1, 2. Oityi tyamonekele novo Paulu na Mbalanambee etyi ankho veli ko Lisitala?

 MEPUNDA-UMBO lyo Lisitala ovanthu vahangayala. Omulume umwe ankho watyitwa otyilema, uli nokuhela tyahambukwa mokonda wahakulwa, ngwe ovanthu vemuhakula ankho kevei. Ovanthu avahuvu unene, omulume umwe omunakwa wa Seusi aetela ononthemo ovalume ovo vevali vahakula omunthu ankho wokuvela, ya ovakwavo ankho vekahi nokusoka okuti ono huku. Onongombe ononthwei omunakwa ekahi nokusoka okumbulinga ovilikutila, mbukahi nokutwa onombao. Paulu na Mbalanambee avapopila ovanthu okuti mwahalingei ngootyo, avatandula ovikutu viavo. Avanyingila pokati kavo avevepopila okuti mwehetufendei, mahi avehetyivili okuvetyika.

² Ova Sundaa ankho vokuyele ovo Paulu na Mbalanambee avatundu ko Andiokiya yoko Pisindia noko Ikoniu, avaende noko Lisitala. Avahimbika okupopia ovipuka viehevio opo ovanthu vomo Lisitala vayale ovo Paulu na Mbalanambee. Ovanthu ovanyingi-nyingi ankho vahanda okufenda ovo Paulu avanumana unene, avavete Paulu nomamanya, esala enthuvia. Etyi vemutyopa-tyopa ngootyo nomamanya, avemupolo opo, avemukokela kondye yepunda-umbo, mokonda ankho vasoka okuti wankhia.

3. Omapulo patyi matulilongesa?

³ Oityi tyalingisa ovanthu vomo Lisitala okuyala ovo Paulu na Mbalanambee? Oityi vana vaivisa oviwa ovipe Viouhamba velilongesila kweetyi tyaendele novo Paulu na Mbalanambee etyi ankho veli ko Lisitala? Oityi ovakulu vewaneno velilongesila kweetyi tyalingile ovo Paulu na Mbalanambee vakoleleyile movilinga ankho valingila Huku, “avapopi tyehena owoma, tyokwetyipewa umwe na Siovaa”? — Ovil. 14:3.

4, 5. Oityi ovo Paulu na Mbalanambee vaililile ko Ikoniu, ya oityi tyamonekele-po etyi vehika-ko?

⁴ Ankho kapakalele-ale ehimbwe apa ovo Paulu na Mbalanambee vatewa mepunda-umbo lyo ko Andiokiya yoko Pisindia nova Sundaa vokuveyele. Mahi otyipuka otyo ovo Paulu na Mbalanambee atyehevesoyesa. ‘Avelilaumuna ombuma konomphai, avaende.’ (Ovil. 13:50-52; Mat. 10:14) Ovo Paulu na Mbalanambee avaende umwe nombembwa yavo, tyityii okuti etyi ova Sundaa vana valinga mwene o Huku utyii. (Ovil. 18:5, 6; 20:26) Otyo atyehevepolo ehambu, mahi avatwalako novilinga viavo viokwivisa. Avaende onokilometulu 150 okwenda no kombwelo, avekehika konomphunda mbo Taulu, no konomphunda mbo Sulutau.

⁵ Tete, ovo Paulu na Mbalanambee vehikilile mo Ikoniu, epunda-umbo limwe enene liomo Ngalasiya. a Mepunda-umbo olio lyo Ikoniu, ankho mulingwa oviso ovinyingi viova Ngeleku, tupu ankho muna ovanthu ovanyingi ova Sundaa naava veheva Sundaa vakala ovalanduli va Sesusi. Ngeetyi mwene ankho valinga-le, ovo Paulu na Mbalanambee avanyingila mondywo yokufendela, avahimbika okwivisa. (Ovil. 13:5, 14) “Avapopi umwe nawa, ovanthu ovanyingi ova Sundaa nova Ngeleku atyivepe umwe okutavela.” — Ovil. 14:1.

6. Oityi tyakwatesileko ovo Paulu na Mbalanambee okukala ovalongesi ovanongo Vondaka ya Huku? Oñgeni onthwe tupondola okuvehetekela?

