS nisqanmanjina, “Dios Tatata cheqatapuni yupaychajkunaqa, tukuy sonqowan, cheqa kajman jinataj yupaychanqanku. Dios Tataqa ajina yupaychajkunata maskʼan” (Juan 4:23). Jehovaqa chiqa kaqta munakuqkunata maskʼan, payman, Churinmanwan qayllaykuchikunanpaq (Juan 6:44). Ñuqanchikqa Jehovap, Jesucristop qayllanpi kachkasqanchikmanta mayta kusikunchik. Chaywanpis, ñuqanchikmanta pillapis, Satanaspa tuqllanpi urmayta atinman. Chayrayku puriyninchikta allinta qhawakunanchik tiyan, “imachus Señorta kusichinanta” ima (Efesios 5:10; Apocalipsis 12:9).

2. ¿Imaynatá Jehová, israelitas chiqa yupaychayta, llulla yupaychaytawan chhapusqankuta qhawarqa? Sutʼinchay.

² Yuyarina imachus unay tiempopi, Sinai urqup qayllanpi kasqanmanta. Chaypacha israelitasqa Aaronta juk lantita paykunapaq ruwananta nirqanku, Aarontaq paykunata uyarispa qurimanta waka uñaman rikchʼakuq lantita paykunapaq ruwarqa. Aaronqa, yuyarqa chayniqta tukuy atiyniyuq Diosta yupaychanankuta, chayrayku nirqa: “Qʼaya ruwasunchej Tata Diospaj uj fiestata”, nispa. Chayta rikuspa, ¿imaynatá Jehová sientekurqa? ¿Allinpaqchu Jehová qhawarqa israelitas chiqa yupaychayta, llulla yupaychaytawan chhapuchkasqankuta? Mana. Chayrayku kimsa waranqa israelitasta wañuchirqa chay lantita yupaychasqankurayku (Éxodo 32:1-6, 10, 28). ¿Imatá kaymanta Diospa munakuyninpi kallaytapuni munaqkuna yachakusunman? Kaykunata yachakunchik: “Chʼichipaq qhawasqa imastaqa” mana llamkhananchikchu tiyan, chantapis, kallpachakunanchik  tiyan, chiqa kaqta tukuy ima chʼichi kaqmanta jarkʼananchikpaq (Isaías 52:11; Ezequiel 44:23; Gálatas 5:9).

3, 4. ¿Imaraykutaq yachananchik tiyan, Bibliap nisqanmanjina juk costumbre, chayri juk raymi allinchus manachus kasqanta?

³ Llakikunapaqjina ñawpa cristianospa tiemponpiqa, qutuchakuy ukhupi, wakinkunaqa mana chiqa kaqmanjinachu yachachiyta munachkarqanku. Qallariypiqa mana chayta ruwayta atirqankuchu, apóstoles kawsachkasqankurayku. Apóstoles wañupusqankumantawantaq, chiqa kaqta mana munakuqkunaqa, kay pachamanta costumbresninkuta, raymisninkuta, “santo” pʼunchaykuna raymista ima ruwayta qallarirqanku. Kunan pʼunchaykamataq, kay raymis Bibliap nisqanmanjina kasqanta ninku (2 Tesalonicenses 2:7, 10). Kay yachaqanapiqa wakin raymismanta parlasunchik. Sutʼita rikusunchik mana Diospa munayninmanjinachu kasqanta, manaqa kay saqra pachap munayninmanjina. Astawanpis rikusunchik imaynatachus kay raymisqa, llulla yachachiyman, layqa ruwaykunaman, munaynillankuta maskʼanankupaq ima, runasta tanqasqanta. Tukuy kay ruwaykunataq, “Jatun Babiloniamanta” jamun (Apocalipsis 18:2-4, 23). * Jehovaqa sutʼita riqsin kunan tiempopi costumbres rikukusqan, ima millay yachachiykunamantachus jamusqanta, may unaymantapachataq kunankama paypaqqa may millaypuni. Ñuqanchikpaqpis kikillantaq kanan tiyan (2 Juan 6, 7).

