Skip to content

Skip to table of contents

CHAANDANO 13

Mapobwe Aasesemya Leza

Mapobwe Aasesemya Leza

“Amusunkulule, kuti muzibisye zintu zibotezya Mwami.”—BAEFESO 5:10.

1. Mbantu bali biyeni Jehova mbakweelela kuli nguwe, alimwi nkamboonzi notweelede kukkala katupakamene kuzintu zyabukombi?

JESU wakaamba kuti: ‘Bakomba cakasimpe bayookomba Taata mumuuya amubwini, nkaambo mbambabo abo mbayanda Taata, kuti babe basikumukomba.’ (Johane 4:23) Ikuti Jehova wabajana bantu bali boobo mbuli mbwaakakujana webo, ulabakweelela kulinguwe akuMwanaakwe. (Johane 6:44) Eechi nchilongezyo kaka! Aabo bayanda kasimpe kazwa muBbayibbele, beelede kuti ‘basunkulule, kuti bazibisye zintu zibotezya Mwaami,’ nkaambo Saatani mweendelezi walweeno.—BaEfeso 5:10; Ciyubunuzyo 12:9.

2. Pandulula nzila Jehova njababonaayo bantu baswaanizya bukombi bwakasimpe abwakubeja.

2 Yeeya zyakachitika aafwiifwi aChilundu chaSinayi, chiindi maIsrayeli naakabuzya Aroni kuti abapangile leza. Aroni wakazumina kuchita oobo mpawo wakabachitila ng’ombe yangolida alubo wakati yiiminina Jehova. Naakamana wakabuzya bantu kuti: “Junza kuli ipobwe lyaJehova.” Ino Jehova wakalanga buyo bukombi bwakasimpe kabuli kuswaanizigwa aabukombi bwakubeja na? Peepe! Jehova wakachita kuti basikukomba mituni basika ku 3 000 bajayigwe akaambo kazeezi. (Kulonga 32:1-6, 10, 28) Niinzi nchitwiiya kuchikozyano eechi? Ikuti katuyanda kukkala katuli muluyando lwaLeza, tweelede kukkala ‘katutaampi chintu nichiba chomwe chisofweede,’ alimwi tweelede kuba basungu mukubamba kasimpe kuti katanyonganisigwi.—Isaya 52:11; Ezekiele 44:23; BaGalatiya 5:9.

3, 4. Nkamboonzi nitweelede kubikkila maanu kumalayilile aazwa muBbayibbele chiindi notulanga-langa mapobwe aziyanza zizibinkene?

3 Chiindi baapostolo bakali kukwabilila bukombi bwachoonzyo nibakafwa, bantu bakali kulyiita kuti maKristu pesi kabatayandi kasimpe, bakatalika kuzumina ziyanza zisesemya zyabantu batakombi Leza, akuchita mapobwe aakubamba mazuba ‘aabasalali’ ngibakali kwaamba kuti alatambulika kumaKristu. (2 BaTesalonika 2:7, 10) Mbuli mbulanga-langa mapobwe aaya, uyoobona kuti bantu baswaanizigwa mumapobwe aaya batondeezya muuya wanyika kutali waLeza. Mapobwe aanyika alaachintu chimwi cheendelana: Asungwaazya kuti bantu babaa zisusi zyanyama, alimwi asumpula bukombi bwakubeja azyamizimu, zijanika kuli “Babuloni Mupati.” * (Ciyubunuzyo 18:2-4, 23) Utalubi kuti Jehova wakiibona nkuyakazwida michito mibi iisesemya ichitwaa bantu batakombi Leza wakasimpe alimwi iizibinkene. Taakwe mubuzyo kuti mapobwe aali boobo achimusesemya ambuli sunu Jehova. Tatweelede kubona zintu eezi mbuli mbwazibona na Jehova?—2 Johane 6, 7.

4 Mbutuli maKristu aachoonzyo, tulizi kuti mapobwe aali boobu, tamubotezyi pe Jehova. Pesi, tatweelede kuswaanizigwa pe kumapobwe aali boobu. Kuyeeyesesya kuti nkamboonzi Jehova nchatabotelelwi mapobwe aaya, kuyoopa kuti tutantamuke kufumbwa chintu chikonzya kutunyongania kuti tukkale katuli muluyando lwaLeza.

