1, 2. Kʼaru xeʼxkʼul laj Pablo ut laj Bernabé saʼ Listra?

 QʼAXAL sahebʼ saʼ xchʼool li kristiʼaan aran Listra! Laj Pablo ut laj Bernabé xeʼxkʼirtasi jun li winq li inkʼaʼ naru chi bʼeek chalen saʼ xyoʼlajik ut anaqwan napiskʼok xbʼaan xsahil xchʼool. Ebʼ li kristiʼaan xeʼsach xchʼool naq xeʼril aʼin ut xeʼxkʼoxla naq aʼanebʼ yos. Jun laj tij li nakʼanjelak saʼ rochoch laj Zeus naxkʼam ebʼ li koroon re xkʼebʼalebʼ saʼ xjolom. Ut naraj xkamsinkilebʼ li wakax joʼ mayej. Saʼ xkʼabʼaʼ naq mas li choqink xbʼaanebʼ li wakax ut ebʼ li kristiʼaan, laj Pablo ut laj Bernabé nekeʼxjap re chi xyeebʼal naq teʼxkanabʼ xbʼaanunkil aʼan. Xeʼxqʼich li raqʼ, xeʼxchʼik ribʼ saʼ xyanqebʼ li kristiʼaan ut nekeʼxtzʼaama rehebʼ naq inkʼaʼ teʼloqʼoniiq ru ut chi raasa xeʼxkanabʼ xbʼaanunkil.

² Tojaʼ naq wiibʼ oxibʼ laj judiiy li inkʼaʼ nekeʼwulak chiru li esil, xeʼwulak Iconio ut Antioquía re Pisidia ut xeʼok xyeebʼal tikʼtiʼ chirix laj Pablo ut chirix laj Bernabé. Ebʼ li kristiʼaan re Listra xeʼxpaabʼ ut xeʼraj xkamsinkilebʼ. Ebʼ li kristiʼaan li xeʼajok xkʼebʼal xloqʼal laj Pablo saʼ junpaat xeʼxjal xnaʼlebʼ, xbʼaan naq anaqwan nekeʼraj xkamsinkil! Joʼkan naq nekeʼxsut ut nekeʼok xkʼebʼal chi pek toj reetal nekeʼxtawasi chiʼus. Naq ak xeʼrisi chikan li xjosqʼilebʼ xeʼxjukuki laj Pablo chirix li tenamit xbʼaan naq xeʼxkʼoxla naq ak kamenaq chik.

3. Kʼaru ebʼ li patzʼom tqasume saʼ li tzolom aʼin?

³ Kʼaru kikʼulmank re naq teʼxkʼul li naʼlebʼ aʼin? Kʼaru naqatzol chirix li kixkʼul laj Pablo, laj Bernabé ut ebʼ li kristiʼaan re Listra? Kʼaru teʼruuq xtzolbʼal ebʼ li cheekel winq rikʼin laj Pablo ut laj Bernabé naq xeʼpuktesink saʼ xkʼabʼaʼ naq «li Jehobʼa kixkʼehebʼ xwankil re naq teʼaatinaq chi maakʼaʼebʼ xxiw»? (Hech. 14:3). Qilaq.

4, 5. Kʼaʼut naq xkoho laj Pablo ut laj Bernabé Iconio ut kʼaru kikʼulmank aran?

⁴ Joʼ xqil, saʼ xkʼabʼaʼ junjunqebʼ laj judiiy li inkʼaʼ nekeʼxkʼulubʼa li chaabʼil esil laj Pablo ut laj Bernabé xeʼisiik Antioquía re Pisidia. Inkʼaʼ  xeʼchʼinaak xchʼool naq ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ nekeʼraj rabʼinkil li yaal, «xeʼxchiqʼchiqʼi li poqs chi roqebʼ» (Hech. 13:50-52; Mat. 10:14). Moqon xeʼelk chaq aran saʼ tuqtuukilal ut xeʼxkanabʼ naq li xikʼ nekeʼilok rehebʼ teʼxkʼul li rahilal (Hech. 18:5, 6; 20:26). Chi sahebʼ saʼ xchʼool xeʼxbʼeni 150 kilómetro (100 miles) saʼ sureste, tojaʼ naq xeʼwulak saʼ jun li naʼajej li wank taqeʼq li wank saʼ xyi ebʼ li tzuul Tauro ut Sultán.

