Mman ko pi n'en ni bay riy

Mman ko table of contents

GURUY NI 14

“Kug Puruy’gad Ma Gamad Gubin ni Ke Taareban’mad”

“Kug Puruy’gad Ma Gamad Gubin ni Ke Taareban’mad”

Rogon ni dugliy fare ulung ni ma pow’iyey e n’en ngan rin’ nge rogon ni taareban’ e pi ulung ni bochan e n’en nra dugliyed

Kan fek ko Acts 15:13-35

1, 2. (a) Mang l’agruw e deer nib ga’ fan nib t’uf ni nge nang fare ulung ni ma pow’iyey e fulweg riy? (b) Mang e ayuweg e pi walag ni pumoon ney ni ngar dugliyed e n’en nib fel’ ni ngan rin’?

 YAD gubin ni kar felfelan’gad ko n’en yad be yan ni ngar dugliyed. Pi apostal nge piin piilal ni yad bay u lan e re singgil ney u Jerusalem e ra sapgad ngorad ya kar nanged nre n’ey e ban’en nrib ga’ fan. Bay l’agruw e deer nib ga’ fan nib t’uf ni ngan nang e fulweg riy ni bochan fare magawon ni ke sum ni bay rogon ko ngan maad’adnagey. Bay e piin Kristiano u tan fare Motochiyel rok Moses, fa? Ma bay ban’en nib thil u thilin e pi Kristiano ni yad e Jew nge pi Kristiano ni gathi yad e Jew, fa?

2 Boor ban’en ni ke yaliy e pi pumoon ney ni yad be yog e thin. Kar weliyed murung’agen boch e yiiy ko Thin rok Got nge boch ban’en ni be micheg ngorad nib fel’ e pi Kristiano ni gathi yad e Jew u wan’ Jehovah. Maku ra bagayad ma ke weliy rogon laniyan’ nib fel’ rogon. Bay gubin ban’en nib t’uf rorad ya nge yag nra dugliyed e n’en ngan rin’. Ba tamilang ni be gagiyegnagrad gelngin Jehovah nib thothup. Ere gur, ra fol e pi pumoon ney u rogon ni be pow’iyrad e re gelngin nem, fa?

3. Uw rogon nrayog ni nge yib angin ngodad e n’en gad ra fil ko Acts ko guruy ni 15?

3 Ba t’uf ni nge gel e michan’ ko pi pumoon nem mar pared ndab rrusgad ya nge yag nra folgad u rogon ni be pow’iyrad gelngin Got nib thothup. Re n’ey ni ngar dugliyed e rayog ni nge k’aring e pi tayugang’ ko teliw rok e pi Jew ni ngar ra fanenikayed yad. Ku bay boch e pumoon u lan e ulung ni yad baadag ni ngar k’aringed e girdi’ rok Got ni ngar sulod ngaur folgad ko fare Motochiyel rok Moses. Ere mang e ra rin’ fare ulung ni ma pow’iyey? Ngad guyed. Ma nap’an ni gad be weliy e pi n’ey, ma gad ra guy rogon ni dag e pi pumoon nem e kanawo’ ni ku ma folwok fare Ulung ni Ma Pow’iyey ko Pi Mich Rok Jehovah riy e ngiyal’ ney. Kub t’uf ni ngad folwokgad ko re n’ey u nap’an ni ngad dugliyed boch ban’en ara nap’an ni kad mada’naged boch e magawon u lan e yafos rodad.

“Thin Rok e Pi Profet e Kari Taareb ko Re Bugithin Ney” (Acts 15:13-21)

4, 5. Mang verse ni bay ko Thin ni yog Got u daken e pi profet e sul James u daken?

4 I tabab James ko welthin ni ir reb i gachalpen Jesus maku yow walag nib thil e chitamangirow. a Bod ni ngiyal’ nem e ir e be yarmiy e re muulung nem. Ma thin ni yog e be tamilangnag e n’en kar dugliyed ni ngan rin’. I gaar ngorad: “I Simon e ka fini mu’ i weliy rok murung’agen rogon ni ke dag Got nib t’uf rok e piin ni gathi yad piyu Israel, ni fan e ke fek e girdi’ u fithik’rad ni ngar manged girdien, ni ereram e som’on riy. Thin rok e pi profet e kari taareb ko re bugithin ney.”​—Acts 15:14, 15.