BUZUBA BWAKUSEKELELA KUKOMBA ZUBA BWAKACHINCHWA MUKUBA KKISIMUSI

5. Niinzi chipa kuti tube aachoonzyo chakuti Jesu taakazyalwa mu 25 December?

5 Bbayibbele talyaambuli atalaa kusekelelwa kwabuzuba bwakuzyalwa kwaJesu. Mubwini, zuba ndyakazyalwa talizibinkene pe. Tulaachoonzyo chakuti taakazyalwa mu 25 December mwezi wampeyo mubusena mbwaakazyalilwa. * Chipa kuti tubaa choonzyo chakuti Jesu taakazyalwa mu 25 December nchakuti Luka wakalemba kuti kuchiindi eecho, “basikweembela bakali musokwe,” kabalangania butanga bwabo. (Luka 2:8-11) Nikuli beembeli bakalaa chiyanza chakukkala “musokwe” munyaka woonse, teezyakali kuyoolembwa pe eezi. Akaambo kakuti kuchiindi eecho kuBetelehemu kwakali kutontola alimwi kwakali kuwa mvula, teezyakali kuchita pe kuti beembeli babe “musokwe” kabali kulangania butanga bwabo. Kuyungizya waawo, Josefa aMariya bakiinka kuBetelehemu akaambo kakuti Kaisara Augusto, wakalayilila kuti kubalwe bantu. (Luka 2:1-7) Teezyakali kukonzeka pe kuti Kaisara abuzye bantu bakali kweendelezegwaa maRoma kuti bayinke kumasena nkubakazyalilwa kuti bakabalwe muchiindi champeyo.

6, 7. (a) Zyakatalikila kuli zintu zisiyene-siyene zichitwa lyaKkisimusi? (b) Nkuukuli kusiyana kuliwo akati kakupa kwamaKristu aachoonzyo akupa kuchitwa lyaKkisimusi?

6 Kusekelela Kkisimusi takuzwi muMagwalo pe, pesi kuzwa kumapobwe aabantu batakombi leza wakasimpe mbuli Pobwe lyaSaturnalia lyamaRoma, ndibakali kusekelela leza wakulima uutegwa Saturn. Mbumbubo, bbuku litegwa New Catholic Encyclopedia lyakaamba kuti bantu bakali kukomba leza uutegwa Mithra bakali kusekelela “buzuba bwakuzyalwa kwazuba lilaamanguzu” mu 25 December. Alubo lyaamba kuti, “Pobwe lyaKkisimusi lyakatalika chiindi kukomba zuba nokwakali kulemekwa loko kuRoma,” musule aaminyaka iili 300 Kristu kali wafwa.

Luyando ndolupa kuti maKristu aachoonzyo ape bamwi zipo

7 Mumapobwe aayo, bantu batakombi Leza wakasimpe bakali kupana zipo akulya zinono, mbuli mbukuchitwa lyaKkisimusi. Mbuli mbukubede mazubaano, zipo nzibakali kupana lyaKkisimusi teezyakali kweendelana amajwi aajanika mulugwalo lwa 2 BaKorinto 9:7, lwaamba kuti: “Umwi aumwi uleelede kupa mbuli mbwayanda mumoyo wakwe, kutabi cakunyonosya moyo nanka cakusinikizigwa, nkaambo oyu uupa calumwemwe nguuyandwa kwa-Leza.” MaKristu aachoonzyo alapa akaambo kaluyando, kutali kupa kwakusinikizigwa mubuzuba bubambidwe alimwi tabalangilili kubweedezegwa kweendelana akupa nkubachita. (Luka 14:12-14; bala Incito 20:35.) Kuyungizya waawo, balabotelwa kuti balaangunukide kumichito iisiyene-siyene iichitwa mubuzuba bwaKkisimusi, alubo takwe nibakatazikana pe akaambo kazikwelete zikatazya bantu biingi kumamanino aamunyaka.—Matayo 11:28-30; Johane 8:32.

8. Basikupandulula bweende bwanyenyezi bakapa Jesu zipo zyakusekelela kuzyalwa kwakwe na? Pandulula.

8 Nikuba boobo, bamwi balakonzya kubuzya kuti, basikupandulula bweende bwanyenyezi teebakamupa na Jesu zipo zyakusekelela kuzyalwa kwakwe? Peepe. Kupa kwabo yakali nzila yakutondeezya bulemu kuli Jesu, wakali muntu uulemekwa kweendelanaa chiyanza nchibakali kuchita chiindi. (1 Bami 10:1, 2, 10, 13; Matayo 2:2, 11) Nikuba boobo, teebakasika mubusiku oobo mbwakazyalwa Jesu. Chiindi basikupandulula bweende bwanyenyezi nibakasika, Jesu taakali mwana wakali muchilyido chabanyama pesi wakali wabaa myeezi myiingi kali wazyalwa kakkalaa bazyali bakwe.

