İçeriğe geç

İçindekiler kısmına geç

13. BÖLÜM

Tanrı’yı Hoşnut Etmeyen Âdet ve Kutlamalar

Tanrı’yı Hoşnut Etmeyen Âdet ve Kutlamalar

“Her durumda Rabbi neyin hoşnut ettiğini saptayın” (EFESOSLULAR 5:10).

1. Yehova ne tür insanları Kendine çeker? Onlar neden ruhi durumlarına dikkat etmelidir?

İSA şöyle dedi: “Babaya gerçekten tapınanların ruhla ve hakikatle tapınacakları zaman geliyor ve aslında geldi. Çünkü Baba Kendisine böyle tapınanları arıyor” (Yuhanna 4:23). Yehova bu kişileri bulduğunda Kendine ve Oğluna çeker (Yuhanna 6:44). Bu gerçekten büyük bir onurdur! Yine de Kutsal Kitaptaki hakikati sevenlerin ‘her durumda Rabbi neyin hoşnut ettiğini saptaması’ çok önemlidir, çünkü Şeytan insanları aldatmakta ustadır (Efesoslular 5:10; Vahiy 12:9).

2. Yehova hakiki dini yozlaştırmaya çalışanlar hakkında ne düşünür?

2 İsrailoğulları Sina Dağı yakınlarında Harun’dan bir ilah yapmasını istediğinde neler olduğunu düşünün. Harun bu isteklerine boyun eğdi ve bir altın buzağı yaptı, fakat bunun Yehova’yı temsil ettiğini ima etti. “Yarın Yehova’nın onuruna bayramdır” dedi. Peki Yehova İsrailoğullarının hakiki dine bu şekilde sahte dini karıştırmasına kayıtsız mı kaldı? Hayır. Puta tapan 3.000 kadar kişiyi öldürdü (Çıkış 32:1-6, 10, 28). Bundan alacağımız ders nedir? Tanrı’nın sevgisinden ayrılmak istemiyorsak ‘kirli olan hiçbir şeye dokunmamalıyız’ ve O’na tam bağlılık göstererek hakikati yozlaşmaya karşı korumalıyız (İşaya 52:11; Hezekiel 44:23; Galatyalılar 5:9).

3, 4. Yaygın âdet ve kutlamaları incelerken neden Kutsal Kitaptaki ilkelere dikkat etmeliyiz?

3 Ne yazık ki, içinde hakikat sevgisi olmayan kişiler putperestlere özgü âdetleri yaymaya başladı ve bunlar günümüze kadar geldi. Bu bölümde bunlardan bazılarını ele alacağız. Söz konusu âdet ve kutlamaların Tanrı’nın değil dünyanın ruhunu yansıttığına dikkat edin. Bu kutlamaların genelde ortak noktası şudur: Beden arzularına hitap ederler ve ‘Büyük Babilin’ başlıca özellikleri olan sahte dinsel inançları ve ruhçuluğu yüceltirler * (Vahiy 18:2-4, 23). Üstelik Yehova günümüzdeki birçok yaygın âdetin kaynağı olan eski putperest uygulamaları doğrudan gözlemlemiştir. Böyle kutlamaları o zaman olduğu gibi bugün de iğrenç bulduğuna kuşku yok. O’nun görüşünün bizim için her şeyden önemli olması gerekmez mi? (2. Yuhanna 6, 7).

4 Belirli âdet ve kutlamaların Yehova’yı hoşnut etmediğini bilsek de bu yeterli değildir. Onlara katılmamaya kesin kararlı da olmalıyız. Bu kararlılığımızın güçlenebilmesi için şimdi Yehova’nın bazı kutlamalardan neden hoşlanmadığını görelim.

YILBAŞININ KÖKENİ NEDİR?

