1, 2. Ñanyi bintu byamwekejile Paulo ne Banabasa byo bajinga mu Lisitila?

 MU LISITILA mwabukile lukatazho lukatampe. Muntu wasemekelwetu kilema, wakilaukilenga na lusekelo panyuma ya kumubuka ku bantu babiji bo abujile kuyuka. Bantu bakuminye bingi kabiji ñanga wibaletejile minchinya ya maluba mambo bano banabalume babiji bebamwene ku bantu amba balesa. Bañombe balume bapemashikilenga ne kujila kyabaya bingi kimye ñanga wa Zuse kyo akebelenga kwibepaya. Paulo ne Banabasa kechi bakebelenga’mba bebobile bino bintu ne. Batabwile bivwalo byabo bya peulu ne kuswatukila mu jibumba na kusashijila bantu’mba baleke kwibapopwela kabiji kyakatezhe bingi pa kuba’mba bebalekeshe kuba bino.

² Kepo Bayudea balwanyi baishile kufuma ku Pisidya Antioka ne Ikonyuma. Babepejile Paulo ne Banabasa kabiji balengejile jibumba kwalukilamo ba Paulo ne Banabasa. Jibumba jakebelenga kumupopwela, jazhokolokele Paulo kabiji jamwashile mabwe kufikatu ne kimye kyo apungijile. Byo bapwishishe kumupuma, bamukulumwijile Paulo pangye ya muzhi ne kumusha amba wafwa.

3. Ñanyi mepuzho o tusakwisambapo mu kino kitango?

³ Ñanyi bintu byafuminemo mu kino? Nga basapwishi ba mambo awama lelo jino bakonsha kufunjilako ka ku bino bintu byamwekejile Banabasa, Paulo ne kwalauka kwa bena Lisitila? Kabiji bakulumpe mu kipwilo bena Kilishitu bakonsha kulondela byepi Banabasa ne Paulo, banabalume bakishinka bajinga na mukoyo mu mwingilo wabo, ‘baambilenga na kuchinchika na luusa lwibapele Yehoba’?​—Byu. 14:3.

4, 5. Mambo ka Paulo ne Banabasa o bayijile ku Ikonyuma, kabiji ñanyi kintu kyamwekele kokwa?

⁴ Kechi papichile ne moba avula ne, Paulo ne Banabasa bebapangilemo mu muzhi wa Loma wa Pisidya Antioka panyuma ya kuba balwanyi babo Bayudea baleta makatazho pe abo. Nangwa byonkabyo, mu kifulo kya kulefulwa, bano banabalume babiji “bakunchile lukungu ku maulu abo” na mambo a bantu ba mu uno muzhi babujilenga kukeba kumvwa. (Byu. 13:50-52;  Mat. 10:14) Paulo ne Banabasa bafuminemo mu mutende ne kusha aba bantu bakosele michima kuba’mba bakamone bya malwa kufuma kwi Lesa. (Byu. 18:5, 6; 20:26) Na mambo a lusekelo, bano bamishonale babiji batwajijile kwingila mwingilo wabo wa kusapwila. Byo baendele makilomita 150 ku kabeta ka ku bulenge musela, bafikile ku mpunzha yafuka bulongo yajinga pakachi ka mitumba ya Taulusa ne Sulatana.

⁵ Patanshitu, Paulo ne Banabasa baimene mu Ikonyuma, muzhi mwajinga bisho bya Bangiliki kabiji wajinga muzhi wanemene bingi wa kibunji kya Loma kya Ngalatiya. a Uno muzhi mwaikalanga Bayudea ne bantu bavula baalukile ke Bayudea. Kwesakana na mwayijile kisho kyabo, Paulo ne Banabasa batwelele mu nshinagoga ne kutatula kusapwila. (Byu. 13:5, 14) Kabiji baambile “mu jishinda jalengejile jibumba jikatampe ja Bayudea ne Bangiliki kwitabila.”​—Byu. 14:1.