⁶ Oityi tyakwatesileko ovo Paulu na Mbalanambee okukala ovalongesi ovanongo Vondaka ya Huku? Paulu ankho wii nawa Ovihonekwa. Paulu ankho upopia omahipululo, nomaulo, Novitumino Viapelwe Mwisesi opo ahangununine ovanthu okuti Sesusi oe Mesiya walaelwe. (Ovil. 13:15-31; 26:22, 23) Mahi Mbalanambee ankho usuka umwe unene novanthu. (Ovil. 4:36, 37; 9:27; 11:23, 24) Puvo vevali ankho petupu ou uyumba onthumbi mounongo wae mwene, mahi aveho ankho vapopia “tyokwetyipewa umwe na Siovaa.” Oityi tulilongesila kuvo movilinga viokwivisa? Noñgonoka nawa Ondaka ya Huku. Holovona onotesitu weete okuti mambukwatesako ovanthu. Nga wavasa ovanthu vesukisa okupamekwa movilinga viokwivisa, vepameka umwe. Atyiho ulongesa tyipola umwe Mondaka ya Siovaa, wahapopie vala etyi ove mwene wasoka.

7. (a) Oityi tyituka kokunoñgonoka oviwa ovipe? (b) Ine venyi vekuyele mokonda yokulilongesa Ondaka ya Huku, oityi apeho una okuhinangela?

⁷ Hakuti ovanthu aveho vomo Ikoniu ankho vahambukwa umwe okwiiva etyi ovo Paulu na Mbalanambee vevepopila. Luka wapopia  okuti: “Ova Sundaa vokwehetavelele avahindila ovanthu vovilongo vataate ovo Paulu na Mbalanambee.” Mahi ovo Paulu na Mbalanambee “avakala umwe ononthiki tyipopia vala tyehena-le owoma” opo vayakulile oviwa ovipe. Etyi valinga ngootyo, “ovaunyingi mepunda-umbo ankho veliyapauka vala; ava vahula kova Sundaa, ava vahula kovatumwa.” (Ovil. 14:2-4) Na hono umwe, oviwa ovipe otyo vili nokulinga ngootyo, tyiti ava vivekwatesako avelikwatepo, mahi ovakwavo viveyapaula umwe. (Mat. 10:34-36) Ine venyi vekuyele mokonda yeetyi ulilongesa Ondaka ya Huku, hinangela okuti pamwe vekuyele tupu omokonda vala yomatutu veiva. Ine ukala omunthu wonondunge, otyipuka otyo tyipondola okuvekwatesako, ya mokweenda kwomuvo navo vapondola okulilongesa Ondaka ya Huku. — 1 Pet. 2:12; 3:1, 2.

8. Oityi ovo Paulu na Mbalanambee vatundilile mo Ikoniu, ya oityi onthwe hono tulilongesila kuvo?

⁸ Etyi pakala, ovanthu vomo Ikoniu, avelipakailamo vatyope-tyope ovo Paulu na Mbalanambee nomamanya. Ngwe etyi vetyiiva, avakaivisa vali kovilongo ovikwavo. (Ovil. 14:5-7) Mononthiki mbuno, ovaivisi voviwa ovipe, navo valinga ovipuka nounongo. Tyina ovanthu vokutuyele vapopia ovipuka viehekahi nawa, onthwe tulikwatehila umwe. (Fili. 1:7; 1 Pet. 3:13-15) Tyina vahanda okutuveta, tuvesapo umwe opo twahapake omwenyo wetu motyiponga no wa vakwetu tufenda navo. — Omih. 22:3.

9, 10. O Lisitala ankho ikala-pi, ya ovanthu vakala-mo ankho vekahi ñgeni?