5. Tanrı’nın kulları neden yılbaşı kutlamalarına katılmaz?

5 Yılbaşı kutlamalarının kökeninde putperestliğe özgü gelenekler vardır. Yeni yılın kutlandığı tarih ve âdetler ülkeden ülkeye değişir. * Bir kaynak şöyle der: “Birçok batı ülkesinde eski yılın bitişi ve yeni yılın gelişi şatafatlı balolarla kutlanır, içki içilir ve genellikle çılgınca eğlenilir.” Aynı eser diğer ülkelerde de “bir yılın bitişinin ve diğer yılın başlangıcının sınırsızca eğlenme zamanı olarak görüldüğünü” belirtir (Standard Dictionary of Folklore, Mythology, and Legend). Ancak Romalılar 13:13 şu öğüdü verir: “Çılgın eğlenceler, içki âlemleri, yasak cinsel ilişkiler, edepsiz davranışlar, çekişme ve kıskançlık içinde olmayıp, gündüz vaktinde olduğu gibi temiz bir yaşam sürelim” (1. Petrus 4:3, 4; Galatyalılar 5:19-21). Ayrıca geçmişte putperestler yılbaşı kutlamalarında birbirine hediye verirdi. Fakat bunu 2. Korintoslular 9:7’deki tutumla yapmazlardı. Orada şöyle der: “Gönülsüzce ya da zorlamayla değil, herkes yüreğinde kararlaştırdığı gibi versin, çünkü Tanrı sevinçle vereni sever.” Dünyadaki insanların aksine gerçek Hıristiyanlar sevgiden ötürü hediye verir. Bunu belirli bir tarihe bağlı olarak ve karşılığında bir hediye almayı umarak yapmazlar (Luka 14:12-14; Elçiler 20:35’i okuyun).

İSA’NIN SAĞLADIĞI KURBANA İMAN EDİN

6. Eskiden sunulan kurbanlarla ilgili hangi olay özellikle önemlidir, neden?

6 Geçmişte imanlı aile reisleri Yehova’ya kurban sunardı (Başlangıç 8:18-22; 31:54; Eyüp 1:5). Eski kurbanlarla ilgili bir olay özellikle çok önemlidir: İbrahim’in Yehova’nın isteği üzerine oğlunu sunma girişiminde bulunması. Yehova İbrahim’in imanını ve itaatini görünce İshak’ın yerine kurban etmesi için bir koç sağladı. Bu olay Yehova’nın Oğlunu tüm insanlık için çok değerli bir kurban, yani fidye olarak vermesini temsil eder (Başlangıç 22:1-14; İbraniler 11:17-19).

Gerçek Hıristiyanlar sevgiden ötürü hediye verir

7. (a) Günümüzde bazıları neden kurban kesiyor? (b) Bugün kurban kesmek aslında hangi anlama gelir, neden?

7 Yehova’nın fidyeyi sağlamakla gösterdiği sevgiye minnettarız. Dolayısıyla bu kurbana iman etmemek anlamına gelebilecek her davranıştan kaçınmalıyız. Örneğin bazıları İbrahim gibi kurban keserek Tanrı’nın onayını kazanabileceğini düşünüyor. Ancak bugün birinin kurban kesmesi aslında İbrahim’in sunusunun temsil ettiği şeye, yani İsa’nın fidyesine iman etmediği anlamına gelir. Neden? Kutsal Kitap şunları söyler: “[İsa Mesih] dünyaya geldiğinde şöyle dedi: ‘Kurban ve sunu istemedin, fakat bana bir beden hazırladın. Yakılan sunulardan ve günah sunularından hoşnut olmadın.’” Bu sözlere göre, Yehova kurbanlardan hoşnut değildi, çünkü bunlar günaha tam olarak kefaret edemiyordu ve Mesih’in sağladığı kurbanın sadece temsiliydi. Bu nedenle Yehova İsa’ya, sunması için kusursuz bir insan bedeni hazırladı. İsa’nın kusursuz insan hayatını yalnızca bir kere sunmasıyla diğer kurbanlar gereksiz hale geldi (İbraniler 10:5, 6, 10).

8. Tanrı’nın Sözü bugün sunmamız gereken kurban hakkında ne söyler?

8 Kutsal Yazıların hiçbir yerinde bugün kurban kesilmesi veya geçmişte imanlı kişilerin sunduğu kurbanların anılması emredilmez. Tanrı’nın Sözü O’na vefamızı ve itaatimizi kanıtlayan kurbanı şöyle anlatır: “Tanrı’ya her zaman şükran kurbanı, yani O’nun ismini açıkça bildiren dudakların meyvesini sunalım” (İbraniler 13:15). Bu nedenle iyi haberi duyurmak ve insanları İsa’nın öğrencisi olarak yetiştirmek için yoğun şekilde çalışırız (Matta 24:14; 28:19, 20).

