KAPITULO 14
«Jmoj kʼot ta nopel kuʼunkutik»
Li jtsop jbeiltasvanej ta baʼyel sigloe oy kʼusi kʼot ta nopel yuʼunik ti jun yoʼonton kom li tsobobbailetike
Te lokʼem ta Echos 15:13-35
1, 2. 1) ¿Kʼusitik skʼan snopbeik skʼoplal li jtsop jbeiltasvanej ta baʼyel sigloe? 2) ¿Kʼusi koltaatik-o sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel yuʼunik?
LI BUCHʼUTIK te tsobolike smalaojik xa kʼusi chkʼot ta nopel. Te skʼelkʼelbe sba satik li jtakboletik xchiʼuk li moletik ti te tsobolik ta Jerusalene, snaʼojik ti toj tsots skʼoplal li kʼusi chchapike. Oy kʼusi skʼan snopbeik lek skʼoplal ta sventa li yichʼel sirkunsisione, jech kʼuchaʼal liʼe: ¿mi persa to van skʼan xchʼunbeik Smantal Moises li yajtsʼaklomtak Kristoe? ¿Mi jelel to van ch-ilatik yuʼun Jeova li judaetik xchiʼuk li jyanlumetik ti jaʼik xa yajtsʼaklomtak Kristoe?
2 Ep kʼusitik la sloʼiltabeik skʼoplal. Jech kʼuchaʼal liʼe, laj yalbeik skʼoplal junantik albil kʼopetik ta Skʼop Dios xchiʼuk laj yalbeik skʼoplal li kʼusi laj yil ta sat stukik junantik ermanoetik ti chakʼ ta ilel ti lek ch-ilatik yuʼun Jeova li yajtsʼaklomtak Kristo ti jaʼik jyanlumetike. Laj yalik skotol li kʼusi tsnopik ta jujuntale. Oy ep sprevailtak yuʼunik li kʼusitik tskʼelbeik skʼoplale xchiʼuk jamal xvinaj ti yakal chbeiltasatik yuʼun xchʼul espiritu Jeova sventa snaʼik li kʼusi tspasike. Pe ¿mi tstsakik van ta venta ti kʼu yelan chbeiltasatike?
3. ¿Kʼuxi xuʼ skoltautik mi la jkʼelbetik skʼoplal li kʼusi chal ta Echos kapitulo 15?
3 Sventa spasik li kʼusi akʼbat snaʼik yuʼun li chʼul espiritue, li jtakboletik xchiʼuk li moletike skʼan mu xiʼik xchiʼuk skʼan tsotsuk li xchʼunel yoʼontonike. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun xuʼ mas xlik kontrainvanuk li jnitvanejetik ta relijion yuʼun judaetike. Jech xtok, oy viniketik ta tsobobbail ti tsujvanik tajek ta xchʼunel li Smantal Moisese. ¿Kʼusi van tspas li jtsop jbeiltasvaneje? Kʼalal ta jkʼeltik batel li kʼusitik la spasike, te chkakʼtik venta ti jaʼ jech yakal tspas li Jtsop Jbeiltasvanej avi kʼakʼal eke. Taje jtunel kuʼuntik ek kʼalal oy kʼusi skʼan jnopbetik skʼoplale xchiʼuk kʼalal ta jnuptantik tsots vokolile.
«Sta-o li kʼusi yaloj [J-alkʼopetike]» (Echos 15:13-21)
4, 5. ¿Kʼusi albil kʼop laj yal Santiago sventa xaʼibeik lek smelolal li kʼusi yakal chchapike?
4 Lik kʼopojuk li jchankʼop Santiago ti jaʼ xchaʼitsʼin Jesuse xchiʼuk jaʼ tsbeiltas yaʼeluk li tsobajele. a Yaʼeluke, jaʼ laj yal li kʼusi kʼot ta nopel yuʼun skotolike. Xi la slikes sloʼile: «Lek tsʼakal laj yal Simeon ti kʼu yelan laj yakʼ sat Dios ta sba velta ta stojolal jyanlumetik sventa te tslokʼes talel jun jteklum ta sventa li sbie. Jaʼ yuʼun, sta-o li kʼusi yaloj [J-alkʼopetike]» (Ech. 15:14, 15).