5 Welthin ni tay Simon Peter nge n’en ni weliy Barnabas nge Paul e rayog ni k’aring James ni nge lemnag boch e thin nu Bible ni bay rogon ko n’en yibe weliy murung’agen. (John 14:26) Tomuren ni yog James ni “thin rok e pi profet e kari taareb ko re bugithin ney,” ma aram me sul u daken fapi thin ni bay ko Amos 9:11, 12. Immoy e re ke babyor nem ko gin baaram u lan e Pi Babyor ko Bible nni Yoloy ni Thin ni Hebrew nib ga’ ni yima yog e “tin i fil e pi profet” ngay. (Matt. 22:40; Acts 15:16-18) Ga ra guy nib thil e thin ni yog James ko thin ni gad ma beeg u lan e babyor rok Amos e ngiyal’ ney. Ere dabisiy ni sul u daken e thin ko Pi Babyor ko Bible nni Yoloy ni Thin ni Hebrew ni kan pilyeg ko thin ni Greek ni yima yog e Septuagint ngay.

6. Uw rogon ni ayuweg e thin ni bay u lan e Babyor nib Thothup e n’en be weliy fapi pumoon ni nge tamilang?

6 I yiiynag Jehovah u daken Amos ni profet nra taw nga ba ngiyal’ ma ra fulweg e “tabinaw rok David” nga rogon ni aram fare tabinaw nra yib Gil’ilungun fare Messiah riy. (Ezek. 21:26, 27) Ere gur, ra fel’ bayay fare nam nu Israel u wan’ Jehovah ni bod rogon u m’on riy, fa? Danga’, ya ku be yog e re yiiy nem ni yira kunuy girdien “urngin e pi nam” nga taabang mar manged e piin kan ‘piningrad ni ngar manged girdien’ Got. Dab mu pagtalin ni ka fini weliy Peter ni Got e ‘de tayrad [pi Kristiano ni yad e Jew] ni yad ba thil rorad [pi Kristiano ni gathi yad e Jew]; ya n’ag fan e denen rorad ni fan e mich Jesus u wun’rad.’ (Acts 15:9) Ere ba m’agan’ Got ngay ni nge un e pi Jew nge piin gathi yad e Jew ko gagiyeg u Gil’ilungun. (Rom. 8:17; Efe. 2:17-19) Dariy reb e yiiy ni be yog nthingar ni maad’adnag e pi Kristiano ni gathi yad e Jew ara ngar piggad ngar uned ko teliw rok e pi Jew u m’on ni nga fini yag nra uned ko gagiyeg u Gil’ilungun Got.

7, 8. (a) Mang e yog James? (b) Gur, be fanay James mat’awun ni nge yog ko fapi pumoon e n’en ngar rin’ed, fa? Mu tamilangnag.

7 Bochan nib tamilang e mich ni ke m’ug ko pi yiiy nge n’en ni weliy Peter, nge Barnabas, nge Paul, ma aram me yog James ni gaar: “Tafinay rog e dab kud magawonniged e piin ni gathi yad piyu Israel ni yad be yib ngak Got. Machane ngad pied e babyor nge yan ngorad, ni nga dogned ngorad ndab ra ked e ggan nde klin ni fan e kan pi’ ni maligach ko liyos ni ma meybil boch e girdi’ ngay; ma ngar ayuweged yad nge dab ra pired be’ ni gathi mabgol rorad; ma dab ra longuyed e gamanman nni uchuluy k’angan nge yim’, ara ra ked e racha’. Ya Motochiyel rok Moses e ke n’uw nap’an ni kan beeg u lan tafen e muulung i yan ni gubin e sabbath, ma thin rok e kan machibnag u lan urngin e binaw.”​—Acts 15:19-21.

8 Ere gur, be fanay James mat’awun ni ir e be yarmiy e re muulung nem ni nge dugliy e n’en ngan rin’? Danga’! Nap’an ni yog fapi thin ni be gaar “tafinay rog,” ma be tamilangnag nder guy rogon ni nge yog e n’en nge rin’ e pi pumoon nem, ya kemus ni be yog ban’en nrayog ni ngan rin’ nrogon nib puluw ko pi n’en kan weliy ni bay e mich riy nge n’en be yog e Babyor nib Thothup u murung’agen e re n’ey.