NZILYAAMBA BBAYIBBELE ATALAA KUSEKELELA MAZUBA AAKUZYALWA

9. Niinzi chakachitika mumapobwe aakusekelela buzuba bwakuzyalwa aambidwe muBbayibbele?

9 Nikuba kuti kuzyalwa kwamwana kulabotezya, pesi muBbayibbele tamulembedwe atalaa kusekelelwa kwamazuba aakuzyalwa abakombi baLeza. (Intembauzyo 127:3) Basikulemba Bbayibbele bakaluba na kuzilemba? Peepe, nkaambo kuli maPobwe aabili aambwa muBbayibbele akusekelela mazubaa kuzyalwa. Limwi ndilya Faro wakuEgepita alya Heroda Antipasi. (Bala Matalikilo 40:20-22; Marko 6:21-29.) Mapobwe aya woonse akachitwa munzila iitalikabotu, kapati lyaHeroda Antipasi aawo Johane Mubbabbatizi mpakajayigwa.

10, 11. MaKristu aakusaanguna akali kukubona biyeni kusekelela mazuba aakuzyalwa, alimwi nkamboonzi?

10 Bbuku litegwa The World Book Encyclopedia, lyaamba kuti “MaKristu aakusaanguna akali kubona kusekelela mazuba akuzyalwa mbuli chiyanza chabantu batakombi Leza wakasimpe.” Muchikozyano, bantu bakuchisi chaGreece bakali kusyoma kuti muntu umwi awumwi ulaamuuya umulangania chiindi choonse kuzwa buzuba nazyalwa. Bbuku litegwa The Lore of Birthdays lyaamba kuti muuya ooyu “wakaswaangenaa leza wamuntu wazyalwa munzila iigambya.” Alubo, kusekelela mazuba aakuzyalwa kwakatalika chiindi alimwi kuliswaangene abupanduluzi bwabweende bwanyenyezi akusonda.

11 Babelesi baLeza bachiindi teebakali kusekelela mazuba aakuzyalwa akaambo kakuti zyakali ziyanza zyakali kuchitwaa bantu batakombi Leza wakasimpe luzutu, pesi, bakali kuzikaka akaambo kamalayilile ngibakali kutobela. Nkamboonzi nikuli oobo? Nkaambo bakali bantu balibombya, teebakali kubona kuzyalwa kwabo kakuyandikana zyakuti kwakeelede kusekelelwa. * (Mika 6:8; Luka 9:48) Nkinkaako, bakali kulemeka Jehova akumulumba akaambo kachipo chiyandikana chabuumi. *Intembauzyo 8:3, 4; 36:9; Ciyubunuzyo 4:11.

12. Nkamboonzi buzuba bwakufwa nchobukonzya kuba bubotu kwiinda buzuba bwakuzyalwa?

12 Aabo bafwa kabasyomekede kuli Leza takabalubi pe alimwi bayoopona kukabe kutamani kunembo. (Jobu 14:14, 15) Lugwalo lwa Mukambausi 7:1 lwaamba kuti: “Izina ibotu ndibotu kwiinda muunde, abuzuba bwakufwa bubotu kwiinda buzuba bwakuzyalwa.” ‘Izina lyesu bbotu’ nimpuwo mbotu njitulaayo kuli Leza kwiinda mukumukomba chakusyomeka. Pesi maKristu akalayililwa kwiibuluka buzuba bwakufwa kwaJesu, nkutujana kufutulwa ‘muzina’ lyakwe kutali kusekelela buzuba bwakuzyalwa.—BaHebrayo 1:3, 4; Luka 22:17-20.

ISITA NDIPOBWE LYAKUSEKELELA LEZA WAKUZYAZYA

13, 14. Zyakatalikila kuli zintu zichitwa lya Isita?