6. Mambo ka Paulo ne Banabasa o baikejile bafunjishi bayuka kufunjisha, kabiji twakonsha kwibalondela byepi?

⁶ Mambo ka bintu byaambile Paulo ne Banabasa o byafikijile bantu pa muchima? Paulo wayukile bingi Binembelo. Waambilenga bulongo bintu byaambiwepo mu mpito, mu bungauzhi ne mu Mizhilo ya Mosesa pa kuba’mba amweshe amba kine Yesu wajinga Mesiasa walayilwe. (Byu. 13:15-31; 26:22, 23) Bintu byaambilenga Banabasa byamwesheshenga amba watele bantu muchima. (Byu. 4:36, 37; 9:27; 11:23, 24) Bano bonse babiji kechi baketekejile mu milangwe yabo ne, bino ‘baambilenga na na kuchinchika na luusa lwibapele Yehoba.’ Mwakonsha kulondela byepi bano bamishonale mu mwingilo wenu wa kusapwila? Kupichila mu kuba bino bintu: Yukishai bulongo Mambo a Lesa. Salainga Binembelo byakonsha kuzakula michima ya bantu bo mubena kwambako. Monaingapo mashinda a kutekenesheshamo aba bo musapwilako. Kabiji kimye kyonse, ingijishainga Mambo a Yehoba pa kufunjisha kechi kwingijisha milangwe yenu ne.

7. (a) Mambo awama alengela bantu kuba ka? (b) Umvwe kya kuba kisemi kyenu kyaabenamo na mambo a kukookela mambo awama, mwafwainwa kuvulukanga’mba ka?

⁷ Nangwa byonkabyo, kechi bantu bonse mu Ikonyuma batemenwe byaambilenga Paulo ne Banabasa ne. Luka watwajijila kwamba’mba: “Bayudea babujile kwitabila, balengejile bantu ba mu bisaka bya bantu kwalukilamo balongo.” Paulo ne Banabasa bamwene’mba kyafwainwa kuwama kwikala ne kulwila mambo awama kabiji “baikeleko kimye kyabaya kokwa saka bamba na kuchinchika.” Kyafuminemo ke kya kuba’mba, “bantu bavula mu yewa muzhi baabenejilemo; bamo bakebelengako Bayudea, bakwabo bakebelengako batumwa.” (Byu. 14:2-4) Ne lelo jino, byo byo kikala umvwe bantu bebasapwila mambo awama. Bamo, ano mambo awama ebalengela kukwatankana; pakuba bakwabo babenamo. (Mat. 10:34-36) Umvwe kya kuba kisemi kyenu kyaabenamo na mambo a kukookela mambo awama, vulukainga’mba kwimupata javula kwiya na mambo a byambo bya bubela byo bebabula ku bantu bemushikwa. Byubilo byenu byawama bikamwesha’mba abyo byambo kine bya bubela kabiji bikanekenesha michima ya bantu bemupata.​—1 Pe. 2:12; 3:1, 2.

8. Mambo ka Paulo ne Banabasa o bafumijile mu Ikonyuma kabiji ñanyi bintu byo tufunjilako ku byo baubile?

 ⁸ Pa kupitapo kimye, balwanyi ba mu Ikonyuma baumvwañene amba base mabwe Paulo ne Banabasa. Bano bamishonale babiji byo bebabujile kino, bafuukwilepo kuya na kusapwila ku nyaunda ingi. (Byu. 14:5-7) Ne lelo jino basapwishi ba Bufumu boba kintutu kimo. Umvwe bantu kebetunene, twamba na kuchinchika. (Fili. 1:7; 1 Pe. 3:13-15) Bino, umvwe bantu kebakebe kwitupuma, kechi tuba kintu kyakonsha kubika bumi bwetu nangwa bwa bakwetu bena Kilishitu mu kizumba ne.​—Mana. 22:3.

9, 10. Muzhi wa Lisitila waikejile kwepi, kabiji ñanyi bintu byo twayuka pa bantu baikalangamo?