DOĞUM GÜNLERİ

9. Kutsal Kitapta söz edilen doğum günü kutlamalarında neler oldu?

9 Bir bebeğin doğumu her zaman büyük sevince yol açar. Yine de Kutsal Kitap Tanrı’ya hizmet eden birinin doğum gününün kutlandığından hiç söz etmez (Mezmur 127:3). Acaba bu yalnızca yazarların atladığı bir ayrıntı mıdır? Hayır, çünkü Kutsal Yazılarda iki doğum günü kutlamasından söz edilir. Bunlar bir Mısır kralının ve Herodes Antipas’ın doğum günleridir (Başlangıç 40:20-22 ve Markos 6:21-29’u okuyun). Ancak bu iki olaydan, özellikle de Vaftizci Yahya’nın başının kesildiği olaydan olumsuz şekilde söz edilir.

10, 11. İlk Hıristiyanların doğum günü kutlamaları hakkındaki görüşü neydi, neden?

10 Bir ansiklopedi şöyle diyor: “İlk Hıristiyanlar herhangi birinin doğum gününü kutlamayı putperest bir gelenek olarak görüyordu” (The World Book Encyclopedia). Örneğin, eski Yunanlılar her insanın doğumu sırasında yanında koruyucu bir ruh olduğuna ve o insanı ömrü boyunca koruduğuna inanıyordu. Bu ruh ile ‘o gün doğum günü olduğuna inanılan tanrı arasında gizemli bir bağ’ olduğunu düşünüyorlardı (The Lore of Birthdays). Doğum günleriyle astroloji ve yıldız falı arasında da çok eskiye dayanan yakın bir bağ vardır.

11 Geçmişteki imanlı kişilerin doğum günü âdetlerini reddetmesinin diğer bir nedeni, muhtemelen bu âdetlerin kendi ilkelerine de aykırı olmasıydı. Neden böyle diyoruz? Bu alçakgönüllü erkek ve kadınlar dünyaya gelişlerini kutlanacak kadar önemli görmediler * (Mika 6:8; Luka 9:48). Bunun yerine Yehova’yı yücelttiler ve değerli yaşam hediyesi için O’na şükrettiler * (Mezmur 8:3, 4; 36:9; Vahiy 4:11).

12. Bir insanın ölüm günü nasıl doğum gününden daha iyi olabilir?

12 Vaiz 7:1’de şöyle okuruz: “İyi ad hoş kokulu yağdan, ölüm günü doğum gününden iyidir.” Kutsal Kitap neden böyle der? Çünkü Tanrı’nın isteğini yapmak için çaba harcarsak O’nun önünde iyi bir adımız olur. Tanrı, ardında iyi bir ad bırakan herkesi kesinlikle hayata döndürecek (Eyüp 14:14, 15). Ayrıca Kutsal Kitabın anmamızı istediği tek bir gün var: İsa’nın ölüm günü. İsa’nın Tanrı önünde iyi bir “ismi” olduğu için hepimiz onun sayesinde kurtulabiliriz (İbraniler 1:3, 4; Luka 22:17-20).

TANRI ORUÇ TUTMAMIZI İSTER Mİ?

13. (a) Bazıları oruç hakkında ne düşünüyor? (b) Tanrı’nın geçmişteki kulları hangi nedenlerle oruç tutardı?

13 Bazıları ibadet için yılın belli zamanları oruç tutmanın şart olduğunu düşünüyor. Peki Tanrı bugün oruç tutmamızı istiyor mu? Musa Kanunu sadece yılda bir kez, Kefaret Gününde oruç tutulmasını talep ediyordu (Levioğulları 23:27). Bunun yanı sıra, biri günahlarından pişman olduğunu ve tövbe ettiğini göstermek için gönüllü olarak oruç tutabilirdi. İnsanlar imanlarını sınayan durumlarda, büyük bir tehlike karşısında veya Tanrı’nın amaçları hakkında derin düşünürken de oruç tutardı (Çıkış 34:28; 1. Samuel 7:6; Yoel 2:12-15; Yunus 3:5). Musa Kanununun yürürlükten kalkmasıyla Kefaret Gününde oruç tutma zorunluluğu sona erdi.