5 Li kʼusi laj yalik Bernabe, Pablo xchiʼuk Simeone, jaʼ xkaltik, Simon Pedroe jaʼ van vulesbat-o ta sjol Santiago junantik loʼiletik ta Skʼop Dios sventa masuk to xaʼibeik smelolal li kʼusi yakal chchapike (Juan 14:26). Li Santiagoe laj yal ti jaʼ xa onoʼox jech yaloj «J-alkʼopetik» li kʼusi laj yal Simon, Bernabe xchiʼuk Pabloe. Vaʼun, laj yalbe skʼoplal Amos 9:11 xchiʼuk 12 ti te tsakal skʼoplal li ta Tsʼibetik ta Ebreo Kʼop ti ojtikinbil kʼuchaʼal «J-alkʼopetik» (Mat. 22:40; Ech. 15:16-18). Li kʼusi la stsʼiba Santiago xchiʼuk li kʼusi la stsʼiba Amose jelajtik li kʼopetik la stunesike, yuʼun li Santiagoe xuʼ van jaʼ te la slokʼes talel ta Septuaginta ti jaʼ li Tsʼibetik ta Ebreo Kʼop ti jelubtasbil ta griegoe.
6. Yoʼ xchapaj li skʼopik sventa yichʼel sirkunsisione, ¿kʼuxi koltaatik yuʼun li Tsʼibetike?
6 Li ta albil kʼop la stsʼiba Amose te laj yal Jeova ti tsvaʼan ta achʼ li skarpana Davide, jaʼ xkaltik, li snitilulal Ajvalilal yuʼun Mesiase (Esek. 21:26, 27). Li kʼusi laj yal Jeovae, ¿mi jaʼ van skʼan xal ti tstʼuj yan velta kʼuchaʼal steklumal li jteklum Israele? Moʼoj, yuʼun li albil kʼope chal ti skotol li jyanlumetike ta jtsop noʼox chkʼotik sventa xichʼik biiltasel ta sbi Dios. Jech xtok, xi xa onoʼox yaloj li Pedroe: «[Li Jeovae] koʼol la xkʼuxubinutik, [li yajtsʼaklomtak Kristo xchiʼuk li jyanlumetike] yuʼun sakubtasbat yoʼontonik ta skoj li xchʼunel yoʼontonike» (Ech. 15:9). Taje jaʼ skʼan xal ti oy ta yoʼonton Dios ti x-ochik ta Ajvalilal yuʼun Dios li judaetik xchiʼuk li jyanlumetike (Rom. 8:17; Efes. 2:17-19). Li ta albil kʼopetike muʼyuk te chal jsetʼuk ti skʼan xichʼik sirkunsision o ti skʼan spasik ta achʼ jchʼunolajel li jyanlumetik sventa x-ochik li ta Ajvalilal yuʼun Diose.
7, 8. 1) ¿Kʼuxi la stsutses sloʼil li Santiagoe? 2) ¿Kʼuxi jnaʼojtik ti maʼuk tspas mantale?
7 Kʼalal laj xa ox yaʼibeik lek smelolal li kʼusi laj yal li albil kʼopetik xchiʼuk li kʼusitik laj yal li ermanoetike, xi la stsutses sloʼil li Santiagoe: «Jech oxal, jaʼ jech kʼot ta nopel kuʼun ti mu jkʼan xkakʼbe svokol li jyanlumetik ti yakal xa tsutes yoʼontonik ta stojolal Diose, pe skʼan xichʼik tsʼibabel batel ti akʼo stsʼik sbaik ta sventa li kʼusitik ikʼubtasbil xa ta santoetike, ta sventa mulivajel, ta sventa li kʼusi michʼbil snukʼ chchame xchiʼuk ta sventa li chʼichʼe. Yuʼun voʼne xa onoʼox oy buchʼutik chalbeik batel skʼoplal ta jujun jteklum li tsʼibetik yuʼun Moisese, yuʼun te chichʼ aptabel skʼoplal ta snail tsobobbailetik skotol savado» (Ech. 15:19-21).
8 Kʼalal «jech kʼot ta nopel kuʼun» xi li Santiagoe, ¿mi laj yakʼ ta aʼiel ti jaʼ jech chichʼ pasel li kʼusi tsnop ta skoj ti jaʼ tsbeiltas tsobajele? Moʼoj, yuʼun kʼalal jech laj yale, jamal chakʼ ta aʼiel ti maʼuk tspas mantale. Jaʼ noʼox laj yal li kʼusitik xuʼ spasike, pe jaʼ la stsak ta venta li kʼusitik laj yal yan ermanoetik xchiʼuk li kʼusitik chal Tsʼibetike.