⁴ Cristianosqa yachanchik Jehová wakin raymikunata chiqnikusqanta. Chayrayku chay raymikunamanta mana ni mayqinta ruwananchikchu tiyan. Qhawarina imaraykuchus Dios chay raymikunata chiqnikusqanta, ñuqanchikpis chiqninanchikpaq, jinamantataq Diospa munakuyninpi kanallanchikpaqpuni.

5. ¿Imaraykutaq nisunman Jesús mana diciembre killapichu nacekusqanta?

⁵ Bibliaqa mana jaykʼaq ninchu, Jesuspa nacekusqanta  discipulosnin yuyarisqankuta. Astawanpis mana sutʼita yachanchikchu ima pʼunchaypichus nacekusqanta. Chaywanpis yachanchik mana diciembre killapichu nacekusqanta. * ¿Imarayku? Imaraykuchus chay killapiqa Israel llaqtapi, chirin, paran ima, Lucas 2:8-11 nisqanmanjinataq Jesús nacekuchkaptin “chaynejpi michejkuna kasharqanku, ovejasninkuta tutantin qhawaspa”. (Chaywanpis mana ajinata watantinta michinankutaqa yuyasunmanchu, jinata ruwankuman karqa chayqa, qhasipaqchá Lucasqa chayniqpi michichkasqankuta ninman karqa.) Diciembre killapi Belén llaqtapiqa, paran, ritʼi urman, maytataq chirin, chayrayku chay killapi michiqkunaqa mana jawapi qhipakunkumanchu karqa, ‘ovejasninkuta tutantin qhawaspaqa’. Chantapis, mana qunqananchikchu tiyan kamachiq Augusto kamachisqanmanjina Josewan, Mariawan Belén llaqtaman yupachikuq risqankuta (Lucas 2:1-7). Judioswan, romanoswan ima chiqninakusqankurayku, Romamanta kamachiqqa, manachá judiosta kamachinmanchu karqa, maypichus nacekusqanku llaqtaman chiri tiempopi rinankutaqa.

6, 7. a) ¿Maymantá Navidad raymi jamun? b) ¿Raymis pʼunchaykunallapichu cristianos regalosta qunakunchik?

⁶ Jina kaptin, ¿maymantá Navidad raymi jamun? Lantista yupaychanapaq unay raymismanta jamun manataq Bibliap yachachiykunasninmantachu. Juknin raymitaq saturnales nisqa sutikurqa, kay raymipi romanosqa chaqrasmanta Saturno lantita yupaychaq kanku. Wak raymitataq “mana atipanapaqjina ‘Inti nacekusqanta yuyarinapaq ruwaq kanku’”. Kay Enciclopedia de la Religión Católica nisqanmanjina, kay raymita diciembre killapi 25 pʼunchaypi ruwaq kanku, kay pʼunchaytaq Mitra lantita yupaychaqkunapaq, may jatunpaq qhawasqa karqa. Kay Enciclopedia nisqanmanjinallataq “Iglesiaqa chay pʼunchayllapitaq Jesús nacekusqanta yuyariyta qallarirqa”,  “achkha runas chay raymiman rinankupaq, mayqin raymipichus Intita (Mitra) yupaychaq kanku, chayman”. Chantapis sutʼinchanallanchiktaq tiyan, Jesús wañupusqanmanta kimsa pachak watanman, kayta ruwayta qallarisqankuta.

⁷ Chay raymispiqa lantista yupaychaqkunaqa mikhuq kanku, regalosta ima qunakuq kanku, kunan pʼunchaykamataq Navidad raymipiqa jinata ruwanku. Chaywanpis, kay regalosta qunakusqankuqa, mana 2 Corintios 9:7 pʼiti nisqanmanjinachu, chaypi nin: “Sapa uj [quchun] sonqompi yuyasqanman jina, mana llakikuspa, nitaj kamachisqa jinachu, imaraykuchus Diosqa munakun pichus kusiywan qojta”, nispa. Chiqa cristianosqa regalosta qunakunchik munanakusqanchikrayku, mana ni imawan kutichinawanchikta suyaspalla, nitaq raymis pʼunchaykunapipunichu (Lucas 14:12-14; Hechos 20:35 leey). Chantapis kusikunchik, manaña Navidad raymita ruwanapaq qullqita manukusqanchikmanta, llamkʼasqanchikmanta ima (Mateo 11:28-30; Juan 8:32).