14. Tanrı’nın kullarının oruç hakkındaki görüşü ne olmalıdır?

14 İsa oruç tutmamızı emretmedi ya da bunu yasaklamadı (Elçiler 13:2, 3; 14:23). Dolayısıyla oruç tutup tutmamak kişisel bir karardır. * Ancak İsa’nın bir öğrencisi bazı durumlarda oruç tutmaya karar verirse bunu insanlara belli etmeye çalışmamalıdır. Çünkü Tanrı gösteriş amaçlı dindarlıktan hoşlanmaz (Matta 6:16-18).

CENAZE VE DÜĞÜN ÂDETLERİ

15. Gerçek Hıristiyanlar bazı cenaze âdetlerinden neden kaçınır?

15 Gerçek Hıristiyanların kaçınması gereken birçok cenaze âdeti vardır. Örneğin biri öldüğünde insanlar evde ayna ve resimlerin üzerini kapatır, cenaze sırasında ya da daha sonraki belli günlerde dua okutur ve yemek verirler. Böyle âdetler ruhun yaşamaya devam ettiği inancıyla bağlantılıdır. Tanrı’nın sevgisinde kalmak isteyen ve bu tür inançlardan ‘özgür kılınmış’ kişiler böyle âdetleri uygulamaz. Çünkü ölüler hiçbir şeyin farkında değildir (Yuhanna 8:32; Vaiz 9:5, 10).

16, 17. (a) Yöresel düğün âdetleri neden Kutsal Kitap ilkeleri ışığında incelenmelidir? (b) İsa’nın takipçilerinin kaçınması gereken düğün âdetlerine örnek verin.

16 Büyük Babil’e özgü ve ruhçulukla bağlantılı âdetlerin uygulandığı düğünler Tanrı’nın gözünde kirli durumdadır. Büyük Babil yakında yok edileceği için Vahiy 18:23’te “[Büyük Babil’de] artık güvey sesi ve gelin sesi duyulmayacak” denmesi hiç şaşırtıcı değil.

17 Tabii ki âdetler ülkeden ülkeye değişir. Ama evlenen çifte ya da konuklara şans getireceği düşünülen ve masum görünen bazı âdetlerin kökeni eski Babil’dir (İşaya 65:11). Bu tür geleneklerden biri çiftin üzerine pirinç, buğday ya da konfeti gibi şeyler atmaktır. Bu âdet, yiyeceklerin kötü ruhları yatıştırdığı ve onların gelinle damada zarar vermesini engellediği inancına dayanıyor olabilir. Ayrıca çok eskiden beri pirinç ve buğdayla doğurganlık, mutluluk ve uzun ömür arasında gizemli bir bağ olduğuna inanılır. Tanrı’nın sevgisinde kalmak isteyen herkesin bu tür kirli âdetlerden kaçınması gerektiği çok açıktır (2. Korintoslular 6:14-18’i okuyun). Bunun yanı sıra, birçok kültürde yaygın olan kına gecesini de Kutsal Yazılar ışığında gözden geçirmek gerekir. Kına yakılması Türk kültüründe adama düşüncesi içerir. Örneğin kurbanlık hayvana kına yakılması Tanrı’ya, askere giden gence kına yakılması vatana, geline kına yakılması da kocasına ve ailesine adandığının simgesidir. Kendini Tanrı’ya adamış ve İsa’nın kanıyla satın alınmış bir Hıristiyanın bu kutlamaya katılması ne kadar uygun olur? (1. Korintoslular 7:23; 2. Korintoslular 5:15).

18. Düğün yapmayı planlayan çifte ve davetlilere hangi Kutsal Kitap ilkeleri rehber olmalıdır?

18 Yehova’ya hizmet edenler, nikâh ya da düğünlerin saygınlığına gölge düşürebilecek ya da bazılarının vicdanını rahatsız edebilecek başka şeylerden de uzak dururlar. Örneğin aşırı alkol tüketiminden, İsa’nın takipçilerine yakışmayan müzik ve danslardan, yeni evlenen çifti ya da başkalarını utandırabilecek söz ya da şakalardan kaçınırlar (Romalılar 13:13). Ayrıca mütevazılığın tersine “gösteriş merakı” yansıtan şatafatlı düğünler yapmaktan da kaçınırlar (1. Yuhanna 2:16). Unutmayın ki, Yehova düğününüzün pişmanlıkla değil sevinçle hatırlayacağınız bir gün olmasını istiyor. *

KADEH KALDIRMANIN DİNSEL BİR ANLAMI VAR MI?