⁹ Paulo ne Banabasa bayile ku Lisitila, muzhi ye balamanga ku bena Loma, palepele makilomita 30 ku kabeta ka ku bulenge muzhika wa Ikonyuma. Bantu ba mu Lisitila bakwatankene bingi na bantu ba mu Pisidya Antioka, pano bino kupusanako na Pisidya Antioka, mu Lisitila kechi mwajinga Bayudea bavula ne. Nangwa kya kuba bantu baikalangamo baambanga Kingiliki, mulaka wabo wajinga wa Likonya. Na mambo a kuba uno muzhi kechi mwajinga nshinagoga ne, Paulo ne Banabasa batatwile kusapwila pa mvula bantu. Byo ajinga mu Yelusalema, Petelo wabukile muntu wasemekelwetu kilema. Mu Lisitila, Paulo wabukile mwanamulume wasemekelwetu kilema. (Byu. 14:8-10) Na mambo a kya kukumya kyaubile Petelo, jibumba jikatampe jaitabijile. (Byu. 3:1-10) Kya kukumya kyaubile Paulo kyalengejile bintu byavula kubiwa.

¹⁰ Byonka byo kyalumbululwa ku ntendekelo ya kino kitango, kimye awa muntu wajinga kilema kyo akilaukile ne kutatula kwenda, jibumba japopwelanga balesa ba bubela mu Lisitila ponkapo jalangulukijile mungi. Batongwele Banabasa amba Zuse, mukulumpe wa balesa kabiji Paulo bamutongwele  amba Helimesa mwana wa kwa Zuse waambilangako balesa. (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “ Lisitila ne Kupopwela Zuse ne Helimesa,” pa jipa 97.) Nangwa byonkabyo, Banabasa ne Paulo bafuukwilepo kukwasha jibumba kuyuka amba bintu byo bamba ne kuba kechi bebyamba ne kwibyuba na bulume bwa balesa ba bubela ne, bino bebyamba ne kwibyuba na bulume bwa Yehoba, Lesa umo yenka wa kine.​—Byu. 14:11-14.

11-13. (a) Ñanyi bintu Paulo ne Banabasa byo baambile ku bangikazhi ba mu Lisitila? (b) Tufunjilako ka ku byambo byaambile Paulo ne Banabasa?

¹¹ Nangwa kya kuba bintu byakatezhe, Paulo ne Banabasa bakebeshe bingi kufika pa michima ya banteleki babo. Na mambo a kino, Luka wanembele jishinda jawama ja kusapwilamo bulongo mambo awama ku bantu bapopwela balesa ba bubela. Monai Paulo ne Banabasa byo bazakwile michima ya bantu bo baambilengako: “Anweba bakwetu, mambo ka o mubena kubila bino bintu? Ne atweba twi bantutu byonka byo muji. Tubena kwimusapwila mambo awama kuba’mba mufumeko ku bino bintu byatu ne kwalulukila kwi Lesa mumi, walengele jiulu ne ntanda ne kalunga ka mema ne byonse bijimo. Mu bisemi bya kala, Lesa waswishishe bisaka bya bantu kuya mu mashinda abyo, nangwa kya kuba kechi waikeletu kwa kubula kwiyukisha aye mwine kwi anweba ne, waubile byawama kupichila mu kwimupa mvula ne kimye kipilamo kajo saka emupa kajo kavula ne kulengela michima yenu kusangalala.”​—Byu. 14:15-17.

¹² Twakonsha kufunjilako ka ku bino byambo bizakula michima? Patanshitu, Paulo ne Banabasa kechi bemwenenga amba banema kukila bantu bo baambilengako ne. Kechi bebepekezhenga kwikala bantu balumbuluka kukila bakwabo ne. Mu kifulo kya kwikala bino, balumbulwile mu kwipelula amba nabo bantu byonka byajinga bantu  bapopwelanga balesa ba bubela bo baambilengako. Ibyo kuba’mba Paulo ne Banabasa batambwijile mupashi wazhila kabiji bebakasulwile ku mafunjisho a bubela. Kabiji bebobijile bibusa kupichila mu kwikala na luketekelo lwa kulama pamo ne Kilishitu. Bino, bayukile amba bantu ba mu Lisitila nabo bakonsha kutambula bino byonka bya bupe kupichila mu kukookela Kilishitu.