13 Nikuba kuti bantu biingi bati Isita nkusekelela bubuke bwaJesu, pesi yakazwa mubukombi bwakubeja. Zina lyakuti Isita liswaangenaa Eostre, naa Ostara, leza wachanakazi wabuchedo awachilimu waku England. Ino zyakachitika biyeni kuti tusulwe amayi ziswaanizigwe mukusekelela pobwe lyaIsita? Bbuku litegwa Encyclopædia Britannica, lyaamba kuti mayi “akali kwiminina buumi naa bubuke,” alimwi tusulwe twakali kwiiminina kuzyazya. Chilaantanganana kuti Isita ndipobwe lyakuzyazya pesi lyakachinchwa mukuba pobwe lyakusekelela kubuka kwaJesu. *

14 Kujana Jehova wazumizya na kuti kubelesegwe zintu zisesemya mukusekelela bubuke bwaMwanaakwe? Peepe! (2 BaKorinto 6:17, 18) Magwalo taambi alimwi tazumizyi pe kusekelela bubuke bwaJesu. Kusekelela bubuke bwaJesu kwiinda mupobwe lyaIsita nkutasyomeka kupati.

ZICHITWA KUDILWE

15. Nkamboonzi maKristu aachoonzyo naateelede kujatikizigwa muziyanza zichitwa kuti muntu wafwa?

15 Kuli ziyanza zyiingi zichitwa kuti muntu wafwa ziteelede kuchitwaa maKristu aachoonzyo. Ikuti muntu wafwa mutunta wakwe bawulanzya kububbila, basikufwidwa tabooni pe alimwi ngabalikwiimba busiku boonse. Ziyanza zyoonse eezi zizwa mukusyoma kuti bafwide balakonzya kugwasya naa kuchisa aabo bachipona. Kuti kwayinda mazuba aali musanu aabili basizikombelo ngabasikaa muunzi aawo aali dilwe kuti bazowumbulizye sikufwidwa. Bamwi bachita mapobwe aali boobu kuti kwayinda myeezi iitatu, musulaa munyaka, alimwi munyaka amunyaka. Mbukunga bafwide “tabazi cintu niciba comwe,” nkinkaako, kufumbwa chiyanza chijatikizya kuyoowa bantu bafwide akubalemeka naa kubagwasya tacheelede kuchitwa pe abaabo bayanda kukkala kabali muluyando lwaLeza.—Mukambausi 9:5, 10.

UTASOFWAAZYI BUZUBA BWAMUCHADO WAKO

16, 17. (a) Nkamboonzi maKristu ayanda kuchada naayelede kulanga-langa ziyanza zichitwa buzuba bwamuchado kababelesya malayilile aazwa muBbayibbele? (b) Niinzi maKristu nchayeelede kuyeeya munkani yakuwala mupunga azimwi zyeendelanaawo?

16 Lino-lino “ijwi lyasibwiinga alyanabwiinga talikooyoomvwigwa limbi” muBabuloni Mupati. (Ciyubunuzyo 18:23) Nkamboonzi nokuli boobo? Nkaambo michito yaBabuloni Mupati yakusyoma mizimu, ilakonzya kusofwaazya lukwatano kuzwa mubuzuba bwamuchado.—Marko 10:6-9.

17 Ziyanza zichitwa lyamuchado zilasiyana munyika iimwi ayimwi. Zimwi ziyanza zibonekaanga zili kabotu zyakazwa kuBabuloni, bantu nkubakali kukomba zintu zyakali kuyeeyelwa kuti zipa “coolwe” kuli basikuchada naa aabo batambidwe kumuchado. (Isaya 65:11) Chimwi chiyanza nchakuwaala mupunga (rice) naa zimwi zili boobo. Chiyanza eechi chakazwa kunjiisyo yakuti chakulya chilakonzya kupegwa mizimu kuti iibotelwe akuti iitachisi basikuchada. Kuyungizya waawo, mupunga usyomwa kuti uliswaangene abuzyazyi, kubotelwa akupona kwachiindi chilamfu. Chilantanganana kuti bantu bayanda kukkala kabali muluyando lwaLeza beelede kutantamuka ziyanza eezi zisofweede.—Bala 2 BaKorinto 6:14-18.

18. Ngaali malayilile aayelede kusololela aabo bayanda kuchada abaabo batambwa kuti basike?

18 Babelesi baJehova batantamuka michito yanyika iikonzya kunyongania muchado wabo akupa kuti maKristu abule bulemu naa ikonzya kunyongania manjezeezya abamwi. Muchikozyano, tabaambuuli majwi aasofwaazya, ayetela mizeezo yakoonana, naa majwi aakonzya kusesya naa apa kuti bantu bachada naa bamwi bantu babaa nsoni. (Tusimpi 26:18, 19; Luka 6:31; 10:27) Alubo tabachitili michado yabo kumasena aagambya kutondeezya “kulisumpula kwabuumi” akutalilemeka. (1 Johane 2:16) Ikuti kuyanda kuchada, utalubi kuti Jehova uyanda kuti chiindi noyeeya atalaa buzuba bwako bwamuchado umvwe kubotelwa kutali kulisola pe. *

KUNYAMPULA AKUGUMANIA NKOMESI ZYABUKANDE, NCHIYANZA CHISWAANGENE ABUKOMBI NA?