9. Mang angin e n’en ni yog James nrayog ni ngan rin’?

9 Gur, ba fel’ e n’en ni yog James nrayog ni ngan rin’, fa? Ba tamilang nib fel’ ya yan i boch nga tomuren me m’agan’ e pi apostal nge piin piilal ngay. Ere mang angin ni yib riy? Reb riy e n’en ni yog James ni ngan rin’ e dabi ‘magawonnag’ e pi Kristiano ni gathi yad e Jew ni bochan e daki t’uf ni ngar folgad ko fare Motochiyel rok Moses. (Acts 15:19) Maku reb riy e re n’ey ni kan dugliy e ra m’ug riy ni yibe tayfan e nangan’ rok e pi Kristiano ni yad e Jew ni ke yoor e duw ni kar rung’aged e thin rok “Moses . . . ni kan beeg u lan tafen e muulung i yan ni gubin e sabbath.” b (Acts 15:21) N’en ni yog James nrayog ni ngan rin’ e ba mudugil nra chugurnag e tha’ u thilin e pi Kristiano ni yad e Jew nge pi Kristiano ni gathi yad e Jew. Bin th’abi ga’ fan riy e ra felfelan’ Jehovah Got ni bochan e ba puluw e re n’ey ko n’en nib m’agan’ ngay. Rib manigil rogon ni kan pithig reb e magawon ni sum ni magawonnag rogon e taareban’ nge gapas u lan e ulung ko girdi’ rok Got! Kub manigil e kanawo’ ni kan dag nrayog ni nge folwok e ulung ni Kristiano riy e ngiyal’ ney!

Be pi’ Albert Schroeder reb e welthin u nap’an ba international convention nni tay ko 1998

10. Uw rogon ni ma folwok fare Ulung ni Ma Pow’iyey e ngiyal’ ney ko fare ulung ni ma pow’iyey ko bin som’on e chibog?

10 Kad weliyed ko fa binem e guruy ni ma folwok fare Ulung ni Ma Pow’iyey ko Pi Mich Rok Jehovah ko fare ulung ni ma pow’iyey ko bin som’on e chibog, ya yad ma sap ngak Jehovah ni Ir e Th’abi Tolang u Ga’ngin e Palpalth’ib nge Jesus Kristus ni ir Lolugen e ulung ni ngar pow’iyew yad u gubin ban’en. c (1 Kor. 11:3) Uw rogon ni yad ma rin’ e re n’ey? I weliy Albert D. Schroeder ni i pigpig ni ir reb i girdien fare Ulung ni Ma Pow’iyey ko duw ni 1974 nge mada’ ko ngiyal’ ni mus nap’an e yafos rok u fayleng ko March 2006 ni gaar: “Dalip Fen e Maruwel e ma mada’ fare Ulung ni Ma Pow’iyey. U m’on ni ngar tababgad ma yad ma meybil mar ninged gelngin Jehovah nib thothup ni nge pow’iyrad. Yad ma guy rogon ni nge yan i aw ni pi n’en kar weliyed nge pi n’en kar dugliyed e gubin nib puluw ko Thin rok Got ni aram e Bible.” Ku bay ba deer nib ga’ fan ni fith Milton G. Henschel ngak e piin kar mu’naged e bin 101 e class ko fare Watchtower Bible School of Gilead. Cha’ney e ke n’uw nap’an ni ke mang reb i girdien fare Ulung ni Ma Pow’iyey, me mus nap’an e yafos rok u fayleng ko March 2003. I fith ngorad ni gaar, “Ka bay reb e ulung u roy u fayleng ni ma sap e piin yad ma yog e thin riy nga lan e Thin rok Got ni aram e Bible u m’on ni ngar dugliyed boch ban’en nib ga’ fan, fa?” Ba tamilang e fulweg riy.