9. ¿Kʼusitik sbalil chichʼ tabel li kʼusi laj yal Santiagoe?
9 Li kʼusi laj yal Santiagoe lek laj yaʼiik li jtakboletik xchiʼuk li moletike. ¿Kʼusi sbalil chichʼ tabel li kʼusi laj yale? Baʼyel, jaʼ ti muʼyuk chil svokolik li yajtsʼaklomtak Kristo ti jaʼik jyanlumetike, yuʼun muʼyuk chichʼik sujel sventa spasik li kʼusi chal Mantale (Ech. 15:19 ). Xchibal, jaʼ ti chichʼ tsakel ta venta li kʼusi tsnop li yajtsʼaklomtak Kristo ti jaʼik judaetike, ti ta epal jabil la xchikintabeik Smantal Moises li ta snail tsobobbailetik skotol savadoe (Ech. 15:21). b Yoxibal, jaʼ chkoltavan sventa jmojuk noʼox oyik li yajtsʼaklomtak Kristo ti jaʼik judaetik xchiʼuk jyanlumetike. Pe li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti lek ch-ilatik yuʼun li Jeovae, yuʼun jaʼ tspasik li kʼusi oy ta yoʼontone. ¡Toj lek ti kʼu yelan la xchapanike, yuʼun ta xa ox xchʼak sba li steklumal Diose xchiʼuk muʼyuk xa ox jun yoʼonton komik jechuke! Toj lek kʼusi ch-akʼbat xchan li tsobobbailetik avi eke.
Li ermano Albert Schroeder te oy ta jun asamblea internasional ta 1998.
10. Li Jtsop Jbeiltasvanej avie, ¿kʼuxi chchanbeik li jtakboletik xchiʼuk li moletik ta baʼyel sigloe?
10 Li Jtsop Jbeiltasvanej yuʼun stestigotak Jeova avie tsaʼik beiltasel ta stojolal li Jeova ti jaʼ li buchʼu la spas vinajel balumile xchiʼuk ta stojolal li Jesukristo ti jaʼ jolil li ta tsobobbaile. Jech tspasik kʼuchaʼal li jtakboletik xchiʼuk moletik ta baʼyel sigloe (1 Kor. 11:3). c ¿Kʼu yelan tspasik? Jkʼeltik li kʼusi laj yal li ermano Albert Schroeder ti tun ta Jtsop Jbeiltasvanej ta sjabilal 1974 kʼalal ta marso ta 2006, jaʼo cham li vaʼ jabile. Xi laj yale: «Li Jtsop Jbeiltasvaneje tstsob sbaik ta jujun mierkoles, tslikesik ta orasion xchiʼuk tskʼanbeik xchʼul espiritu Jeova sventa xbeiltasatike. Chakʼik persa ti jechuk chal ta Vivlia li kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunike xchiʼuk li kʼusi tskʼelbeik skʼoplale». Jaʼtik jech laj yal ek li ermano Milton Henschel ti tun ta epal jabil ta Jtsop Jbeiltasvanej xchiʼuk ti cham ta marso ta 2003. Oy kʼusi tsots skʼoplal la sjakʼbe li jchanunetik ta Galaad numero 101, xi la sjakʼanbee: «¿Mi oy yan organisasion ta balumil ti tstsob sbaik sventa skʼelik ta Skʼop Dios kʼalal oy kʼusi tsots skʼoplal tsnop tspasike? Muʼyuk, mi junuk».
«La snopik ti tstakik batel jayvoʼuk viniketik ti la stʼujike» (Echos 15:22-29)
11. ¿Kʼuxi kʼot ta xchikinik li ermanoetik ta tsobobbailetik li kʼusi kʼot ta nopele?
