1, 2. Erọnvwọn sansan vọ yen phiare ọke ri Pọl vẹ Banabas vwọ hẹ Listra?

 IHWO rehẹ Listra da so oyangha. Ọshare ọvo ro dia ukpono nẹ evun rhe ko pho kpenu vẹ aghọghọ ọke erhorha ivẹ vwo sivwon. O gbe ihwo unu mamọ, orherẹn na da reyọ erhu rẹ idodo vwo rhe eshare ivẹ na rẹ otu na rorori nẹ eghẹnẹ na. Erhuẹn na ki kperẹ ọke orherẹn ri Zus vwo muegbe rọ vwọ guọnọ hwe ayen. Pọl ve Banabas de kperi gangan. Ayen da bẹrẹ iwun rayen, ayen da djẹ ro ohri rẹ otu na, ayen da rẹ ihwo na, ugbegangan ayen sa vwọ dobọ rẹ ihwo na ji, ayen vwo jẹ ẹga ẹ vwọ kẹ ayen.

² Ẹkẹvuọvo, ihwo ri Ju re vwọsua de nẹ Antiọk vwẹ Pisidia kugbe Aikoniọm rhe. Ayen de miovwo ẹwẹn rẹ ihwo ri Listra womarẹ ayen vwọ ta eta ebrabra kpahen Pọl vẹ Banabas. Otu na re guọnọ vwẹ ẹga kẹ ayen jovwo na da gba riariẹ Pọl phiyọ, ayen de phio rhi te ọke ro vwo shero. Ayen vwo ru obo rehẹ ẹwẹn rayen nu, ayen de kpono Pọl ro otafe rẹ orere na, vẹ ẹwẹn nẹ o ghwu nure.

3. Enọ vọ yen a cha fuẹrẹn vwẹ uyovwinrota nana?

³ Die yen phiare rọ nẹrhẹ ihwo na rhoma vwọso Pọl vẹ Banabas? Die yen ihwo ri ghwoghwo iyẹnrẹn esiri na nonẹna se yono nẹ obo re phiare vwẹ uvwre ri Pọl, Banabas kugbe ihwo ri Listra re rhoma wene ẹwẹn rẹ ayen vwo kpahen eshare nana? Mavọ yen ekpako na sa vwọ vwẹrokere udje ri Banabas vẹ Pọl phi phiyotọ womarẹ ayen vwo muomaphiyọ iruo aghwoghwo na je “ta ota vẹ uduoyivwin womarẹ ogangan ri Jihova”?​—Iru 14:3.

4, 5. Diesorọ Pọl vẹ Banabas vwo kpo Aikoniọm, kẹ die yen phia vwẹ etiyin?

⁴ O kri nọ na-a, a djẹ Pọl vẹ Banabas vwo nẹ Rom vwẹ orere rẹ Antiọk vwẹ Pisidia, ọke rẹ ihwo ri Ju re vwọsua vwọ so okpetu vwọ kẹ ayen. Ukperẹ ofu vwo dje ayen, eshare ivẹ na “de tue ekpẹn nẹ awọ rayen” vwọ kẹ ihwo rẹ orere na re rhọnvwe rhiabọreyọ ovuẹ na-a. (Iru 13:​50-52; Mt 10:14) Pọl vẹ Banabas de vrẹn nẹ etiyin vwọrẹ ufuoma, ayen da yanjẹ ihwo re vwọsua na vwo rere ayen rioja ro che nẹ obọ rẹ  Ọghẹnẹ rhe. (Iru 18:​5, 6; 20:26) Imishọnare ivẹ nana da rhoma tuẹn iruo aghwoghwo rayen phiyọ vẹ aghọghọ rode. Ayen vwọ yan omarẹ imaili 100 vwẹ obọrhen rẹ ẹbẹre ọnre va nẹcha nu, ayen da yan te otọ rọ kpare kpenu ro yovwẹn emu rọhẹ uvwre rẹ ugbenu ri Taurus kugbe Sultan.