⁹ Ovo Paulu na Mbalanambee avatundu  mo Ikoniu, avaende onokilometulu 30 okwenda noko Lisitala. Ovanthu voko Andiokiya yoko Pisindia ankho velivila novanthu voko Lisitala. Mahi omokonda vala mo Lisitala mutupu ovanthu ovanyingi ova Sundaa. Namphila ovanthu voomo ankho vetyivila umwe okupopia o Ngeleku, mahi elaka liavo mwene liokonthuko o Likaonia. Mepunda-umbo omo tyafwile ankho mutupu ondywo yokufendela, pahe ovo Paulu na Mbalanambee avahimbika vala okwivisa apa pena ovanthu ovanyingi. Ngeetyi tyalingile Petulu etyi eli ko Selusalei, Paulu mepunda-umbo lyo Lisitala ahakula omulume umwe ankho watyitwa otyilema. (Ovil. 14:8-10) Mokonda yehuviso olio Petulu alingile, ovanthu ovanyingi-nyingi avetavela Ondaka ya Huku. (Ovil. 3:1-10) Mahi etyi Paulu ahakula omunthu, ovanthu avati Paulu o huku.

¹⁰ Ngeetyi tyapopiwa-le konthyimbi yokapitulu aka, etyi Paulu ahakula omulume otyilema, mokonda ovanthu voko Lisitala ankho vafenda ono huku mbomatutu avasoko etyi tyehetyo. Vapopile okuti Mbalanambee o Seusi, Huku yova Ngeleku, Paulu o Heleme, omona wa Seusi wokupopilako ono huku. (Tala okakasa kati: “ O Lisitala Nefendelo Ovanthu Ankho Valingila Onohuku Seusi na Heleme.”) Ovo Mbalanambee na Paulu ankho vahanda umwe okukwatesako ovanthu vanoñgonoke okuti vapopia tupu, ya vetyivila tupu okulinga ovipuka, o Siovaa, Huku yotyotyili ankho ukahi nokuvekwatesako, hanohuku mbavo mbomatutu. — Ovil. 14:11-14.

11-13. (a) Oityi ovo Paulu na Mbalanambee vapopilile ovanthu vomo Lisitala? (b) Oityi tulilongesila kweetyi tyapopile ovo Paulu na Mbalanambee?

¹¹ Namphila ovanthu vo mepunda-umbo olio vehetavelele etyi ovo Paulu  na Mbalanambee vevepopilile, mahi ovo Paulu na Mbalanambee avalingi umwe ononkhono opo vevekwateseko okunoñgonoka ondaka ya Huku. Otyipuka otyo Luka ahoneka, tyitukwatesako okunoñgonoka etyi tuna okulinga tyina twivisa oviwa ovipe kovanthu vafenda ono huku mbomatutu. Tala oñgeni ovo Paulu na Mbalanambee vapopile novanthu. Vatile: “Vakwe etyi muli nokulinga otyityi? No onthwe tuvanthu-vo vala ngoonwe, evi mukondya navio noonthwe ovio vala tuna-vio. Onthwe tuli vala nokumupopila oviwa ovipe, muyeke-po ovipuka ovio viahaviukile, mutavele Huku una omwenyo, wokwatunga eulu nohi nelunga novipuka aviho vili-mo. Kohale ovanthu aveho vovilongo weveyekele vaye mwene nonondyila mbavo, weveyekele namphila apa ovanthu oumbangi wovipuka alinga oviwa, mokumulokesila ombila, emupe omuvo wokuteya, emupe okulia amuli amutuuka, eyulisa ehambu momitima vienyi.” — Ovil. 14:15-17.

¹² Oityi tulilongesila kotyipuka otyo tyapopile ovo Paulu na Mbalanambee? Tyo tete, okuti Paulu na Mbalanambee ankho kavelitale ngatyina ovanene vali ku vana ankho valongesa, avehetavela umwe etyi vatiwa ono huku, mahi avelipake umwe koututu, avevepopila okuti noonthwe tuvakwankhali. Tyili ovo Paulu na Mbalanambee navo vapelwe omphepo ikola, ya vatundile momalongeso omatutu. Tupu vakoyelwe na Huku opo vakatumine na Sesusi keulu. Mahi pahe ankho vetyii okuti ovanthu vomo Lisitala navo vapondola okulingwa okankhenda oko, avayambwa ine vetavela Kilisitu.