11 Li jtakboletik xchiʼuk li moletik ta Jerusalene jmoj kʼusi kʼot ta nopel yuʼunik ta sventa li yichʼel sirkunsisione. Pe sventa lekuk xchʼamik li tsobobbailetike, skʼan jamaluk xchiʼuk ta slekiluk oʼontonal xichʼik albel. ¿Kʼuxi pas yuʼunik? Xi to chal batel li loʼile: «Li jtakboletike, li moletike xchiʼuk sjunlej li tsobobbaile la snopik ti tstakik batel jayvoʼuk viniketik ti la stʼujike, jaʼ la stʼujik li Judas ti Barsabas chalbeike xchiʼuk li Silase, ti jaʼik jbabe yuʼun li ermanoetike. Jmoj takatik batel ta Antiokia xchiʼuk Pablo xchiʼuk Bernabe». Jech xtok, la stsʼibaik kartaetik sventa xichʼik chanbel li tsobobbailetik ta Antiokia, Siria xchiʼuk ta Silisiae (Ech. 15:22-26).
12, 13. 1) ¿Kʼusi sbalil la stabeik ermanoetik kʼalal kʼotik li Judas xchiʼuk Silase? 2) ¿Kʼusi to mas laj yalbeik batel skʼoplal ta karta li jtakboletik xchiʼuk moletike?
12 Li Judas xchiʼuk Silase ep kʼusi sbainojik spasel. Jaʼ yuʼun, staik-o ti jaʼ xkʼotik ta yajkʼopojel li jtsop jbeiltasvaneje. Ti jech chanvoʼ viniketik takatik batele maʼuk noʼox sventa xbat yalik li kʼusi kʼot ta nopel yuʼunik ta sventa li yichʼel sirkunsisione, yuʼun jaʼ svinajeb ti oy jun achʼ beiltasel laj yakʼ li jtsop jbeiltasvaneje. Mi kʼotik ta tsobobbailetik li Judas xchiʼuk Silase, jaʼ chtijbat yoʼontonik li ermanoetik ta Jerusalen sventa jmojuk noʼox oyik xchiʼuk li ermanoetik ti jaʼik jyanlumetike. Toj lek ti laj yichʼik takel batel li ermanoetik taje, yuʼun jaʼ koltavan sventa junuk noʼox yoʼonton xchiʼuk jmojuk noʼox oy li steklumal Diose.
13 Li ta karta la stsʼibaik batele, maʼuk noʼox chalbe skʼoplal ta sventa li sirkunsisione, yuʼun te chal xtok li kʼusi skʼan spas li ermanoetik ti jaʼik jyanlumetik sventa lekuk x-ilatik yuʼun Jeova xchiʼuk ti x-akʼbatik bendisione. Xi chal li kʼusi mas tsots skʼoplal tsʼibabil batele: «Li chʼul espiritue la skoltaunkutik sventa xkʼot ta nopel kuʼunkutik ti mu xa xkakʼkutik mas avikatsike, jaʼ noʼox li kʼusitik persa skʼan xichʼ pasel liʼe: ti akʼo xatsʼik-o abaik ta stojolal li kʼusitik milbil ta smoton santoetike, ta sventa li chʼichʼe, ta sventa li kʼusi michʼbil snukʼ chchame xchiʼuk ta sventa li mulivajele. Mi chakʼel abaik lek ta sventa li kʼusitik taje, lek me chbat akuxlejalik. Te jkʼopon jbatik ta yan kʼakʼal» (Ech. 15:28, 29).
14. ¿Kʼusi skoltaojutik tal sventa jmojuk noʼox oyutik akʼo mi sokem tajek li balumile?
14 Li avie, oyutik mas ta vaxakib miyon stestigotak Jeova ta spʼejel balumil ti chijtun ta mas ta sien mil tsobobbailetike. Akʼo mi jech, jmoj noʼox tsobolutik xchiʼuk koʼol li kʼusi jchʼunojtike. Pe ¿kʼusi skoltaojutik tal sventa jmojuk noʼox oyutik akʼo mi sokem tajek li balumil xchiʼuk ti mu jmojuk li kʼusi tsnopike? Jaʼ ta skoj ti tsbeiltasutik talel li Jesukristo ti jaʼ jolil ta tsobobbaile xchiʼuk ti jaʼ yakal tstunes «li tukʼil xchiʼuk pʼijil [mosoile]», jaʼ xkaltik, li Jtsop Jbeiltasvaneje (Mat. 24:45-47). Jaʼ yuʼun, sventa jmojuk noʼox oyutike, ta sjunul koʼonton ta jchʼuntik li beiltaseletik chakʼ talel li Jtsop Jbeiltasvaneje.
«Xkuxet likel yoʼontonik ta skoj ti patbat yoʼontonike» (Echos 15:30-35)
15, 16. ¿Kʼu yelan laj yaʼi tsobobbailetik li kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li jtsop jbeiltasvaneje, xchiʼuk kʼu yuʼun?