⁵ Ẹsosuọ, Pọl vẹ Banabas ka domaji vwẹ Aikoniọm, rọ dia asan rẹ ẹkuruemu ri Grik da vwẹ owọ muotọ rọ je dia orere ro titiri rọhẹ Galesha vwẹ otọ rẹ usuon ri Rom. a Ihwo ri Ju ri titiri mamọ vẹ ihwo buebun re dia ihwo ri Ju-u ri kurhẹriẹ kpo ẹga rẹ ihwo ri Ju bun orere nana. Kerẹ ẹkuruemu rayen, Pọl vẹ Banabas da ro sinagọg je tuẹn aghwoghwo phiyọ. (Iru 13:​5, 14) “Ayen da ta ota vwẹ idjerhe rọ nẹrhẹ ihwo buebun segbuyota, te ihwo ri Ju te ihwo ri Grik.”​—Iru 14:1.

6. Die yen nẹrhẹ Pọl vẹ Banabas dia uvi rẹ iyono, kẹ mavọ yen avwanre sa vwọ vwẹrokere ayen?

⁶ Diesorọ oborẹ Pọl vẹ Banabas ta ota wan vwọ ghwotọ? Pọl nabọ vwo aghwanre ro nẹ Baibol rhe. Ọ vwẹ idjerhe ona vwọ rionbọ kpo ikuegbe, aroẹmrẹ kugbe Urhi ri Mosis rere o se vwo djephia nẹ Jesu yen Mesaya re veri na. (Iru 13:​15-31; 26:​22, 23) Oborẹ Banabas ta ota wan djerephia nẹ o vwo ọdavwẹ rẹ ihwo. (Iru 4:​36, 37; 9:27; 11:​23, 24) Eshare ivẹ na vwẹroso omobọ raye-en, ẹkẹvuọvo ayen ta ota “womarẹ ogangan ri Jihova.” Mavọ wọ sa vwọ vwẹrokere imishọnare yena vwẹ iruo aghwoghwo wẹn? Womarẹ wo vwo ru erọnvwọn nana: Nabọ vwẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ vwọ riẹnrioma. Sane ẹkpo ri Baibol ro che me je ihwo re kerhọ kẹ wẹ. Guọnọ idjerhe wọ sa vwọ vwẹ uchebro vwọ kẹ ihwo wo ghwoghwo ota kẹ. Vwẹ ọkieje vwo mu uyono wẹn kpahen Ota ri Jihova, ọ dia aghwanre romobọ wẹ-ẹn.

7. (a) Die yen nẹ obuko rẹ iyẹnrẹn esiri na cha? (b) Ọ da dianẹ orua wẹn hẹriẹre kidie nẹ wo rhiabọreyọ iyẹnrẹn esiri na, die yen ofori nẹ wọ karophiyọ?

⁷ Ọ dia ihwo rẹ Aikoniọm eje oma vwerheren ọke ayen vwo nyo ota ri Pọl vẹ Banabas tare-e. Luk da ta: “Ihwo ri Ju ri segbuyota-a da kpare ophu rẹ ihwo rẹ ẹgborho na je nẹrhẹ ayen vwo utuoma kpahen iniọvo na.” Pọl vẹ Banabas da mrẹvughe nẹ ofori nẹ ayen chochọn rẹ iyẹnrẹn esiri na, ayen da “ghwọrọ ọke buebun vwọ ta ota vẹ uduoyivwin.” Ukuotọ rọyen, “ihwo rẹ orere na da ghare oma; evo ka ẹbẹre rẹ ihwo ri Ju na, efa da rha ka ẹbẹre rẹ iyinkọn na.” (Iru 14:​2-4) Ọtiọyen ihwo ji ruẹ kpahan iyẹnrẹn esiri na nonẹna. Vwọ kẹ ihwo evo, ọ nẹrhẹ ayen vwo oyerinkugbe; vwọ kẹ ihwo efa, ọ so ohẹriẹ. (Mt 10:​34-36) Ọ da dianẹ orua wẹn hẹriẹre kidie nẹ wo rhiabọreyọ iyẹnrẹn esiri na, karophiyọ nẹ ọke buebun na iyẹnrẹn efian yẹrẹ eta ebrabra re vwo miovwo ohwo yen so ẹvwọsuọ. Omamọ rẹ uruemu wẹn se dje efian tiọyena phia, ọkiọvo ọ me nẹrhẹ ẹwẹn rẹ ihwo re vwọsua shekpotọ.​—1Pi 2:12; 3:​1, 2.