19, 20. Bir kaynak kadeh kaldırmanın kökeni hakkında ne der? Böyle bir âdet neden İsa’nın takipçileri için uygun değildir?

19 Düğünlerde ve diğer toplumsal buluşmalarda yaygın bir âdet de kadeh kaldırmaktır. Bir kitapta şunlar belirtiliyor: “Kadeh kaldırmak . . . . muhtemelen geçmişte tanrılara bir dilek, yani dua karşılığında . . . . kutsal içeceklerin sunulduğu törenlerden kalmıştır, ki bu dilek ve dualar kısaca ‘Çok yaşa!’ veya ‘Sağlığına!’ sözlerine dönüşmüştür” (International Handbook on Alcohol and Culture, 1995 baskısı).

20 Tabii çoğu kimse kadeh kaldırmanın dinle ya da batıl inançlarla bağlantılı olduğunu düşünmüyor olabilir. Yine de, kadehi göğe doğru kaldırmak gökten, yani insanüstü bir güçten bereket dilemek olarak görülebilir ve böyle bir davranış bu konudaki Kutsal Kitap ilkeleriyle bağdaşmaz (Yuhanna 14:6; 16:23). *

“SİZ YEHOVA’YI SEVENLER, KÖTÜLÜKTEN NEFRET EDİN”

21. İsa’nın takipçileri dinsel bir kökeni olmasa bile hangi yaygın kutlamalardan kaçınmalıdır, neden?

21 Bazı ülkelerin her yıl düzenlediği karnaval ya da festivaller dünyadaki standartların ne kadar düştüğünü ortaya koyar. Doğrudan ya da dolaylı olarak Büyük Babil’le bağlantısı olan bu kutlamalarda müstehcen danslar yapılır, hatta bazen eşcinsel yaşam tarzı yüceltilir. Bazı yörelerde yaygın olan başka bir kutlama Hıdrellezdir (Hızır-İlyas). AnaBritannica’da belirtildiğine göre bu şenliklerde “büyü özellikleri taşıyan bazı uygulamalara rastlanır.” Diğer bir bayram Ortadoğu ve Batı Asya halkları arasında yeni yılın başlangıcı sayılan Nevruz’dur. Bu bayramda geleneksel olarak yapılan ateş üzerinden atlama, bir tür arınma töreni olarak kabul edilir. Yehova’yı seven birinin böyle bir kutlamaya katılması ya da onu seyretmesi uygun olur mu? Böyle bir davranış kişinin kötülükten gerçekten nefret ettiğini gösterir mi? (Mezmur 1:1, 2; 97:10). Bunun yerine, “Gözümü adi şeylerden çevir” diye dua eden mezmur yazarını örnek almak çok daha iyi olur (Mezmur 119:37).

22. Bir kutlamaya katılıp katılmayacağımıza hangi durumlarda vicdanımıza göre karar verebiliriz?

22 Pavlus “İster yiyip içerken, ister başka bir şey yaparken olsun, her şeyi Tanrı’yı yüceltmek için yapın” dedi (1. Korintoslular 10:31). Dolayısıyla İsa’nın bir takipçisi böyle günlerde davranış tarzına dikkat etmeli, başkalarında o kutlamaya katıldığı izlenimi uyandırmamalıdır. (“ Hikmetli Kararlar Verin” başlıklı çerçeveye bakın.) Öte yandan bir âdet ya da kutlama açıkça sahte dinle bağlantılı değilse, siyasi ya da milliyetçi kutlamalarla ilgisi yoksa ve Kutsal Kitap ilkeleriyle çelişmiyorsa, İsa’nın her takipçisi buna katılıp katılmayacağına kendisi karar verebilir. Tabii kimseyi tökezletmemek için başkalarının duygularını göz önünde bulundurması iyi olur.

SÖZ VE DAVRANIŞLARINIZLA TANRI’YI YÜCELTİN

23, 24. Yehova’nın yüksek standartları hakkında nasıl iyi bir şahitlikte bulunabiliriz?