15 Li loʼil ta Echose, chal ti kʼalal kʼotik ta Antiokia li chanvoʼ ermanoetik taje, la stsobik skotol li jchankʼopetike. Vaʼun, laj yakʼbeik li karta ti te chal li kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li jtsop jbeiltasvaneje. ¿Kʼu yelan laj yaʼi sbaik li tsobobbaile? «Kʼalal laj xa ox skʼelike, xkuxet likel yoʼontonik ta skoj ti patbat yoʼontonike» (Ech. 15:30, 31). Jech xtok, li Judas xchiʼuk Silase «ep la spatbeik yoʼonton xchiʼuk la stsatsubtasbeik yoʼonton ermanoetik ta skoj li skʼopojelike» o li mantal la sjelubtasike. Ta skoj ti laj yalbeik skʼoplal kʼusi oy ta yoʼonton Dios li chaʼvoʼ ermanoetik taje, li Vivliae chal ti jaʼik «j-alkʼopetik» jech kʼuchaʼal li Bernabe, Pablo xchiʼuk li yan yajtuneltak Jeovae (Ech. 13:1; 15:32; Eks. 7:1, 2).
16 Jamal xvinaj ti koltaatik yuʼun Jeova li jtsop jbeiltasvaneje, jech oxal xkuxet noʼox yoʼontonik likel li tsobobbaile. ¿Kʼu yuʼun ti lek kʼusi kʼot ta pasele? Yuʼun li kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li jtsop jbeiltasvaneje lek jamal ta aʼiel, ta yorail noʼox la skʼelbeik skʼoplal, la stsakik ta venta li kʼusi chal Skʼop Diose xchiʼuk beiltasatik yuʼun li chʼul espiritue. Jech xtok, jaʼ ta skoj ti la stakik batel ermanoetik yoʼ ta slekiluk yoʼonton xalbeik tsobobbailetik li kʼusi kʼot ta nopel yuʼunike.
17. ¿Kʼusi xkoʼolajik-o li jkʼelvanejetik ta sirkuito xchiʼuk li Pablo, Bernabe, Judas xchiʼuk Silase?
17 Jaʼ jech li avi eke, li Jtsop Jbeiltasvanej yuʼun stestigotak Jeovae ta yorail noʼox chakʼbeik beiltasel li tsobobbailetik ta spʼejel balumile. Kʼalal oy kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunike, lek jamal xchiʼuk lek tukʼ chalbeik skʼoplal. Bateltike, li Jtsop Jbeiltasvaneje jaʼ chalbeik batel li jkʼelvanejetik ta sirkuito ti akʼo yalbeik batel tsobobbail li beiltaseletike. Li ermanoetik taje chakʼ yipik sventa xbat svulaʼanik li tsobobbailetike xchiʼuk ti spatbeik yoʼontonike. Jaʼ jech tspasik kʼuchaʼal li Pablo xchiʼuk li Bernabe ti jal jech laj yakʼik ta chanel xchiʼuk laj yalik batel li lekil aʼyejetik chal ta Skʼop Jeovae, jech jmoj la spasik xchiʼuk yan ermanoetik (Ech. 15:35). Jaʼ jech tspasik xtok kʼuchaʼal Judas xchiʼuk Silas ti «ep la spatbeik yoʼonton xchiʼuk la stsatsubtasbeik yoʼonton ermanoetik ta skoj li skʼopojelike» o li mantal la sjelubtasike.
18. ¿Kʼusi skʼan spas li steklumal Dios sventa x-akʼbatik bendisione?
18 ¿Kʼusi koltabilik-o talel li yajtuneltak Jeova yoʼ jmojuk noʼox oyik xchiʼuk ti junuk noʼox yoʼontonik akʼo mi sokem tajek li balumile? Jvules ta joltik ti xi la stsʼiba li Santiagoe: «Li pʼijilal ta toyole toj lek sak, lek yoʼonton, lek snaʼ snopel, chapal sventa xchʼun mantal [...]. Jech xtok, li sat chakʼ tukʼilale ta slekil oʼontonal chichʼ tsʼunel ti jaʼ sventa li buchʼutik yakal tsaʼik jun oʼontonale» (Sant. 3:17, 18). Yikʼaluk van kʼalal jech la stsʼiba li Santiagoe, jaʼ van tal ta sjol li kʼusi tsots skʼoplal la xchapik ta Jerusalene. Kʼuk xiuk noʼox, pe li kʼusi la jchantik ta kapitulo 15 ta Echose chakʼ ta ilel ti jaʼ noʼox chakʼbutik sbendision Jeova mi ta jchʼunbetik smantal li buchʼutik ta sbeiltasutike, mi jmoj noʼox tsobolutik xchiʼuk li kermanotaktike xchiʼuk mi lek noʼox xkil jbatik xchiʼukike.