¹³ Ya onthwe ovanthu twivisa tuvetala-vo ñgeni? Tuvetala okuti navo vekahi umwe vala ngoonthwe? Tyina tukwatesako vakwetu vanoñgonoke Ondaka ya Huku, okuti ngeetyi tyalingile ovo Paulu na Mbalanambee noonthwe katutavela okunkhimanekwa novanthu? Omukulu Charles Taze Russell, omukulu umwe ankho uta ombili ovilinga vya Huku, wakalelele komutwe ovilinga viokwivisa meongano konthyulilo yomanima 1800 atee konthyimbi yomanima 1900, ankho kelitale ngatyina omunene vali ku vakwavo. Omukulu oo wapopile okuti: “Tyilinge onthwe tyilinge omikanda vietu, onthwe katupewa omunkhima. Onthwe katuhande okunkhimanekwa novanthu, katuhande okupopiwa okuti Tumalombe, Tumanene-atyo.” Russell ankho welikondola umwe koututu ngeetyi tyalingile ovo Paulu na Mbalanambee. Tupu tyina onthwe twivisa, etyi tuhanda hakunkhimanekwa novanthu, mahi okukwatesako ovanthu opo vanoñgonoke “Huku una omwenyo.”

14-16. Ovipuka patyi ovikwavo tulilongesila kweetyi ovo Paulu na Mbalanambee vapopilile ovanthu vomo Lisitala?

¹⁴ Tala otyipuka tya vali tulilongesila koo Paulu na Mbalanambee. Ankho ovanthu vapola pokati. Ovanthu voko Lisitala ankho velikalela  novanthu voko Ikoniu. Ovanthu voko Lisitala ankho kavei Ovihonekwa. Tupu ovipuka Huku alingilile ova Isilayeli ankho kavevii, mahi ovanthu vala vokulima. O Lisitala ankho otyilongo tyimwe tyiloka nawa ombila, tupu ankho tyikwata ovilia. Otyo ovo Paulu na Mbalanambee vapopila vali vala omuvo wekuta novipuka ovikwavo ankho mwene ovanthu valinga, opo vevekwateseko okusoka Komutungi Siovaa. — Loma 1:19, 20.

¹⁵ Okuti noonthwe tukwatesako ovanthu okutalela omu vekahile? Namphila ongundya apondola okukuna ombuto ike momapia ae aeho, mahi omapia ae uti umwe eli ulilima ñgana, eli ulilima ñgana. Omapia amwe mwene ekahi-ale nawa, kaepwilisa-le okweelima. Mahi omakwavo apwilisa unene okweelima. Tupu etyi tulongesa ovanthu movilinga viokwivisa tyike vala, tupopia oviwa ovipe Viouhamba vivasiwa Mondaka ya Huku. Mahi ine tulinga ngeetyi tyalingile ovo Paulu na Mbalanambee, matuhande okunoñgonoka onongeleya mbovanthu twivisa novipuka viaendaile momwenyo wavo, ngamo tukwatelela opo tuvepopile oviwa ovipe Viouhamba. — Luka 8:11, 15.

¹⁶ Pena vali otyipuka tya tatu tulilongesila kweetyi tyalingile ovo Paulu na Mbalanambee etyi ankho vaivisa ovanthu vomo Lisitala. Pamwe tulikwatehila umwe tupopile ovanthu Ondaka ya Huku, mahi otyili tuvepopila tyikala vala ngombuto twakuna mahi yatyindwapo, okuti hatyo yatokela potyikanda. (Mat. 13:18-21) Ine otyo tyimonekapo, wahasoye. Ngeetyi Paulu apopilile ovalongwa vakwavo vomo Loma, “munthu na munthu makapulwa mwene na Huku,” okukutikinyamo ava tupopila avehetavela. — Loma 14:12.