Kan ‘Mel’egrow’ (Acts 15:22-29)

11. Uw rogon nni weliy e n’en ke dugliy fare ulung ni ma pow’iyey ko pi ulung i yan?

11 Ke taareban’ fare ulung ni ma pow’iyey u Jerusalem ko n’en ngan rin’ ko fare magawon ni ke sum u murung’agen e ngan maad’adnagey. Machane faanra nge par e pi walag u lan e ulung nib taareban’rad ko re n’ey, mab t’uf ni ngan weliy ngorad e n’en kan dugliy u reb e kanawo’ nib tamilang ma ra pi’ e athamgil nga lanin’uy. Uw rogon nrayog ni ngar rin’ed e re n’ey? Be gaar e Bible: “Me chag e pi apostal nge piin ni piilal ko galesiya, nge girdien e galesiya ni polo’ mi yad turguy ngar mel’eged boch e girdi’ rorad ngar l’oged yad nga ranod nga Antiok ni yad Paul nge Barnabas. Mi yad dugliy Judas, ni ku yima pining ni Barsabbas, nge silas ni l’agruw ni’ ni ma ta’ urngin girdien Kristus farow.” Kur yoloyed bangi babyor ngar pied ko pi pumoon ney nrayog ni ngan beeg u lan e pi ulung u Antiok, nge Syria, nge Cilicia.​—Acts 15:22-26.

12, 13. Mang angin ni yib riy ni bochan e ni pi’ (a) Judas nge Silas ngar unew ko yan? (b) bangi babyor ni ke yib ko fare ulung ni ma pow’iyey?

12 Rayog ni nge yan Judas nge Silas ni owchen fare ulung ni ma pow’iyey ni bochan e yow “l’agruw ni’ ni ma ta’ urngin girdien Kristus farow.” Re aningeg i pumoon nem e ngar tamilangnaged ni pi thin nem ni kar feked i yan ni ngar weliyed ko pi ulung nem e gathi kemus ni fulweg ko fare deer ni sum ko som’on ni murung’agen e ngan maad’adnagey, ya kub muun ngay boch ban’en nib beech ni ke yog fare ulung ni ma pow’iyey ni ngan rin’. Gal pumoon ney ni kan ‘mel’egrow’ e yow ra ayuweg e pi Kristiano ni gathi yad e Jew ni yad bay ko pi ulung i yan ni nge taareban’rad e pi Kristiano ni yad e Jew u Jerusalem. Rib gonop fapi walag ni pumoon ko re n’ey nra dugliyed maku bay e t’ufeg riy! Dariy e maruwar riy ni mon’ognag e gapas nge taareban’ u thilin e girdi’ rok Got.

13 Gathi kemus ni be tamilangnag e re gi babyor nem e n’en nge rin’ e pi Kristiano ni gathi yad e Jew ni bay rogon ko fare deer ni ke sum ni murung’agen e ngan maad’adnagey, ya ku be yog e n’en nthingar rin’ed ya nge yag nra fel’gad u wan’ Jehovah me tow’athnagrad. Gin th’abi ga’ fan ko gi babyor nem e be gaar: “Fare Kan ni Thothup nge gamad e ke taareban’mad ndab kun tay ban’en nib tomal nga dakenmed nge chag ko tin ni baaray e motochiyel ni ba’, ni aram e dab mu ked e ggan ni kan pi’ ni maligach ko liyos ni ma meybil boch e girdi’ ngay; ma dab mu ked e racha’; ma dab mu longuyed e gamanman nni uchuluy k’angan nge yim’; mi gimed ayuwegmed ndab mu pired be’ ni gathi mabgol romed. Gimed ra rin’ e tin nib mat’aw ni faan gimed ra par ni dab mu rin’ed e pi n’ey. Ere ke fel’.”​—Acts 15:28, 29.

14. Uw rogon ni be yag ni nge maruwel e girdi’ rok Jehovah e ngiyal’ ney nib taareban’rad u lan e re fayleng ney ni ke yurba’ e girdi’ riy?

14 Ngiyal’ ney e ke pag 8,000,000 e Pi Mich Rok Jehovah ni yad ma un nga boor ko 100,000 e ulung u ga’ngin yang e fayleng, mab taareb e michan’ rorad nge n’en yad ma rin’. Uw rogon nrayog ni ngar pared nib taareban’rad ni yugu aram rogon ni ke gel e wagey ko re fayleng ney e ngiyal’ ney ma ke yurba’ e girdi’ riy? Ba ga’ nib taareban’dad ni bochan e ba tamilang ma kub fel’ rogon ni be pow’iydad Jesus Kristus ni ir Lolugen e ulung u daken “fare tapigpig nib yul’yul’ ma ba gonop” ni aram fare Ulung ni Ma Pow’iyey. (Matt. 24:45-47) Kub taareban’dad ni bochan e ma fol e pi walag u ga’ngin yang e fayleng ko n’en be yog fare Ulung ni Ma Pow’iyey ni ngan rin’.