19, 20. 1) ¿Kʼuxi jnaʼojtik ti jun xa yoʼontonik yan velta xchiʼuk ti jmoj oyik li ermanoetik ta Antiokiae? 2) ¿Kʼusi laj yakʼ ta yoʼontonik spasel li Pablo xchiʼuk Bernabee?
19 Kʼalal laj yaʼiik kʼusi kʼot ta nopel yuʼun jtsop jbeiltasvanej li ermanoetik ta Antiokiae, jun xa noʼox yoʼontonik xchiʼuk jmoj xa noʼox tsobol oyik. Muʼyuk la skontrainik li ermanoetik ti likemik tal ta Jerusalene, moʼoj, yuʼun jaʼ noʼox la stojik tajek ta vokol ti ayik ta vulaʼal li Judas xchiʼuk Silase. Li Vivliae chal ti kʼalal oy xa ox kʼuk sjalil te oyik li Judas xchiʼuk Silase, albatik yuʼun ermanoetik «ti junuk yoʼontonik akʼo sutikuk batel ta stojolal li buchʼutik takvanemik talele» (Ech. 15:33). d Li ermanoetik ta Jerusalene xmuyubajik van tajek kʼalal albatik yuʼun Judas xchiʼuk Silas ti kʼu yelan echʼ yuʼunik kʼalal ayik ta Antiokiae. ¡Koliyal li slekil yoʼonton Diose, lek kʼusi kʼot ta pasel!
20 Li Pablo xchiʼuk Bernabee te komik ta Antiokia xchiʼuk jaʼ laj yakʼ ta yoʼontonik li cholmantale (Ech. 13:2, 3). Taje jaʼ jech tspasik ek li jkʼelvanejetik ta sirkuito kʼalal tsvulaʼanik li tsobobbailetike. ¡Jaʼ jun mukʼta matanal chkaʼitik ti jech tskoltaik li steklumal Diose! Pe ¿kʼusi to mas la spasik xchiʼuk kʼuxi akʼbatik bendision yuʼun Jeova li Pablo xchiʼuk Bernabe ti baxbolik ta cholmantale? Taje jaʼ ta jkʼeltik li ta yan kapituloe.
Li avie, ta jtabetik sbalil ti tsbeiltasutik talel li Jtsop Jbeiltasvanej xchiʼuk li yajkʼopojeltake.
a Kʼelo li rekuadro « Santiago ti ‹jaʼ yitsʼin li Kajvaltike›».
b Lek tajek ti la sta ta alel kʼusi la stsʼiba Moises li Santiagoe, yuʼun te tsʼibabil loʼiletik xtok ti chakʼ ta ilel kʼu yelan laj yil sbaik Dios xchiʼuk li yajtuneltake xchiʼuk li kʼusi oy ta yoʼonton tspas ta stojolal li krixchanoetike. Taje te xa onoʼox tsʼibabil kʼalal skʼan toʼox xichʼ tsʼibael li Smantal Moisese. Jech kʼuchaʼal liʼe, li ta slivroal Jenesise jamal chakʼ kiltik kʼu yelan chil Dios li chʼichʼe, li mulivajele xchiʼuk li yichʼel ta mukʼ santoetike (Jen. 9:3, 4; 20:2-9; 35:2, 4). Li beiltaseletik laj yakʼ Jeovae skʼan xchʼun skotol li krixchanoetike, mu ventauk mi jaʼik judaetik o mi maʼuk.
c Kʼelo li rekuadro « Li kʼusitik tspas Jtsop Jbeiltasvaneje».
d Li ta Echos 15:34, oy junantik Vivlia jech kʼuchaʼal li Reina-Valerae chal ti te kom ta Antiokia li Silase. Pe yaʼeluke, jaʼ to jech laj yichʼ tsʼibael kʼalal tsutsem xa ox li slivroal Echose.