⁵ Xbʼeenwa xeʼkoho Iconio, jun rehebʼ li xteepal li tenamit Galacia bʼarwiʼ ebʼ li kristiʼaan nekeʼxyuʼami li xbʼaanuhomebʼ laj griego. a Aran wankebʼ naabʼal aj judiiy ut li maawaʼebʼ aj judiiy. Laj Pablo ut laj Bernabé, xeʼkoho chi puktesink saʼ li naʼaj re loqʼonink (Hech. 13:5, 14). «Saʼ xkʼabʼaʼ naq qʼaxal chaabʼil xeʼaatinak, naabʼalebʼ laj judiiy ut ebʼ laj griego xeʼok chi paabʼank» (Hech. 14:1).

6. Kʼaʼut naq laj Pablo ut laj Bernabé chaabʼilebʼ joʼ aj kʼutunel ut chanru tqakʼam qe rikʼinebʼ?

⁶ Kʼaʼut naq laj Pablo ut laj Bernabé chaabʼilebʼ joʼ aj kʼutunel? Laj Pablo naxnaw chiʼus li Santil Hu. Naxnaw chanru naxchap ribʼ li kikʼulmank chaq, li Xchaqʼrabʼ laj Moisés ut ebʼ li propesiiy re xkʼutbʼesinkil naq li Jesús aʼan li Mesiiy (Hech. 13:15-31; 26:22, 23). Ut laj Bernabé naxkʼe xchʼool chirixebʼ li junchʼol (Hech. 4:36, 37; 9:27; 11:23, 24). Laj Pablo ut laj Bernabé nekeʼaatinak saʼ xkʼabʼaʼ naq «li Jehobʼa kixkʼehebʼ xwankil» moko joʼ ta chanru nekeʼxtaw ru ebʼ li naʼlebʼ. Chanru taakʼam aawe rikʼinebʼ naq nakat-aatinak chirix li Santil Hu? Xbʼaanunkil ebʼ li naʼlebʼ aʼin: xtzolbʼal li Santil Hu, xsikʼbʼal ebʼ li xraqal li Santil Hu li nawulak chiruhebʼ li qas qiitzʼin, xsikʼbʼal chanru xkʼojobʼankilebʼ xchʼool li nekeʼabʼink aawe ut chixjunil li nakaaye tixchap ribʼ rikʼin li Santil Hu ut moko rikʼin ta li nakaakʼoxla.

7. a) Chanru nekeʼnaʼlebʼak junjunq li kristiʼaan naq nekeʼrabʼi li chaabʼil esil? b) Kʼaru us taajultika wi xikʼ nakateʼril saʼ laajunkabʼal xbʼaan naq nakaapaabʼ li Jehobʼa?

⁷ Laj Lucas naxye naq moko chixjunilebʼ ta xeʼxkʼulubʼa li chaabʼil esil aran Iconio: «Ebʼ laj judiiy li inkʼaʼ xeʼok chi paabʼank xeʼxbʼaanu naq teʼxpoqoqi ribʼ li maawaʼebʼ aj judiiy ut xeʼxtakchiʼi ebʼ li qas qiitzʼin re naq xikʼ teʼril ebʼ laj paabʼanel». Usta joʼkan laj Pablo ut laj Bernabé xeʼkanaak aran re xkolbʼal rix li chaabʼil esil. Li Santil Hu naxye naq «chiru naabʼal xamaan xeʼkanaak aran» ut xeʼaatinak «chi maakʼaʼebʼ xxiw» ut «li wankebʼ saʼ li tenamit aʼan xeʼxjach ribʼ: wankebʼ xeʼokenk chirixebʼ laj judiiy ut jalanebʼ chik xeʼokenk chirixebʼ li apóstol» (Hech. 14:2-4). Saʼebʼ li qakutan junjunq ebʼ li kristiʼaan nekeʼwank saʼ junajil naq nekeʼrabʼi li chaabʼil esil abʼan jalanebʼ chik nekeʼxjach ribʼ (Mat. 10:34-36). Wi xikʼ nakateʼril saʼ laajunkabʼal xbʼaan naq nakaapaabʼ li Jehobʼa, jultika naq wank sut nakʼulmank aʼin xbʼaan naq nekeʼxpaabʼ li tikʼtiʼ li nekeʼxye jalanebʼ chik li kristiʼaan. Wi chaabʼil tatnaʼlebʼaq maare aʼin tixbʼaanu naq teʼxjal li nekeʼxkʼoxla chaawix ut teʼxjal ajwiʼ li xnaʼlebʼebʼ (1 Ped. 2:12; 3:1, 2).