8. ¿Jesús nacekusqan chʼisichu, chʼaskasta riqsiqkuna Jesuspaq regalosta aparqanku? Sutʼinchay.

 ⁸ Ichá pillapis ninman: “¿Manachu chʼaskasta riqsiqkuna Jesuspaq regalosta aparqanku, nacekusqanmanta raymichanankupaq?”, nispa. Mana. Chay runasqa, Jesús may sumaq runa kananta yachaspa, chay tiempopi costumbresninkumanjina, payman regalosta qurqanku (1 Reyes 10:1, 2, 10, 13; Mateo 2:2, 11). Astawanpis, mana chay nacekusqan chʼisichu Jesusman rirqanku, manaqa, killas pasasqanmantaraq wasinman rirqanku.

9. ¿Imatataq Biblia diachakumanta sutʼinchan?

⁹ Ñawpa tiempopi runasqa, kunan tiempojina, mayta kusikuq kanku juk wawita nacekusqanmanta. Chaywanpis Bibliaqa mana ninchu, Diosta yupaychaqkuna diachakuta ruwasqankuta  (Salmo 127:3). ¿Qunqapurqankuchu diachakumanta Bibliapi qillqayta? Mana, imaptinchus Bibliaqa iskay diachakusmanta parlan: faraonpa diachakuyninmanta, Herodes Antipaspa diachakuyninmanta ima (Génesis 40:20-22; Marcos 6:21-29 leey). Kay iskay diachakuspitaq saqrata ruwasqankumanta Biblia sutʼinchan, juknin diachakupitaq Juan Bautistap umanta qhulurqanku.

10, 11. ¿Imaynatá ñawpa cristianos diachakuta qhawaq kanku, imaraykutaq?

¹⁰ Las cosas nuestras de cada día libro nisqanmanjina, ñawpa cristianosqa, “diachakuta lantista yupaychaq, runaspa costumbresninkutajina qhawaq kanku”. Griegos, romanos imaqa, sapa runata juk espíritu jarkʼasqanta creeq kanku, “runa nacekusqanmantapacha wañupunankama”, ‘chay espirituraykutaq sapa wata diachakuq kanku’ (Gran Enciclopedia Rialp). Astawanpis, unay watasmantapachaña nacekusqanku pʼunchaytaqa khuskachaq kanku, adivinoswan, astawanpis imachus qhipaman kawsayninkupi kanqa chaywan ima.

¹¹ Rikunchikjina, diachakuqa layqa ruwaywan, lantista yupaychaykunawan ima khuskachasqa kachkan, cristianostaq mana chayraykullachu diachakutaqa qhisachanku. Manaqa llampʼu sunquyuq runas kasqankurayku, nacekusqanku pʼunchaytaqa mana may jatunpaqchu qhawanku, juk fiestata ruwanankupaqjinaqa (Miqueas 6:8; Lucas 9:48). * Astawanpis Jehová Diosta jatunchanku, graciastataq qunku kawsayta qusqanrayku (Salmo 8:3, 4; 36:9; Apocalipsis 4:11). *

12. ¿Imaraykutaq wañupuna pʼunchay aswan allin nacekuna pʼunchaymanta nisqarí?

¹² Juk chiqa sunquyuq cristiano wañupun chayqa, Diosninchikpa yuyayninpi qhipakun, Diosninchiktaq paraisopi payta  kawsarichimunqa (Job 14:14, 15). Chayrayku, Eclesiastés 7:1 pʼiti nin: “Sumaj runapaj rejsisqa kayqa aswan allin, sumaj qʼapashaj jawinasmanta nisqaqa. Wañupuna pʼunchayqa aswan allin nacekuna pʼunchaymanta nisqaqa”, nispa. Kay pʼitipi “riqsisqa kay” rimayqa, Diospa ñawpaqinpi allin qhawasqa kay ninayan, mana wasanchaspa payta yupaychasqanchikrayku. Jesusqa ajinata ruwasqanrayku salvacionta tarinapaq, juk ñanta kicharipuwanchik, chayrayku Bibliaqa, Jesuspa wañupusqanta yuyarikunata niwanchik, manataq nacekusqantachu (Hebreos 1:3, 4; Lucas 22:17-20).