8. Diesorọ Pọl vẹ Banabas vwo vrẹn nẹ Aikoniọm, kẹ die yen avwanre yono vwo nẹ udje rayen rhe?

⁸ Ọke evo vwọ wan nu, ihwo re vwọsua rehẹ Aikoniọm da jẹ iroro rẹ ayen  vwo phi Pọl vẹ Banabas hwe. Ọke ra vwọ vuẹ imishọnare ivẹ nana kpahọn, ayen de brorhiẹn ayen vwo kpo ekogho ọfa de re ghwoghwo. (Iru 14:​5-7) Oka rẹ aghwanre tiọyen yen ighwoghwota rẹ Uvie na ji vwo ruiruo nonẹna. Ọke ihwo da ta ota vwọso avwanre, kẹ avwanre ta ota vẹ uduoyivwin. (Fil 1:7; 1Pi 3:​13-15) Ẹkẹvuọvo, a da mrẹ ozighi rọ cha, avwanre che ru obo ri che phi arhọ rẹ avwanre vẹ ọ rẹ iniọvo avwanre phiyọ ẹdia rẹ imuoshọ-ọ.​—Isẹ 22:3.

9, 10. Tivọ yen Listra hepha, die yen avwanre riẹn kpahen ihwo re dia etiyin?

⁹ Pọl vẹ Banabas de kpo Listra rọ dia ekogho rẹ ihwo ri Rom suẹn rọ vwẹ omarẹ imaili 20 vwo sheri kẹ obọrhen rẹ ẹbẹre ọnre shera rẹ Aikoniọm. Listra vwo obọ echuro vẹ Antiọk vwẹ Pisidia, ẹkẹvuọvo ihwo ri Ju re dia Listra ghwe bu-un. Ephẹrẹ ri Grik yen ihwo rẹ orere na ma jẹ, ẹkẹvuọvo ephẹrẹ rayen yen Laikonia. Ọ sa dianẹ sinagọg vuọvo evunrẹ orere na-a, kọyensorọ Pọl vẹ Banabas vwo ghwoghwo vwẹ azagba. Ọke rọ vwọ hẹ Jerusalẹm, Pita sivwin ọshare ọvo rọ dia ukpono vwo nẹ evun rhe. Vwẹ Listra, Pọl de ji sivwin ọshare ọvo rọ dia ukpono nẹ evun rhe. (Iru 14:​8-10) Kidie nẹ Pita ru igbevwunu, otu buebun de segbuyota. (Iru 3:​1-10) Obo ri nẹ igbevwunu ri Pọl ruru na rhe fẹnẹre dibidibi.

¹⁰ Kirobo ra ta ota kpahen vwẹ ọtonphiyọ rẹ uyovwinrota nana, ọke rẹ ukpono na vwo pho kpenu, otu na re dia igiye rehẹ Listra de brokpakpa brorhiẹn rọ chọre. Ayen de se Banabas Zus, rọ dia onotu rẹ eghẹnẹ na, ayen de rhe se Pọl Hẹmis, ọmọ ri Zus kugbe ọtota rẹ eghẹnẹ na. (Ni ekpeti na “ Listra vẹ Ẹga ri Zus Kugbe Hẹmis,” rọhẹ aruọbe 97.) Banabas vẹ Pọl davwẹngba vwo jẹ otu na riẹn nẹ ọ dia ogangan rẹ eghẹnẹ na yen ayen vwọ ta ota ji ru igbevwunu-u, ẹkẹvuọvo womarẹ  ogangan ri Jihova rọ dia Ọghẹnẹ rẹ uyota vuọvo na.​—Iru 14:​11-14.

11-13. (a) Die yen Pọl vẹ Banabas vuẹ ihwo re dia Listra? (b) Die yen e se yono vwo nẹ oborẹ Pọl vẹ Banabas vuẹ ayen na rhe?