8. Kʼaʼut naq laj Pablo ut laj Bernabé xeʼelk Iconio ut kʼaru naqatzol rikʼin li xeʼxbʼaanu?

⁸ Saʼ xnumikebʼ li kutan ebʼ li kristiʼaan li wankebʼ Iconio li xikʼ nekeʼilok re  laj Pablo ut laj Bernabé xeʼxkʼubʼ naq teʼxtawasihebʼ. Abʼan naq laj Pablo ut laj Bernabé xeʼrabʼi aʼin, xeʼkoho chi xyeebʼal li raatin li Yos saʼ jalan chik naʼajej (Hech. 14:5-7). Laaʼo ajwiʼ naqayal qaqʼe re naq wanq qanaʼlebʼ. Naq nokooʼeʼxhobʼ naqaj aatinak chi maakʼaʼ qaxiw (Filip. 1:7; 1 Ped. 3:13-15). Abʼan wi naqil naq chalk re jun li chʼaʼajkilal inkʼaʼ naqaj naq tkʼulmanq jun li naʼlebʼ li tooxkʼe saʼ chʼaʼajkilal ut ebʼ li qechpaabʼanel (Prov. 22:3).

9, 10. Bʼar nakanaak li tenamit Listra ut kʼaru naqanaw chirixebʼ li wankebʼ aran?

⁹ Moqon chik xeʼkoho Listra, li wank saʼ xteepal Roma, li wank 30 kilómetro (20 miles) xnajtil rikʼin li tenamit Iconio. Wank xjuntaqʼeetalil li tenamit Listra rikʼin Antioquía re Pisidia, abʼan saʼ Listra maakʼaʼebʼ mas laj judiiy. Ebʼ li kristiʼaan re Listra nekeʼaatinak saʼ griego, abʼan li tzʼaqal raatinobʼaalebʼ aʼan licaonio. Saʼ li hoonal aʼan, laj Pablo ut laj Bernabé maare xeʼxtikibʼ xyeebʼal li chaabʼil esil saʼ bʼe xbʼaan naq maakʼaʼ junaq li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼloqʼonink ebʼ laj judiiy. Laj Pablo kixbʼaanu ajwiʼ li sachbʼachʼoolej li kixbʼaanu chaq laj Pedro saʼ Jerusalén, kixkʼirtasi jun li winq li sik roq chalen chaq saʼ li yoʼlajik (Hech. 14:8-10). Naq laj Pedro kixbʼaanu li sachbʼachʼoolej aʼin naabʼalebʼ li kristiʼaan xeʼok joʼ aj paabʼanel, abʼan naq laj Pablo kixbʼaanu li sachbʼachʼoolej aʼin jalan xeʼnaʼlebʼak ebʼ li kristiʼaan (Hech. 3:1-10).

¹⁰ Li kristiʼaan li wankebʼ Listra nekeʼxloqʼoni li bʼalaqʼil yos. Joʼkan naq, naq xeʼril naq kikʼiraak li winq li sik roq, xeʼxkʼoxla naq laj Pablo ut laj Bernabé aʼanebʼ ajwiʼ yos. Xeʼxkʼoxla naq laj Bernabé aʼan laj Zeus, li yos li qʼaxal wank xwankil chiruhebʼ laj griego ut laj Pablo aʼan laj Hermes, li ralal, li nekeʼroksi ebʼ li yos re  xkʼambʼal ebʼ li esil (chaawil li kaaxukuut « Listra, bʼarwiʼ nekeʼxloqʼoni laj Zeus ut laj Hermes»). Abʼan, laj Pablo ut laj Bernabé xeʼxchʼolobʼ chiruhebʼ naq moko yosebʼ ta, aʼ bʼan li tzʼaqal Yos Jehobʼa kikʼehok rehebʼ xwankil re naq teʼxbʼaanu li sachbʼachʼoolej aʼin ut teʼaatinaq chirix (Hech. 14:11-14).