“Mi Yad Felfelan’ ko Thin ni Ba’ Riy ni Be Pi’ e Athamgil Nga Lanin’rad” (Acts 15:30-35)

15, 16. Mang e rin’ e pi ulung u nap’an nra beeged e n’en ke yog fare ulung ni ma pow’iyey ni ngan rin’, ma mang fan?

15 Be yog e Acts nnap’an ni taw fa aningeg i walag ni pumoon ni kar bad u Jerusalem nga Antiok, ma aram mar “kunuyed urngin e piin ni ke mich Jesus u wun’rad nge mu’ mi yad pi’ fare gi babyor ngorad.” Mang e rin’ e pi walag u rom u nap’an nra beeged e n’en ke yog fare ulung ni ma pow’iyey ni ngan rin’? “Faani poy fapi girdi’ fare gi babyor, mi yad felfelan’ ko thin ni ba’ riy ni be pi’ e athamgil nga lanin’rad.” (Acts 15:30, 31) Me Judas nge Silas e ra “welthingow ngak e pi cha’nem ni ku yad boch e walag ni girdien Kristus, ni yow be pi’ e athamgil nga lanin’rad ma yow be pi’ gelngirad.” Bochan nra weliyew ngorad e n’en nib m’agan’ Got ngay, ma aram fan ni ku nog ni yow l’agruw e “profet” ni bod Barnabas, nge Paul, nge yugu boch e girdi’.​—Acts 13:1; 15:32; Ex. 7:1, 2.

16 Ba tamilang ni ayuweg Jehovah e n’en ni dugliy fare ulung ni ma pow’iyey ni nge yan i aw nib manigil. Bochan e re n’ey, ma urngin e ulung ni yag ni ngan pi’ e athamgil nga lanin’rad. Mang fan? Bochan nib tamilang e n’en ni yog fare ulung ni ma pow’iyey ni ngan rin’, ma kub puluw e ngiyal’ nrogned riy, ma n’en rogned e kub puluw ko Thin rok Got nge rogon ni be pow’iyrad gelngin Got nib thothup. Ku reb i fan e bochan ni pi’ fare ulung ni ma pow’iyey boch e walag ni pumoon ni nga rogned ko pi ulung e n’en kan dugliy u fithik’ e t’ufeg nge runguy.

17. Uw rogon ni ma folwok e pi walag ni pumoon ni yad ma lekag e ulung e ngiyal’ ney ko n’en ni rin’ Paul, nge Barnabas, nge Judas, nge Silas?

17 Fare Ulung ni Ma Pow’iyey ko Pi Mich Rok Jehovah e ngiyal’ ney e ku yad ma fol ko n’en ni rin’ fare ulung ni ma pow’iyey ko bin som’on e chibog, ni aram e yad ma yog e n’en nge rin’ e pi walag u ga’ngin yang e fayleng ko ngiyal’ nib puluw ni ngar rin’ed riy. Nap’an ni yad ra dugliy ban’en, ma yad ma guy rogon ni nga rogned ko ulung u reb e kanawo’ nib tamilang. Reb e kanawo’ ni yad ma rin’ e re n’ey riy e u daken e pi walag ni pumoon ni yad ma lekag e ulung. Pi walag ney e yad ma milekag u reb e ulung nga reb ni yad be yog e n’en kan dugliy ni ngan rin’, maku yad be pi’ e athamgil nga laniyan’ e pi walag. Boor e tayim ni yad ma fanay ko machib ni bod Paul nge Barnabas, ‘ma yad ma chag ngak boor e girdi’, nguur filed ko girdi’ ma yad be machibnag e thin rok Somol ngorad.’ (Acts 15:35) Ku yad ma pi’ e athamgil nga laniyan’ e pi walag u daken e ‘welthin’ ni yad ma pi’, maku yad be pi’ gelngirad ni bod e n’en ni rin’ Judas nge Silas.