19, 20. Limwi bbuku lityeni atalaa matalikilo aachiyanza chakunyampula akugumania nkomesi, alimwi nkamboonzi chiyanza eechi nichitatambuliki kumaKristu?

19 Chimwi chiyanza chizibinkenwe kumichado akulaamwi mapobwe aakulikondelezya nkunyampula akugumania nkomesi. Bbuku litegwa International Handbook on Alcohol and Culture lyakalembwa mu 1995 lyakati “Kugumania nkomesi kuchitwa mazubaano chakali chiyanza chakali kuchitwaa bantu bachiindi bakali kupayilila chintu chisalala chakali kupegwa baleza babo kuti bawoongole mubuumi bwabo naa kuti bapone buumi bulikabotu.”

20 Masimpe, bantu biingi balakonzya kubonaanga kunyampula akugumania nkomesi takuswangene aabukombi naa kukomba mizimu. Nikuba boobo, chiyanza chakunyampula nkomesi yabukande chilakonzya kubonekaanga nkukumbila kulongezegwa kuzwa “kujulu” kuteendelanaa Magwalo.—Johane 14:6; 16:23. *

“NYWEBO NOMUYANDISYA JEHOVA, AMUSULE BUBI”

21. Ngaali mapobwe ayelede kutantamukwaa maKristu nikuba kuti mapobwe aayo tajatikizyi michito yabukombi, alimwi nkamboonzi maKristu naayelede kwaatantamuka?

21 Bantu biingi balikutondeezya bube bubi bwakutalilemeka buvulide mazubaano alimwi balikutobelezya michito isungwazigwaa Babuloni Mupati. Muli zimwi nyika, mfulumende zigwisya mali yakuti kuchitwe mapobwe aatondeezya kuzyana kutali kabotu aachitwa munyakaa munyaka akubona koonana kwabaalumi abaaluminyina naa kwabanakazi abanakazinyina kakutambulika. Aabo bayanda Jehova beelede kujanika na kumapobwe aaya? Kuti muKristu wachita zintu eezi unooli uliikusula bubi na? (Intembauzyo 1:1, 2; 97:10) Tweelede kutobelezya chikozyano chasintembawuzyo wakakomba kati: “Gwisya meso aangu kukulangilila zyabuyo”!—Intembauzyo 119:37.

22. Ndiilili muKristu nayelede kulisalila kuti ajatikizigwe naa kuti atajatikizigwi mumapobwe?

22 Chiindi nokusekelelwa mapobwe aakunyika, muKristu weelede kuchenjela kuti atachiti zintu zikonzya kupa kuti bantu babonaanga ulikujatikizigwa mupobwe eelyo. Paulo wakalemba kuti: “Kufumbwa zintu nzimucita, nikuba kulya nikuba kunywa niciba cintu cimwi, amuzicite zyoonse cakuti kube bulemu kwa-Leza.” (1 BaKorinto 10:31; langa kabbokesi katii “ Kusala Chabusongo.”) Kuli lumwi lubazu, kuti chiyanza naa pobwe kalitaswaanizyi bukombi bwakubeja, twaambo twachisi naa kalitatyoli milawu yamuBbayibbele, muKristu umwi awumwi ulakonzya kulisalila kusekelela naa kutasekelela pobwe eelyo. Alubo, chiindi nasala weelede kubikkila maanu kunzila bamwi bantu njibakonzya kulimvwaayo kuti atabanyonganyi.

TEMBAWULA LEZA MUNZILA NJUWAMBUULAAYO AMUMICHITO

23, 24. Kujana twazwidilila biyeni chiindi notukambawuka atalaa zyeelelo zyaJehova ziluleme?

23 Bantu biingi babona kusekelela mapobwe azibinkene mbuli chiindi chakubaamwi ampuli zyabo abeenzinyina. Nkinkaako, kuti umwi muntu kabonaanga zyeelelo zyesu zyamuMagwalo zitondeezya kutabaa luyando, tweelede kumupandulwida kuti Bakamboni baJehova balakubikkila maanu kubotelwa kabalaamwi ampuli zyabo abeenzinyina. (Tusimpi 11:25; Mukambausi 3:12, 13; 2 BaKorinto 9:7) Munyaka woonse tubotelelwa kubaamwi abakombima, pesi akaambo kakuyanda Leza azyeelelo zyakwe ziluleme, tatuyandi kusofwaazya miswaangano iili boobu akuchita ziyanza zimusesemya.—Langa kabbokesi katii “ Bukombi Bwakasimpe Bweeta Kubotelwa Kutamani.”