¹³ Tumona byepi bantu bo tusapwilako? Nanchi twibamona’mba baji byonka byotuji nyi? Byo tukwasha bakwetu kufunda bukine bwa mu Mambo a Lesa, nanchi tuchinuzhuka kukeba kunemekwa byonka byaubile Paulo ne Banabasa nyi? Ba Charles Taze Russell, bafunjishi bawama batangijile mwingilo wa kusapwila mu myaka kitota kya 19 ne 20, bajinga bakumwenako mu luno lubaji. Banembele amba: “Kechi tukebewa kwitunemeka nangwa kunemeka bintu byo tunemba ne; Kabiji kechi tukeba kwitutela amba Balevulandi nangwa Bafunjishi ne.” Muchima wa kwipelula wamwesheshe mulongo Russell ye wamwesheshepo ne Paulo ne Banabasa. Onkao mambo, nkebelo yetu ya kusapwila kechi ya kuleta lukumo pe atweba bene ne, bino ke ya kukwasha bantu kwalulukila kwi “Lesa mumi.”

14-16. Ñanyi bintu bikwabo bibiji byo twafwainwa kufunjilako ku byaambile Paulo ne Banabasa ku bangikazhi ba mu Lisitila?

¹⁴ Akimonai bintu bikwabo byo twafwainwa kufunjilako ku bino byambo. Paulo ne Banabasa bapimpulanga mashinda mwa kwambila. Kupusanako na Bayudea ne bantu baalukile ke Bayudea bajinga mu Ikonyuma, bangikazhi ba mu Lisitila kyamwenka bayukileko pacheche Binembelo nangwa ne. Kabiji kyamwenka bayukileko pacheche bulunda bwa kisaka kya bena Isalela bo bajinga nabo ne Lesa nangwa ne. Nangwa kyajinga bino, aba batelekelenga kwi Paulo ne Banabasa bajinga bantu bayukile bya bunjimi. Mu Lisitila mwanokanga mvula wawama kabiji mushiji wafukile bingi bulongo. Bano bantu bemwenejile abo bene biyukilo byavula bya byubilo bya Mulenga mu bintu nabiji bimye bipilamo kajo, kabiji bamishonale baingijishe bino bintu kuba’mba bazakule michima ya bantu.​—Loma 1:19, 20.

¹⁵ Nanchi ne atweba twakonsha kupimpulako mashinda mwa kwambila nyi? Nangwa kya kuba njimi wakonsha kubyala nkunwa ya mutundu umo mu majimi apusana pusana, wafwainwa kuyuka mashinda a kujiminamo mushiji. Mushiji umo wanekenena jimo kabiji mukebewatu kubyala. Mushiji mukwabo ukebewa kimye pa kumujima. Kyo kimotu, nkunwa yo tubyala ikalatu imo, ko kuba’mba mambo a Bufumu atanwa mu Mambo a Lesa. Nangwa byonkabyo, umvwe twaikala byonka byajinga Paulo ne Banabasa, tukesekeshanga kuyuka bwikalo ne mpopwelo ya bantu bo tusapwilako. Kino kiketulengela kuyuka bya kwibasapwila mambo a Bufumu.​—Luka 8:11, 15.

¹⁶ Twakonsha kufunda kishinka kya busatu kufuma mu jishimikila jaamba pe Paulo, Banabasa ne bangikazhi ba mu Lisitila. Nangwa twibikekotu byepi, kimye kimo nkunwa yo tubyala bakonsha kwiija nangwa kuponena pa kibangabwe. (Mat. 13:18-21) Umvwe kino kyaubiwa, kange mulefulwe ne. Byonka Paulo byo avulwileko baana ba bwanga mu Loma, “Lesa uketuchibila mambo [kubikakotu ne bo twisamba nabo Mambo a Lesa] monka mwayila byubilo byetu.”​—Loma 14:12.