¹¹ Dede nẹ, erọnvwọn nana phiare, jẹ Pọl vẹ Banabas davwẹngba vwọ ta ota ro se te ubiudu rẹ otu na. Luk niyẹnrẹn obo re se vwo ghwoghwo ota kẹ igiye vwẹ idjerhe rọ ghwotọ womarẹ obo re phiare na. Jokaphiyọ oborẹ Pọl vẹ Banabas vwọ ta ota rọ kpare ẹwẹn rẹ ihwo re kerhọ rayen na: “Ihwo na, diesorọ ovwan vwo ruẹ erọnvwọn nana? Avwanre jẹ ihworakpọ ri vwo ovwiẹrẹ sansan kerẹ ovwan. Avwanre ghwoghwo iyẹnrẹn esiri na kẹ ovwan, rere ovwan vwo kurhẹriẹ vwo nẹ erọnvwọn ifefe nana vwo bru Ọghẹnẹ ro jeghwo na ra, ohwo rọ ma odjuvwu na kugbe akpọ na kugbe abadi na kugbe erọnvwọn eje rehẹ evun rayen. Vwẹ uvwiẹ re wanre, ọ vwẹ uphẹn kẹ ẹgborho na nẹ ayen nene idjerhe ro je ayen, dedena o soseri kpahen oma rọyen womarẹ emu esiri ro ruẹ, rọ vwọ kẹ ovwan osio vwo nẹ obodjuvwu cha, je nẹrhẹ ekankọn rẹ ovwan mọ emamọ buebun vwẹ ọke ro fori, ọ nẹrhẹ ovwan ria evun vọn, je nẹrhẹ ubiudu rẹ ovwan vọn vẹ aghọghọ.”​—Iru 14:​15-17.

¹² Die yen avwanre se yono nẹ eta re kpare ẹwẹn rẹ ohwo nana? Ẹsosuọ, Pọl vẹ Banabas nẹ oma rayen gegerege vwọ vrẹ otu na-a. Ayen guọnọ meru vwọ dia oka rẹ ohwo rẹ ayen hepha-a. Ukperẹ ọtiọyen, ayen vwomakpotọ rhọnvwe nẹ ayen vwo ovwiẹrẹ sansan kerẹ igiye re kerhọ rayen na. Vwọrẹ uyota, Pọl vẹ Banabas rhiabọreyọ ukẹcha rẹ ẹwẹn ọfuanfon na, ayen rha dia ọviẹn vwọ kẹ uyono rẹ efian ọfa-a. Ayen ji vwo iphiẹrophiyọ rẹ ayen vwo nene Kristi sun. Ẹkẹvuọvo, ayen riẹnre nẹ ihwo rehẹ Listra ji se vwo okẹ rẹ ẹwẹn ọfuanfon tiọyena siẹrẹ ayen de nyupho ri Kristi.

 ¹³ Ẹwẹn vọ yen rhe avwanre kpahen ihwo re ghwoghwo ota kẹ? Avwanre vwẹ ẹro abavo vwo nẹ ayen? A vwọ chọn ihwo efa uko vwo yono kpahen Ota rẹ Ọghẹnẹ kirobo ri Pọl vẹ Banabas ruru na, avwanre davwẹngba vwọ kẹnoma kẹ ujiri rọ vrẹka ra vwọ kẹ avwanre? Charles Taze Russell, rọ dia uvi rẹ oyono rọ kobaro rẹ iruo rẹ aghwoghwo na vwẹ okuphiyọ rẹ ẹgbukpe ujorin ihwe gbe irhirin kugbe ọtonphiyọ rẹ ẹgbukpe ujorin uje, phi omamọ rẹ udje phiyotọ kpahen ẹdia nana. O de si: “Avwanre guọnọ ọghọ yẹrẹ otitivwe vwọ kẹ oma avwanre yẹrẹ ẹbe rẹ avwanre siri-i; avwanre je guọnọ edova kerẹ Ọ rọ fonro yẹrẹ Oyono-o.” Uruemu rẹ omaevwokpotọ rẹ Oniọvo Russell na ghwa họhọ uruemu ri Pọl vẹ Banabas djephia. Vwẹ idjerhe vuọvo na, ọdavwẹ ro muẹ avwanre vwo ghwoghwo dia a vwọ vwẹ urinrin kẹ avwanre-e, ẹkẹvuọvo rọ vwọ chọn ihwo efa uko ayen vwo bru “Ọghẹnẹ ro jeghwo na.”

14-16. Ọrhọ yen uyono rivẹ vẹ ọrerha re se yono vwo nẹ ota ri Pọl vẹ Banabas ta kẹ ihwo re dia Listra na rhe?