11-13. a) Kʼaru kixye laj Pablo ut laj Bernabé rehebʼ li wankebʼ Listra? b) Kʼaru naqatzol rikʼin li xeʼxye?

¹¹ Usta jalan bʼayaq xeʼnaʼlebʼak ebʼ li kristiʼaan, laj Pablo ut laj Bernabé toj xeʼraj xyeebʼal li chaabʼil esil. Xeʼxye: «Ex qas qiitzʼin, kʼaʼut nekeebʼaanu aʼin? Laaʼo ajwiʼ winqo joʼ laaʼex ut naqakʼul ebʼ li rahilal li nekeekʼul. Yooko xkʼebʼal chi naweʼk li chaabʼil esil eere re naq teekanabʼ xbʼaanunkil ebʼ li naʼlebʼ li maakʼaʼ nekeʼok wiʼ ut texsutqʼiiq rikʼin li yoʼyokil Yos li kibʼaanunk re li choxa, li ruuchichʼochʼ, li palaw ut chixjunil li wank chisaʼ. Junxil kixkanabʼ naq li junjunq chi tenamit tixbʼaanu li naraj, ut rikʼin xbʼaanunkil li us kixkʼut cheeru ani aʼan. Joʼkan naq kixkʼe eere li habʼ ut naabʼal li awimq, naabʼal eetzekemq ut xsahil eechʼool» (Hech. 14:15-17). Li raqal aʼin li kixtzʼiibʼa laj Lucas naxkʼut chiqu naabʼal li chaabʼil naʼlebʼ li naru tqoksi naq tooʼaatinaq chirix li chaabʼil esil rikʼinebʼ li maawaʼebʼ aj paabʼanel.

¹² Bʼar wank li xbʼeen naʼlebʼ li naqatzol? Qakʼehaq reetal naq laj Pablo ut laj Bernabé inkʼaʼ xeʼxkʼoxla naq nimebʼ xwankil chiruhebʼ laj Listra. Inkʼaʼ xeʼxkʼulubʼa naq teʼkʼeheʼq xwankil, xeʼxye bʼan naq aʼanebʼ ajwiʼ aj maak ut nekeʼpaltoʼk joʼebʼ aʼan. Yaal naq ak wankebʼ chik saʼ li yaal, naq xeʼxkʼul li santil musiqʼej ut naq wanq roybʼenihomebʼ re naq teʼawabʼejinq rikʼin li Kriist saʼ choxa. Abʼan nekeʼxnaw naq ebʼ laj Listra naru ajwiʼ naq teʼxkʼul li osobʼtesihom aʼin, wi nekeʼabʼink chiru li Kriist.

 ¹³ Ut laaʼo, kʼaru naqakʼoxla chirixebʼ li qas qiitzʼin naq naqaye li raatin li Yos? Ma naqataw ru naq juntaqʼeeto rikʼinebʼ? Wi ebʼ li kristiʼaan li naqaye wiʼ li Raatin li Yos nekeʼok xkʼebʼal qaloqʼal, ma toonaʼlebʼaq joʼ laj Pablo ut laj Bernabé? Laj Charles Russell, li kixbʼeresi li qamolam ut kixpuktesi li chaabʼil esil chiru li chihabʼ 1870 toj 1916 kixkanabʼ jun chaabʼil eetalil choʼq qe. Usta li hermaan aʼin aʼan chaq jun chaabʼil aj kʼutunel, saʼ jun kutan kixtzʼiibʼa: «Inkʼaʼ naqaj naq tooʼeʼroxloqʼi malaj naq teʼxkʼe qaloqʼal chi moko chirix li naqatzʼiibʼa; inkʼaʼ ajwiʼ naqaj naq teʼxye qe rabí malaj chaabʼil aj kʼutunel». Chʼolchʼo naq li hermaan qʼaxal naxkubʼsi ribʼ joʼ laj Pablo ut laj Bernabé. Naq nokoopuktesink, li qajom aʼan xtenqʼankilebʼ li kristiʼaan re naq «texsutqʼiiq rikʼin li yoʼyokil Yos» ut inkʼaʼ naq teʼxkʼe qaloqʼal.

14-16. Kʼaru wiibʼ chik li naʼlebʼ naqatzol rikʼin li kixye laj Pablo ut laj Bernabé saʼ Listra?