23 İnsanlar belirli kutlamaları ailesi ve dostlarıyla bir araya gelme fırsatı olarak görür. Dolayısıyla biri Kutsal Yazılara dayanan tavrımızı sevgisiz ya da katı bulabilir. Böyle birine nezaketle şunu anlatabiliriz: Biz ailemiz ve dostlarımızla bir araya gelmeye değer veriyoruz (Özdeyişler 11:25; Vaiz 3:12, 13; 2. Korintoslular 9:7). Onlarla sadece belirli günlerde değil, her zaman vakit geçiriyoruz. Fakat Tanrı’yı ve yüksek standartlarını sevdiğimiz için böyle mutlu anları O’nu üzecek âdetlerle lekelemek istemiyoruz. (“ Gerçek Sevincin Kaynağı Hakiki Tapınmadır” başlıklı çerçeveye bakın.)

24 Bazı Şahitler bu konuda samimiyetle soru soran kişilerle Kutsal Kitap Aslında Ne Öğretiyor? * kitabının 16. bölümünden bazı noktaları paylaşarak güzel sonuçlar elde ettiler. Tabii hedefimiz yürekleri kazanmaktır, tartışmayı değil. Bu nedenle saygılı ve yumuşak başlı olun, “sözleriniz her zaman tuzla lezzet verilmiş gibi, hoş ve çekici olsun” (Koloseliler 4:6).

25, 26. Anne babalar çocuklarının Yehova’ya imanını ve sevgisini nasıl güçlendirebilir?

25 Yehova’dan harika bir eğitim alıyoruz. İnançlarımızın sebebini, neden bazı şeyleri yapıp bazı şeylerden kaçındığımızı biliyoruz (İbraniler 5:14). O halde siz anne babalar, çocuklarınıza Kutsal Kitap ilkeleri üzerinde akıl yürütmeyi öğretin. Böylece imanları güçlenecek, inançları hakkında soru soranlara Kutsal Yazılardan cevap verebilecekler ve Yehova’nın onları sevdiğinden emin olacaklar (İşaya 48:17, 18; 1. Petrus 3:15).

26 Tanrı’ya “ruhla ve hakikatle” tapınanlar yaşamlarının her alanında dürüst olmaya da çalışır (Yuhanna 4:23). Birçok insan dürüstlüğün hayatı zorlaştırdığını düşünüyor. Fakat gelecek bölümde göreceğimiz gibi, her zaman en iyisi Tanrı’nın isteğini yapmaktır.

^ p. 3 Bu Kutlamaya Katılsam mı?” başlıklı çerçeveye bakın. Bu tür özel günlerden ve kutlamalardan bazılarını Yehova’nın Şahitleri tarafından yayımlanan Yayın Dizini’nde bulabilirsiniz.

^ p. 5 Birçok ülkede kutlanan Noel bayramı yılbaşı kutlamalarıyla yakından bağlantılıdır. Noel’in kökeni hakkında bilgi için Yehova’nın Şahitleri tarafından yayımlanan Kutsal Kitap Aslında Ne Öğretiyor? kitabının 156-159. sayfalarına bakın.

^ p. 11 Sayfa 150’deki “ Doğum Günleri ve Satanizm” başlıklı çerçeveye bakın.

^ p. 11 Kanun ahdine göre, bir kadın doğumdan sonra bir günah sunusu sunmalıydı (Levioğulları 12:1-8). Bu yasal talep üzücü bir gerçeği, insanların çocuklarına günahı aktardıklarını hatırlatıyordu. Dolayısıyla halkın bir çocuğun doğumuyla ilgili dengeli bir görüşe sahip olmasına yardım etti (Mezmur 51:5). Bu talep onların putperestlerin doğum günü âdetlerini benimsemesini de engellemiş olabilir.

^ p. 14 Hıristiyanlar kimseyi tökezletmek istemez. Bu nedenle belli zamanlarda halka açık yerlerde bir şey yememeye karar verebilirler (Matta 18:6; 1. Korintoslular 9:19-23). Oruç tutmaya karar veren birinin göz önünde bulundurması gereken etkenler hakkında 1 Nisan 2009 tarihli Gözcü Kulesi, sayfa 27-29’a ve 15 Kasım 1996 tarihli Gözcü Kulesi, sayfa 5-7’ye bakın.

^ p. 18 15 Ekim 2006 tarihli Gözcü Kulesi, sayfa 18-31’deki düğünler ve diğer toplumsal buluşmalarla ilgili üç makaleye bakın.

^ p. 24 Yehova’nın Şahitleri tarafından yayımlanmıştır.