¹⁴ Roro kpahen uyono rivẹ re se yono vwo nẹ ota nana rhe. Pọl vẹ Banabas eyen ihwo re nuẹ. Vwọ fẹnẹ ihwo ri Ju kugbe ihwo ri kurhẹriẹ kpo ẹga ri ihwo ri Ju rehẹ Aikoniọm, ihwo re dia Listra nama vwo erianriẹn rẹ Isiesi Ọfuanfon na yẹrẹ riẹn oborẹ Ọghẹnẹ nene ẹgborho rẹ Izrẹl yerin wa-an. Dedena, ekogho ra da wiowian aghwa yen ihwo re kerhọ kẹ Pọl vẹ Banabas na dia. Aruọke ri Listra nabọ djiro mamọ, eriyin otọ rọyen ji yovwẹn emu mamọ. Ihwo nana sa mrẹ iruemu rẹ Ọmemama na vughe womarẹ obo rọ mare kerẹ ọke ekankọn vwọ mọ emamọ buebun vwẹ ọke ro fori, imishọnare ivẹ nana reyọ uphẹn nana vwọ nẹrhẹ ihwo rẹ ayen ghwoghwo kẹ na brevun kpo iroro.​—Ro 1:​19, 20.

¹⁵ Avwanre je sa dia ihwo re nuẹ? Dede nẹ, ọghwẹrẹ sa kọn oka rẹ okankọn vuọvo vwẹ udju sansan ro vwori, o ji se hworo ona phiyọ obo ro voro udju na ọvuọvo wan. Ọ sa dianẹ etọ evo pha lọlọhọ, o ji che yovwẹn ekankọn ra cha kọn phiyọ na. E mi rhe ruẹ etọ efa re pha gangan lọhọ tavwen a ke kọn ekankọn phiyọ. Vwẹ djerhe vuọvo na, ekankọn rẹ avwanre kọn ọvuọvo, ọyehẹ ovuẹ rẹ Uvie na rọhẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ. Ẹkẹvuọvo, avwanre da dia kerẹ Pọl vẹ Banabas, avwanre cha davwẹngba vwọ riẹn ẹdia rẹ ihwo re ghwoghwo ota kẹ na vẹ ẹga rayen. Enana rẹ avwanre riẹn kpahen ayen na cha chọn avwanre uko vwo ghwoghwo ovuẹ rẹ Uvie na vwọ kẹ ayen vwẹ idjerhe ro de se te ẹwẹn rayen.​—Lu 8:​11, 15.

¹⁶ O ji vwo uyono rerha re se yono vwo nẹ ikuegbe ro shekpahen Pọl, Banabas kugbe ihwo re dia Listra rhe. Dede nẹ avwanre davwẹngba, ọkiọvo e se fru okankọn rẹ avwanre kọn na reyọ yẹrẹ o mi shephiyọ otọ rọ vọnre vẹ eragha. (Mt 13:​18-21) Emu tiọyen da phia, wo jẹ ofu dje we-e. Kirobo ri Pọl rhoma karophiyọ idibo rehẹ Rom ukuko na, “avwanre ohwo ọvuọvo [ji te ohwo vuọvo avwanre vẹ ọyen gbe yono Ota rẹ Ọghẹnẹ] cha niyẹrẹn rẹ oma rọyen vwọ kẹ Ọghẹnẹ.”​—Ro 14:12.

17. Tivọ yen Pọl vẹ Banabas rare ayen vwo vrẹn nẹ Dabe, kẹ diesorọ?

¹⁷ Ayen vwo kpono Pọl ro otafe ri Listra vẹ ẹwẹn nẹ o ghwu nure, idibo na da gba riariẹ phiyọ je reyọ kpo asan rọ sa dia re te urhiọke. Vwẹ ẹdẹ rọ vwọ kpahọn, Pọl vẹ Banabas da yan imaili 60 kpo Dabe. Avwanre sa vwẹ ẹwẹn roro oborẹ oma ghwọrọ Pọl te, kidie o ghwe kri a vwẹ eragha vwo phio-o. Dedena, Pọl vẹ Banabas chirakon vwẹ oyan na, ayen vwo te Dabe, ayen da vwẹ ukẹcha vwọ kẹ “imihwo vwọ dia idibo.” Ukperẹ ayen vwọ wan idjerhe rọ ma kẹre vwo rhivwin kpo uwevwin rẹ ayen dia vwẹ Antiọk ri Siria, “ayen de rhivwin kpo Listra, Aikoniọm, kugbe Antiọk [vwẹ Pisidia].” Die yen ọdavwẹ rayen? Ọyen ayen vwọ bọn “idibo na gan vwẹ etiyin, ayen de phiuduphiyọ ayen awọ nẹ ayen dia evunrẹ esegbuyota na.” (Iru 14:​20-22) Ọnana ghene uvi rẹ udje eshare ivẹ nana phi phiyotọ na! Ayen phi ọdavwẹ rẹ ukoko na phiyọ ẹdia rẹsosuọ. Nonẹna, iniruo ri kiẹn kugbe imishọnare vwẹrokere udje rayen.