¹⁴ Li xkabʼ naʼlebʼ li naqatzol rikʼin laj Pablo ut laj Bernabé aʼan naq xeʼpuktesink rikʼinebʼ li kristiʼaan joʼ naʼajmank chiruhebʼ. Ebʼ laj judiiy ut li maawaʼebʼ aj judiiy li wankebʼ Iconio nekeʼxnaw kʼaru naxye li Santil Hu ut li xwanjikebʼ laj Israel rikʼin li Yos, abʼan ebʼ laj Listra maakʼaʼ nekeʼxnaw chirix aʼin. Nekeʼxnaw bʼan xkʼanjelankil li chʼochʼ. Aran Listra junelik naxkʼe li habʼ ut chaabʼil li chʼochʼ. Joʼkan naq inkʼaʼ tchʼaʼajkoʼq chiruhebʼ rilbʼal li xchaabʼil naʼlebʼ li Yos joʼ naq naxkʼe naabʼal li ru li awimq, joʼkan naq laj Pablo ut laj Bernabé xeʼroksi aʼin re aatinak rikʼinebʼ chirix li Santil Hu (Rom. 1:19, 20).

¹⁵ Ut laaʼo, ma naru toopuktesinq joʼ naʼajmank chiruhebʼ li qas qiitzʼin? Usta laj awinel naraw li iyaj saʼ naabʼal li naʼajej, moko naroksi ta jun ajwiʼ chi naʼlebʼ re xkawresinkil li chʼochʼ. Wankebʼ li naʼaj bʼarwiʼ chaabʼil li chʼochʼ ut chaabʼil naʼelk li awimq chiru, abʼan wankebʼ li toj naʼajmank naabʼal li kʼanjel re xkawresinkil. Aʼin ajwiʼ li nakʼulmank saʼ li puktesink. Li iyaj moko najalaak ta: aʼ li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos li wank saʼ li Santil Hu. Abʼan joʼ laj Pablo ut laj Bernabé, us raj naq tqakʼe saʼ ajl li xwanjikebʼ ut li nekeʼxpaabʼ li kristiʼaan, chi joʼkan tqoksi li naʼlebʼ aʼan re xpuktesinkil li chaabʼil esil (Luc. 8:11, 15).

¹⁶ Li rox naʼlebʼ aʼan naq inkʼaʼ tchʼinaaq qachʼool wi ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ nekeʼraj rabʼinkil li chaabʼil esil. Kʼaʼut? Maare li iyaj li naqaw ttaneʼq saʼ li chʼochʼ li pek ru malaj wank ani tmichʼoq re (Mat. 13:18-21). Laj Pablo kixjultika rehebʼ laj paabʼanel re Roma naq «li Yos traqoq aatin saʼ xbʼeen li junjunq aʼ yaal chanru xbʼaanuhom» ut aʼin naʼaatinak ajwiʼ chirixebʼ li naqaye wiʼ li chaabʼil esil (Rom. 14:12).

17. Bʼar xeʼkoho laj Pablo ut laj Bernabé naq xeʼelk chaq Derbe ut kʼaʼut?

¹⁷ Joʼ ak xqil ebʼ li kristiʼaan re Listra xeʼxkʼe chi pek laj Pablo ut xeʼxkʼoxla naq kamenaq chik, joʼkan naq xeʼxjukuki chirix li tenamit. Kʼaru kikʼulmank moqon? Ebʼ laj paabʼanel xeʼwulak wank wiʼ laj Pablo ut xeʼxtenqʼa ut kikanaak saʼ li tenamit saʼ li qʼoqyink aʼan. Wulajaq chik, rochbʼeen laj Bernabé xeʼkoho  Derbe, li wank 100 kilómetro (60 miles) xnajtil. Kichʼaʼajkoʼk chiru laj Pablo li bʼihaaj xbʼaan naq ra li xjunxaqalil, abʼan timil timil xeʼwulak. Naq xeʼwulak Derbe «xeʼxtenqʼa naabʼalebʼ li qas qiitzʼin chi xtaqenkil li Jesús». Abʼan inkʼaʼ xeʼsutqʼiik saʼ Antioquía re Siria, «xeʼsutqʼiik Listra, Iconio ut Antioquía» re Pisidia. Kʼaʼut xeʼxbʼaanu aʼin? Re xwaklesinkil «xchʼool ebʼ li nekeʼtaqenk re li Jesús re naq junelik kawaqebʼ xpaabʼal» (Hech. 14:20-22). Aʼanebʼ jun chaabʼil eetalil! Choʼq rehebʼ laj Pablo ut laj Bernabé qʼaxal wank xwankil naq kawaqebʼ xpaabʼal li chʼuut chiru naq us wanqebʼ aʼanebʼ. Saʼebʼ li qakutan naabʼalebʼ li nekeʼpuktesink saʼ jalan tenamit ut li nekeʼulaʼanink chʼuut nekeʼxkʼam rehebʼ rikʼin laj Pablo ut laj Bernabé.