17. Etyi ovo Paulu na Mbalanambee vatundile ko Ndelembe avai napi, ya vakalingileko-tyi?

¹⁷ Etyi Paulu avetwa asiwa enthuvia kondye yepunda-umbo lyo Lisitala, ovalongwa ovakwavo aveya avemwoongelela. Paulu akatuka anyingila mepunda-umbo, omu alalela. Etyi kwatya, ovo Paulu na Mbalanambee avelipake mondyila avaende noko Ndelembe, ankho paendwa onokilometulu 100. Mokutala Paulu weihamenenwe unene pokulinga oungendi una mokonda ankho una ovipute viokwavetwa-vetwa. Nongootyo, ovo Paulu na Mbalanambee avelikwatehila umwe, etyi pahe vehika mo Ndelembe avalongesa ovanthu ovanyingi avakala ovalongwa. Mahi etyi vatunda mo Ndelembe, avahakwate ondyila onkhwavo okwenda ko Andiokiya yoko Silia, oku ankho kuna vali ovilinga ovikwavo vapondola okulinga. Mahi avakondoka ko “Lisitala, no ko Ikoniu, no ko Andiokiya [yoko Pisindia].” Oko yatyo vakalingileko-tyi  vali? Vakapamekele “ovalongwa, avevepe ondundo vakolele monthumbi yavo.” (Ovil. 14:20-22) Ovo Paulu na Mbalanambee vetulongesa otyipuka tyimwe otyiwa onthwe tuna okulinga. Ankho vesuka vali na vakwavo mewaneno tyipona ovo mwene. Mononthiki mbuno, ovatalelipo vomawaneno no nomisionaliu valinga umwe ngeetyi tyalingile ovo Paulu na Mbalanambee.

18. Oityi tyina okutalwa nawa opo omunthu apewe otyilinga tyokukala omukulu wewaneno?

¹⁸ Tyehekupameka vala ovalanduli va Sesusi, ovo Paulu na Mbalanambee tupu avanake ovakulu vewaneno momawaneno omo vaile-ile namo. Namphila ankho vatumwa nomphepo ikola momaungendi omo valingile, mahi Paulu na Mbalanambee ankho velikwambela otyo vahali pokunaka ovakulu vewaneno. (Ovil. 13:1-4; 14:23) No hono otyo tyilingwa ngootyo meongano. Tyina nkhele ovakulu vewaneno vehenepe omunthu ovilinga, tete velikwambela, avatale umwe ine omunthu vahandela ovilinga, una ovituwa viapopiwa mo Mbimbiliya. (1 Tim. 3:1-10, 12, 13; Titu 1:5-9; Tia. 3:17, 18; 1 Pet. 5:2, 3) Omunthu kapewa ovilinga mokonda vala wambatisalwa-le kohale, mahi una okukala omunthu wonondunge, upopiwa nawa, alekesa umwe okuti ononkhono mba Huku ombo mbululika omwenyo wae. Omunthu upewa vala otyilinga tyokunthita onongi mba Siovaa ine ulinga umwe ovipuka ngeetyi tyipopia Ondaka ya Huku. (Ngal. 5:22, 23) Omutalelipo womawaneno oe unaka omunthu upewa ovilinga. — Tyieleka na 1 Timotiu 5:22.

19. Oityi ovakulu vewaneno mavakapulwa, ya oñgeni vahetekela ovo Paulu na Mbalanambee?

¹⁹ Ovakulu vewaneno vetyii okuti mavakapulwa na Huku okutalela kweetyi vatekula ovanthu mewaneno. (Hemb. 13:17) Ngeetyi tyalingile ovo Paulu na Mbalanambee, ovakulu vewaneno navo vata ombili ovilinga viokwivisa, ngwe tupu vapameka vakwavo vafenda navo. Tupu vesuka vali na vakwavo mewaneno tyipona ovo mwene. — Fili. 2:3, 4.

20. Okwiiva oñgeni vakwetu vehole okulikwatehila movilinga vya Huku tyitukalesa ñgeni?

²⁰ Etyi ovo Paulu na Mbalanambee pahe vekehika ko Andiokiya yoko Silia, “avevepopila ovipuka ovinyingi Huku alingaila muvo, avevetolela tupu etyi ovanthu vovilongo navo vapewa ombundi vetavele.” (Ovil. 14:27) Tyina twiiva oñgeni vakwetu tufenda navo vekahi nokulikwatehila, atutale oñgeni Siovaa eveyamba, tyitwavela ononkhono tupopie “tyehena owoma, tyokwetyipewa umwe na Siovaa.”