13, 14. Semana Santapi ruwasqasninku, ¿ima costumbresmanta jamun?

¹³ Runa nisqanmanjina, Semana Santa raymipiqa, Jesuspa wañusqanta, kawsarimusqanta ima yuyarinku. Chaywanpis, may chhika millay ruwayniyuq chay raymiqa. Chay procesiones nisqamanta qhawarina. Kay Las Grandes Religiones Ilustradas libro nisqanmanjina, babiloniosqa Cristomanta may ñawpaqta “yupaychana lantikunapaq tukuy imata ruwaq kanku [...] may sumaq pʼachawan lantista pʼachalliq kanku, kunkanman wallqakunata churaq kanku ima, may kʼachachasqa puñunanman siriykuchiq kanku, chantapis chay lantita procesión nisqapi urqhuq kanku”.

¹⁴ Jehovaqa ni jaykʼaq allinpaqchu qhawanman Churinpa kaysarimuyninta, millay costumbreswan yuyarikunataqa (2 Corintios 6:17, 18). Astawanpis Bibliaqa, mana kamachinchu Jesuspa kawsarimusqanta yuyarinataqa. Wak llaqtaspitaq, Jesús kawsarimusqanta lantispa sutisninkuwan chhapunku.

15. ¿Maymantá Todos Santos raymi nisqa rikhurimun, chantá imatá chay tiempopi runas ruwaq kanku?

¹⁵ ¿Maymantá kay raymi jamun? Wak suyuspiqa Todos Santos nisqataqa Halloween sutiwan riqsinku. Kay raymitaqa octubre killapi 31 pʼunchaypi ruwayta qallarinku, chay tiempopi runasqa layqasjina, mancharichinankupaqjina ima pʼachallikunku.  Chantapis kay raymiqa, may unayña Gran Bretaña, Irlanda suyupi ima, rikhurirqa. Chay tiempopiqa, sapa wata maykʼaq chʼisipichus killa juntʼa kaq (1 de noviembre qayllapi) chay chʼisipi runasqa, juk raymita ruwaq kanku, chay raymitataq “qʼumir tiempop tukukuynin”, nispa sutichaq kanku. Chay tiempomanta runasqa, kʼacha runas, saqra runas wañupuqkunapta almasninku, chay chʼisi puriykachachkasqankuta creeq kanku. Creesqankumanjina chay almasqa wasinkuman jamuq kanku; chayrayku familiaresninqa mikhunata, ukyanata ima, churapuq kanku, almaspa phiñakuyninkuta thasnuchinankupaq. Chay tiempopijina kunan tiempopipis jinata ruwachkallankupuni (wakin llaqtaspiqa Todos Santos tiempopi, wawasqa layqasjina, chayri mancharichinankupaqjina pʼachallikuytawan miskʼita mañakuspa wasimanta wasi rinku).

16, 17. a) ¿Imaraykutaq casarakuqkuna qhawananku tiyan, ima costumbreschus casarakuy pʼunchaypi, Bibliap nisqanmanjina allinchus manachus kasqanta? b) Costumbres casarakuy pʼunchaypi, allinman rikchʼakuptinpis, ¿imatá mana qunqananchikchu tiyan?

¹⁶ Tumpamantawanqa, Jatun Babiloniapi (llulla religionpi) “casarakojkunaj parlarikusqankupis [mana] uyarikonqañachu” imaptinchus tʼunasqa kanqa (Apocalipsis 18:23). ¿Imaraykutaq? May chhika runasta layqa ruwaykunasninwan pantachisqanrayku. Casarakuy pʼunchaykunapi wakin costumbresqa, layqa ruwaykunamanta jamun, chaykunata ruwaspataq runasqa casarakuy pʼunchayta chʼichichanku (Marcos 10:6-9).