18. Mang e ba t’uf ni nge rin’ e girdi’ rok Jehovah ya nge yag ni tow’athnagrad?

18 Ma uw rogon e pi ulung u ga’ngin yang e fayleng? Mang e ra ayuwegrad ni ngaur pared ni yad ba gapas mab taareban’rad u lan e re fayleng ney ni ke yurba’ e girdi’ riy e ngiyal’ ney? Dab mu pagtalin ni yoloy James nreb i gachalpen Jesus boch nga tomuren ni gaar: “Bin som’on e fare gonop ni yib u tharmiy e mmachalbog; ma ku er rogon ni ma fal’eg thiliy nge aw e gapas riy, ma ma sumunguynigey, ma ma fal’eg owchey nge thin ngak e girdi’ . . . Ma tin nib mat’aw e ngongol e wom’engin ni yib ko awoch ni piin ni ma fal’eg thiliy e ra yunged u fithik’ e gapas.” (Jas. 3:17, 18) Dad nanged ko be lemnag James fare muulung nni tay u Jerusalem u nap’an ni yoloy e pi thin ney fa danga’. Machane ba tamilang ko n’en kad filed ko n’en ni buch ni bay ko Acts ko guruy ni 15 ni faanra taareban’uy min fol ko n’en kan dugliy, ma aram e ra tow’athnagey Jehovah.

19, 20. (a) Mang e be m’ug riy ni par fare ulung nu Antiok u fithik’ e gapas nge taareban’? (b) Mang e yag ni nge rin’ Paul nge Barnabas?

19 Kari tamilang ni chiney e ke gapas ma ke taareban’ e ulung nu Antiok. Ri felfelan’ e pi walag u Antiok ni ke yan fapi walag ni pumoon u Jerusalem ngaram ko bin ngar togopuluwgad ngorad. Be weliy e Bible murung’agen e ngiyal’ ni be n’en ni nge chuw Judas nge Silas u rom ni be gaar: “Mi yow par boch u rom, mi yad fangich e tin ni bay u rom e walag ni girdien Kristus, nge mu’ mi yow sul ngak e piin nra l’oged yow” ni yad bay u Jerusalem. d (Acts 15:33) Rayog ni nge pagan’dad ngay ni ki felfelan’ e pi walag ni pumoon u Jerusalem u nap’an nrung’aged e n’en ni weliy e gal pumoon ney u murung’agen e milekag ni kar tew. Ke magar Jehovah ya bochan e runguy rok, ma aram me yag ni ngar rin’ew e maruwel rorow nib fel’ rogon!

20 I par Paul nge Barnabas u Antiok, ma chiney e rayog ni ngar piew e ayuw ko fare maruwel ni machib nib fel’ rogon, ni bod e n’en ma rin’ e pi walag ni pumoon ni yad ma lekag e ulung e ngiyal’ ney u nap’an ni yad be lekag boch e ulung. (Acts 13:2, 3) Rib tow’ath e girdi’ rok Jehovah ni bochan e pi walag ney! Machane uw rogon ni ki fanay Jehovah e gal tamachib ney ni yow ba pasig miki tow’athnagrow? Aram e n’en gad ra weliy ko bin migid e guruy.

Pi Kristiano e ngiyal’ ney e ma yib angin ngorad e pi n’en ma yib ko fare Ulung ni Ma Pow’iyey nge piin owcherad

a Mu guy fare kahol ni kenggin e “ James ‘ni Ir e Walagen Somol.’

b Ba gonop James ya sul u daken e thin ni bay ko pi babyor ni yoloy Moses, ni aram e gin bay murung’agen fare Motochiyel riy nge boch ban’en ni i buch ni be dag e n’en nib m’agan’ Got ngay ni fan ko girdi’ u m’on ni ngan pi’ fare Motochiyel rok Moses. Bod ni Genesis e be tamilangnag rogon e racha’ u wan’ Got, nge bin nge par be’ nge be’ ni gathi mabgol rok, nge meybil ko liyos. (Gen. 9:3, 4; 20:2-9; 35:2, 4) Ere ke tamilangnag Jehovah boch i kenggin e motochiyel nthingari fol gubin e girdi’ riy ndemtrug ko yad boch e Jew fa danga’.

d Bay yu ken e Bible ni kan pilyeg ni kan uneg boch e thin ko verse 34 ni nge dag ni dugliy Silas ni nge par u Antiok. (King James Version) Machane bod ni ka fin ni uneg e pi thin ney ko re verse ney boch nga tomuren.