17. Panyuma ya kufuma mu Delebe, Paulo ne Banabasa bayile kwepi kabiji mambo ka?

¹⁷ Panyuma ya kuba Paulo bamukulumwina pangye ya Lisitila ne kumusha amba wafwa, baana ba bwanga bamuzhokolokele kabiji wabukilepo ne kwikala mu muzhi bonkabwa bufuku. Juba jalondejilepo, Paulo ne Banabasa batendekele lwendo lwa kuya ku Delebe palepele makilomita 100. Luno lwendo lwafwainwa lwamukatezhe bingi Paulo mambo bafuminetu na kumwasa mabwe. Nangwa byonkabyo, aye ne Banabasa bachinchikile kabiji byo bafikile ku Delebe, ‘bakwashishe bantu bamo kwikala baana ba bwanga.’ Mu kifulo kya kwingijisha jishinda jipi pa kubwela kwabo ku Silya Antioka, “babwelele ku Lisitila, Ikonyuma ne ku [Pisidya] Antioka.” Mambo ka o babwelejile? Babwelele na kukosesha “baana ba bwanga ne kwibatundaika kukosela mu lwitabilo.” (Byu. 14:20-22) Kino kyajinga kintu kyawama kyaubile bano banabalume babiji. Batele muchima pa bintu bya kipwilo mu kifulo kya kuta muchima ku bintu byabo. Bakalama benda ne bamishonale mu ano moba etu nabo boba kintutu kimo.

18. Ñanyi bintu byavwangwamo mu kutongolwa kwa bakulumpe mu kipwilo?

 ¹⁸ Paulo ne Banabasa byo bakoseshe baana ba bwanga na byambo byabo ne na bintu byo bapichilemo, batongwele ne “bakulumpe mu kipwilo kimo kimo.” Nangwa kya kuba ‘bebatumine ku mupashi wazhila’ pa luno lwendo lwa bumishonale, Paulo ne Banabasa balombele ne kuzhikilwa na nzala kimye “[bakulumpe mu kipwilo kyo] bebapaine kwi Yehoba.” (Byu. 13:1-4; 14:23) Ne lelo jino, byo byo kyubiwa. Saka bakyangye kusala banabalume, jibumba ja bakulumpe jilomba ne kupituluka mu bintu bya mu Binembelo bikebewa pa kuba’mba mulongo atongolwe. (1 Timo. 3:1-10, 12, 13; Titu. 1:5-9; Ya 3:17, 18; 1Pe 5:2, 3) Kechi batala pa myaka yo aikala mu bwina Kilishitu ne. Pano bino, ñambilo ya mulongo, byubilo ne byo bamuyuka ku bantu bimwesha mupashi wazhila byo abena kwingila mu bwikalo bwanji. Kufikizha bintu bikebewa ku bakalama byonka byo byanembwa mu Binembelo, byo bimwesha umvwe wakonsha kwikala kafunga wa mikooko nangwa ne. (Nga. 5:22, 23) Kalama wa mwanzo yeye bapa mwingilo wa kutongola bakulumpe mu kipwilo ne bankwasho.​—Esakanyaiko 1 Timoti 5:22.

19. Bakulumpe mu kipwilo bayuka ñanyi bintu byo bakebatotolweshapo, kabiji balondela byepi Paulo ne Banabasa?

¹⁹ Bakulumpe mu kipwilo batongolwa bayuka kuba’mba Lesa ukebatotolwesha pa byo balama kipwilo. (Hebe. 13:17) Byonka byajinga Paulo ne Banabasa, bakulumpe mu kipwilo batangijila mwingilo wa kusapwila. Bakosesha bakwabo baana ba bwanga na byambo byabo. Kabiji bakebesha bingi kuta muchima ku bintu bya kipwilo kukila byabo.​—Fili. 2:3, 4.

20. Tumwenamo byepi mu kutanga masawakya aamba pa mingilo ya bukishinka wa balongo betu?

²⁰ Paulo ne Banabasa byo babwelele pa lwendo lwabo lwa bumishonale mu Silya Antioka, bashimikizhe “bintu byavula Lesa byo aubile kupichila mwi abo, ne kuba’mba Lesa washinkwila bisaka bya bantu kibelo kya lwitabilo.” (Byu. 14:27) Byo tutanga pa mingilo ya bukishinka wa balongo betu bena Kilishitu ne kumona Yehoba byo ebapesheshe pa mingilo yabo, tutundaikwa kutwajijila ‘kwamba na kuchinchika, na mambo a bulume bwa Yehoba.’