18. Die yen a fuẹrẹn tavwen a ke vwẹ ohwo muẹ ọkpako?

¹⁸ Pọl vẹ Banabas vwọ vwẹ eta vẹ udje rayen vwọ bọn iniọvo na gan nu, ayen da vwẹ “ekpako vwo mu kẹ ayen vwẹ ukoko ọvuọvo.” Dede nẹ “ẹwẹn ọfuanfon na” yen ji ayen kpo oyan na, jẹ Pọl vẹ Banabas nẹrhovwo ji chiri owẹnvwe ọke rẹ ayen vwo “phi ayen phiyọ obọ ri Jihova.” (Iru 13:​1-4; 14:23) Udje nana yen avwanre nene nonẹna. Tavwen e ki jiro ohwo re che vwo mu, ẹko rẹ ekpako na nẹrhovwo je nabọ fuẹrẹn sẹ oniọvo tiọyena yanmu iwan ra guọnọre vwẹ Baibol na. (1Ti 3:​1-10, 12, 13; Tai 1:​5-9; Jem 3:​17, 18; 1Pi 5:​2, 3) Ọ dia uche ikpe rẹ ohwo na dia ukoko na kri te re yen e che ni vwọ reyọ vwo mu-u. Ukperẹ ọtiọyen, eta rẹ oniọvo na, uruemu rọyen kugbe obo ra riẹnrẹ phiyọ yen che djephia nẹ ẹwẹn ọfuanfon na yen suẹn akpeyeren rọyen. Tavwen e ki brorhiẹn sẹ o muwan ọ vwọ ga kerẹ ọkpako, ọ cha yan mu iwan ra guọnọ mie iniruo vwẹ Baibol na. (Ga 5:​22, 23) Oniruo okinriariẹ yen vwo oghwa ra vwọ vwẹ iniọvo ri tedje vwo muẹ ekpako vwẹ ukoko na.​—Ni 1 Timoti 5:22.

19. Ọrhọ yen oghwa ro te ekpako na, kẹ idjerhe vọ yen ayen vwọ vwẹrokere Pọl vẹ Banabas?

¹⁹ Ekpako re vwo mu riẹnre nẹ Ọghẹnẹ cha nọ ayen orhiẹn kpahen oborẹ ayen vwẹrote ukoko na wan. (Hib 13:17) Kerẹ Pọl vẹ Banabas, ekpako na kobaro rẹ iruo aghwoghwo na. Ayen vwẹ eta rayen vwọ bọn iniọvo na gan. Ayen vwo owenvwe rẹ ayen vwo phi ọdavwẹ rẹ ukoko na phiyọ ẹdia rẹsosuọ.​—Fil 2:​3, 4.

20. Erere vọ yen a mrẹ siẹrẹ e de se kpahen iruo rẹ iniọvo avwanre ri fuevun na ruẹ?

²⁰ Ọke ri Pọl vẹ Banabas vwo rhivwin kpo asan rẹ ayen dia kerẹ imishọnare vwẹ Antiọk ri Siria, ayen da niyẹnrẹn rẹ “erọnvwọn buebun rẹ Ọghẹnẹ wan oma rayen ru, kugbe nẹ o rhie ẹchẹ rẹ esegbuyota na kẹ ẹgborho na re.” (Iru 14:27) Avwanre de se kpahen iruo rẹ iniọvo re fuevun ruẹ je mrẹ oborẹ Jihova vwo brẹba ẹgbaẹdavwọn rayen, ọnana che phiuduphiyọ avwanre awọ “vwọ ta ota vẹ uduoyivwin womarẹ ogangan ri Jihova.”