18. Kʼaru nabʼaanumank naq nekeʼxxaqabʼ ebʼ li cheekel winq?

¹⁸ Laj Pablo ut laj Bernabé xeʼxwaklesi xchʼoolebʼ li chʼuut ut «saʼ li junjunq chi chʼuut xeʼxxaqabʼ ebʼ li cheekel winq». Qakʼehaq reetal, usta «taqlanbʼilebʼ xbʼaan li santil musiqʼej», xeʼtijok ut xeʼayuunik ajwiʼ ut «xeʼxkanabʼ saʼ ruqʼ li Jehobʼa» li xeʼxbʼaanu (Hech. 13:1-4; 14:23). Saʼebʼ li qakutan joʼkan ajwiʼ nabʼaanumank. Naq ebʼ li cheekel winq nekeʼxkʼe xkʼanjel junaq li hermaan, xbʼeenwa nekeʼtijok re rilbʼal ma naxbʼaanu li naxye li Santil Hu (1 Tim. 3:1-10, 12, 13; Tito 1:5-9; Sant. 3:17, 18; 1 Ped. 5:2, 3). Moko aajel ta ru naq ak naabʼal chihabʼ naxkʼam saʼ li yaal. Li aajel ru aʼan rilbʼal chanru li xyeehom xbʼaanuhom joʼ ajwiʼ chanru naʼileʼk saʼ li chʼuut, re rilbʼal ma naxkanabʼ naq tbʼeresiiq xbʼaan li santil musiqʼej. Wi li hermaan naxbʼaanu li naxye li Santil Hu, naru naq txaqabʼaaq joʼ cheekel winq (Gál. 5:22, 23). Li nabʼaanunk re li kʼanjel aʼin aʼan li cheekel winq li naʼulaʼanink chʼuut (juntaqʼeeta rikʼin 1 Timoteo 5:22).

19. Kʼaru nekeʼxnaw li cheekel winq ut chanru nekeʼxkʼam rehebʼ rikʼinebʼ laj Pablo ut laj Bernabé?

¹⁹ Ebʼ li cheekel winq nekeʼxnaw naq li Jehobʼa traqoq aatin saʼ xbʼeenebʼ aʼ yal chanru teʼxbʼeresi li chʼuut (Heb. 13:17). Joʼ laj Pablo ut laj Bernabé, ebʼ li cheekel winq nekeʼkʼamok bʼe saʼ li puktesink, nekeʼxwaklesi xchʼool ebʼ li hermaan ut nekeʼxkʼe chiʼubʼej li chʼuut chiru li nekeʼraj aʼanebʼ (Filip. 2:3, 4).

20. Kʼaru rusilal naqataw naq naqil chanru ebʼ li hermaan xeʼxbʼaanu li xkʼanjel?

²⁰ Naq laj Pablo ut laj Bernabé xeʼsutqʼiik Antioquía re Siria, «xeʼxseeraqʼi rehebʼ chixjunil li kixbʼaanu li Yos saʼ xkʼabʼaʼebʼ. Xeʼxseeraqʼi ajwiʼ rehebʼ naq li Yos kixte li okebʼaal chiruhebʼ li maawaʼebʼ aj judiiy re naq teʼoq chi paabʼank» (Hech. 14:27). Naq naqil chixjunil li nekeʼxbʼaanu li hermaan ut chanru li Jehobʼa kirosobʼtesihebʼ, naqaj xbʼaanunkil li qakʼanjel chi anchal qachʼool! Xbʼaan naq li Jehobʼa kixkʼe qawankil re naq tooʼaatinaq chi maakʼaʼ qaxiw.