¹⁷ Chay costumbrestaqa, mana tukuy suyupichu kikinta ruwanku, chantá allinman rikchʼakuptinpis mana qunqananchikchu tiyan llulla religionmanta jamusqanta (Isaías 65:11). Wakinkunaqa casarakuy pʼunchaypi casarakuqkunata misturawan tʼakanku allinta rinanta, ni ima saqrapi urmanankuta, kusisqas kawsakunankuta ima yuyaspa. Rikunchikjina, Diospa munakuyninpi kanallanchikpaqpuni, kay millay costumbresmanta karunchakunanchik tiyan (2 Corintios 6:14-18 leey).

18. ¿Bibliamanta ima yuyaychaykunataq casarakuqkunata, waqyarisqasta ima, allin kaqta ruwanankupaq yanapanman?

¹⁸ Chantapis Diosta yupaychaqkunaqa, casarakuy pʼunchaypi  mana saqra ruwaykunata ruwankuchu, wakkunata mana urmachinankupaq. Mana millay chanzasta parlankuchu, casarakuqkunata wakkunata ima pʼinqachinankupaq (Proverbios 26:18, 19; Lucas 6:31; 10:27). Chantapis casarakuy pʼunchaypi mana jatun fiestata ruwankuchu, qhapaq kasqankuta rikuchiyta munaspa (1 Juan 2:16). Jehovaqa munan casarakuqkuna casarakuy pʼunchayninkuta kusikuywan yuyarinankuta, mana llakiywanchu. *

19, 20. Vasosninkuta uqharispa tinkuchiy, ¿maymantá jamun, chantá imaraykutaq juk cristiano mana chayta ruwananchu tiyan?

¹⁹ Casarakuy pʼunchaypi, wak raymikunapi ima, runasqa aqhata, cervezata, vinota ima ukyachkaspa, vasosninkuta ¡salud!, nispa tinkuchinku (brindis). Kay ruwayqa, 1995 watapi juk libro nisqanmajina, “unay raymikunamanta jamun, maypichus juk chhikata llamiriytawan, lantispaq nispa machanapaq ukyanataqa jichʼaq kanku, chayta ruwachkaspataq imatachus munasqankuta mañakunku, chantapis ninku: ‘¡Achkha wataspaq kachun!’ chayri ‘¡salud!’”, nispa (International Handbook on Alcohol and Culture).

²⁰ Chiqamanta kayta ruwachkaspa achkha runasqa mana lantispaq jichʼachkasqankutachu yuyanku. Chaywanpis chʼallachkaspaqa chayri vasota uqharispa tinkuchichkaspaqa, “Pachamamata” yupaychachkanku, chayri juk espiritumanta yanapata mañakuchkanku. Chay ruwaykunatataq Biblia juchachan (Juan 14:6; 16:23). *

21. ¿Ima raymismantataq chiqa cristiano karunchakunan tiyan, imaraykutaq?

²¹ Kay saqra pachapi llulla religionqa, runasta tanqan millay  kaqta ruwanankupaq. Wakin suyuspi sapa wata, carnavales raymita ruwanku, chay raymipitaq runasqa aychap munayninta rikchʼarichinankupaqjina millayta tusunku, qharispis warmisjina pʼachallikunku. ¿Allinchu kanman Diosta yupaychaqkuna chay raymiman rinanku chayri chayta qhawananku? Chaykunata ruwankuman chayqa, ¿ninkumanchu saqra kaqta chiqnichkasqankuta? (Salmo 1:1, 2; 97:10.) Chayrayku may allin salmistajina yuyananchik, pay Diosmanta jinata mañakurqa: “Amaña saqeychu ñawisniy manakaj imasta qhawananta; kawsayta qollawaypuni ñanniykita purinaypaj”, nispa (Salmo 119:37).