24 Bamwi Bakamboni baliikuzwidilila mukubuzya bamwi balaa mibuzyo njibatamvwisisisyi kuzwa muchaandano 16 chili mubbuku litegwa IBbayibbele nga Lilatuyisyaanzi? * Utalubi kuti makanze eesu ngakugwasya bantu kuti bazibe bukombi bwakasimpe kutali kukazyanyaabo pe. Nkinkaako weelede kubalemeka, kulibombya akubelesya ‘majwi alweezedwe amunyo.’—BaKolose 4:6.

25, 26. Kujana bazyali babagwasya biyeni bana babo kuti basimye lusyomo aluyando lwabo kuli Jehova?

25 Mbutuli babelesi baJehova tuyiisigwa munzila ilikabotu. Tulatwaambo tupa kuti tusyome akuchita zimwi zintu naa kutachita zimwi zintu. (BaHebrayo 5:14) Nkinkaako, nibazyali amuyiisye bana benu kuti bayeeyesesye atalaa malayilile aazwa muBbayibbele. Kwiinda mukuchita oobu, muyoosimya lusyomo lwabo, akubagwasya kuti bakonzye kusandula aabo bababuzya nzyobasyoma kababelesya nsandulo zizwa muMagwalo alimwi muyobagwasya kubona kuti Jehova ulabayanda.—Isaya 48:17, 18; 1 Petro 3:15.

26 Boonse bakomba Leza “mumuuya amubwini” tabatantamuki mapobwe ateendelani amagwalo luzutu pesi bachita zyoonse nzibakonzya kuti bakkale kabasyomeka muzintu zyoonse nzibachita mubuumi bwabo. (Johane 4:23) Mazubaano, bantu biingi babona kusyomeka mbuli chintu chitagwasyi pe. Pesi mbuli mbotutakabone muchaandano chitobela, nzila zyaLeza zilagwasya chiindi choonse.

^ par 3 Langa kabbokesi kalaa peji 148-149, katii “ Ndeelede Kuswaanizigwa Na Mupobwe Eeli?” Mazuba aambwa kuti “aalasalala” amapobwe aasiyene-siyene, alaambidwe mubbuku lyakapupululwaa Bakamboni baJehova litegwa Watch Tower Publications Index.

^ par 5 Kweendelanaa makani aamuBbayibbele amakani aachiindi, kubonekaanga Jesu wakazyalwa mu 2 B.C.E. mumweezi wamaJuda waEthanim, weendelanaa mweezi wa September/October mukkalenda yesu.—Langa bbuku litegwa Insight on the Scriptures, Volume 2, peji 56-57, lyakapupululwaa Bakamboni baJehova.

^ par 11 Langa kabbokesi kalaa peji 150, kati “ Mazuba ‘Aasalala,’ Akukomba Saatani.”

^ par 11 Chizuminano chaMulawu chakali kwaamba kuti mwanakazi wakeelede kupa chipayizyo chachibi kuli Leza chiindi naatumbuka. (Levitiko 12:1-8) Eezi zyakali kubayeezya kuti bantu biinzya chibi kubana babo, alimwi mulawu ooyu wakagwasya maIsrayeli kuti abaa maboneno aalikabotu atalaa kuzyalwa kwabana akuti batatobeli ziyanza zyabantu batakombi Leza wakasimpe zyakusekelela mazuba aakuzyalwa.—Intembauzyo 51:5.

^ par 13 Eostre (naa Eastre) wakali leza wachanakazi wakuzyazya. Kwendelanaa bbuku litegwa The Dictionary of Mythology, mwanakazi ooyu “wakalaa kasulwe kakali kuyandisya mayi kakali kukkala kumwezi alimwi chimwi chiindi utondeezegwa kalaamutwe wakasulwe.”

^ par 18 Langa zibalo zitatu zilaatalaa michado amapobwe zili mu Ngaziyakulinda, yachikuwa ya October 15, 2006, aapeji 18-31.

^ par 20 Langa Ngaziyakulinda yachikuwa ya February 15, 2007, aapeji 30-31.

^ par 24 Lyakapupululwaa Bakamboni baJehova.