22. Juk raymi mana Bibliap nisqanwan churanakuptin, ¿juk cristiano imatá ruwanman?

²² Diospa chiqnisqan raymita runas ruwachkaptinku, imatachus ruwayta munasqanchikta allinta qhawakunanchik tiyan, runas mana yuyanankupaq chay raymipi chhapukuchkasqanchikta. Apóstol Pablo sutʼita nirqa: “Kunanqa mikhuspapis, ujyaspapis, imata ruwaspapis, tukuy imata ruwaychej Dios jatunchasqa kanampaj”, nispa (1 Corintios 10:31; kaymanta astawan yachakunaykipaq, “ Imatapis, yuyaywan akllanapaq yanapa”, nisqa recuadrota ñawiriy). Chaywanpis, wakin raymis, costumbres imaqa, mana lantita yupaychaywan, politicawan, juk suyuta jatunchaywan ima, khuskachasqa kaptinpis, nitaq Bibliap nisqanwan churanakuptinpis, ¿juk cristiano chaykunaman rinmanchu? Sapa cristiano akllanan tiyan, rinantachus manachus. Chaywanpis, niraq ima raymimanpis richkaspa, juk cristianoqa, ni pita urmachiyta munasqanrayku, riptin, wakkuna imatachus ninankupi tʼukurinqa.

23, 24. ¿Imaynatá runasman, Jehovap chiqan kamachiykunasninta sutʼinchasunman?

²³ Kunan tiempopi, achkha runasqa kay pachamanta raymistaqa familiankuwan, amigosninkuwan ima, tantakunankupaqjinalla qhawanku. Chayrayku wakinkunaqa ichá yuyankuman mana allintachu yuyachkasqanchikta, nitaq runa masinchikta munakuchkasqanchikta. Ajinata yuyaqkunamanqa  allinllawan sutʼinchana kanman familiaresninchikwan, chayri amigosninchikwan maykʼaqllapis tantakuyta munasqanchikta (Proverbios 11:25; Eclesiastés 3:12, 13; 2 Corintios 9:7). Chaywanpis, yachanankuta munanchik Diospa chiqnisqan ruwaykunaqa, mana kusiyta apamuwasqanchikta (“ Chiqa Diosta yupaychayjinaqa mana imapis kusichiwanchikchu”, nisqa recuadrota ñawiriy).

²⁴ Pillapis tukuy sunquwan Jehovamanta sutʼinchaqkunata, ima raymitapis mana ruwasqankumanta tapuptinku, wakin Jehovamanta sutʼinchaqkunaqa kay ¿Imatapunitaq Biblia yachachin?, nisqa libromanta, 16 yachaqananmanta wakin parrafosta ñawiripuspa allinta kutichinku. * Chaywanpis, sutʼinchachkaspaqa yuyarikunanchik tiyan, mana runastachu atipayta munasqanchikta, manaqa sunqunkuman chayayta munasqanchikta. Chayrayku allinllawan, runasta jatunpaq qhawaspa, “kʼacha simiwan”, “kachiwan kachinchasqata jina” parlananchik tiyan (Colosenses 4:6).

25, 26. ¿Imaynatá wawasninchikpa iñiyninkuta kallpachasunman, chantá imaynatá paykunata yanapasunman, astawan Diosta munakunankupaq?

²⁵ Jehovamanta sutʼinchaqkunaqa, sutʼita yachanchik imaraykuchus juk raymita, chayri juk costumbreta qhisachasqanchikta (Hebreos 5:14). Wawasninchikpis sutʼita yachanallankutaq tiyan. Ima raymitapis mana ruwasqanchikmanta, Bibliap yuyaychasqanwan wawasninchikman sutʼinchaspaqa, paykunap iñiyninkuta kallpachanchik, creesqankumanta allinta kutichinankupaq wakichinchik, Diospa munakuyninpitaq kanallankupaqpuni yanapanchik (Isaías 48:17, 18; 1 Pedro 3:15).

²⁶ Diosta “tukuy sonqowan, chiqa kajmanjinataj” yupaychananchikpaqqa, paypa chiqnisqan raymikunata qhisachananchik tiyan, chantapis, qhipan yachaqanapi rikusunchikjina, tukuy imapi allinta purinanchik tiyan (Juan 4:23). Qhawarisunchik imaraykuchus Diosta kasukuy may allin kasqanta, mana wakkuna jinata yuyaptinkupis.