Miṅwahani ya zwenezwino vhorasaintsi na vhainzhiniere vho tendela zwimela na zwipuka zwi tshi vha funza. (Yobo 12:7, 8) Vha khou guda na u edzisela nḓila ye zwivhumbiwa zwo fhamba-fhambanaho zwa sikwa ngayo—ngudo ine ya vhidzwa biomimetics—u itela u bveledza zwithu zwiswa na u khwinisa nḓila ine zwine zwa vha hone zwa shuma ngayo. Musi ni tshi khou ṱolisisa tsumbo dzi tevhelaho, ḓivhudziseni uri, ‘Ndi nnyi ane a fanela u khoḓelwa zwenezwi zwibveledzwa?’

Ndi mini zwine vhaiti vha mabufho vha nga zwi guda kha khovhe ya vhimbi ine ya pfi humpback? Hu na zwithu zwinzhi vhukuma zwine vha nga zwi guda. Khovhe khulwane ya vhimbi i lemela thani dzi ṱoḓaho u vha 30—i lingana na ṱhiraka ḽo ḓalaho nga muhwalo—nahone i na muvhili wo khwaṱhaho na maphapha mahulwane. Tshenetshi tshipuka tsho lapfaho mithara dza 12 tshi tala nga luvhilo luhulwane maḓini.

Tshithu tshine tsha mangadza vhaṱoḓisisi ndi nḓila ine tshenetshi tshipuka tsha muvhili wo khwaṱhaho tsha kona ngayo u khonela tsini. Vho wana uri zwenezwi zwi itiswa nga nḓila ye maphapha atsho a vhumbwa ngayo. Nga matungo ha maphapha a hu suvheleli u fana na kha maphapha a bufho, fhedzi hu na maguluguḓa ane a vhidzwa tubercles.

Musi khovhe ya vhimbi i tshi khou tala maḓini anea maguluguḓa a ita uri i papamale. Nga nḓila-ḓe? Magazini une wa pfi Natural History wo ṱalutshedza uri enea maguluguḓa a ita uri maḓi a pfuke zwavhuḓi nga nṱha ha phapha naho khovhe i tshi khou gonyela nṱha.¹⁰

Zwe vha zwi wanulusa vha nga zwi shumisa nga nḓila-ḓe? Arali maphapha a bufho a itwa hu tshi khou tevhedzwa maphapha a khovhe ya vhimbi ho vha hu sa ḓo ṱoḓea zwithu zwinzhi u itela uri ḽi kone u fhufha. Enea maphapha o vha a tshi ḓo vha o tsireledzea nahone a sa ḓo ṱoḓa u lugiswa tshifhinga tshoṱhe. John Long, muḓivhi makone wa zwa misipha (biomechanics) o amba uri hu si kale “zwi vhonala uri bufho ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi ḓo vha na maguluguḓa kha maphapha u fana na khovhe ya vhimbi ine ya pfi humpback.”¹¹

Vhukuma, maphapha a bufho o itwa hu tshi khou edziselwa nḓila ye maphapha a tshiṋoni a vhumbea ngayo. Naho zwo ralo, tshifhingani tsha zwenezwino vhainzhiniere vho dovha vha edzisela iṅwe nḓila ye maphapha a tshiṋoni a itwa ngayo. Magazini une wa pfi New Scientist wo vhiga uri: “Vhaṱoḓisisi vha Yunivesithi ya Florida vho ita bufho ḽine ḽa fhufha nga ḽoṱhe ḽi tshi khou shumisa rimouthu ḽine ḽa kona u ima muyani ḽi sa khou ya phanḓa kana murahu, ḽine ḽa kona u tsela fhasi na u gonyela nṱha nga u ṱavhanya u fana na tshiṋoni tsha lwanzhe.”¹²

Tshiṋoni tsha lwanzhe tshi ita zwithu zwinzhi zwi mangadzaho musi tshi tshi khou fhufha nga u ṱharamudza maphapha atsho. Wonoyu magazini wo amba uri vha tshi edzisela yeneyi nḓila ya u ṱharamudza maphapha,  “hu na bufho ḽiṱuku ḽa senthimithara dza 60 ḽine ḽa vha na mutshini une wa ṱharamudza maphapha aḽo.” Enea maphapha o itwaho nga vhuṱali a ita uri bufho ḽeneḽi ḽi kone u fhufha nga nṱha na vhukati ha zwifhaṱo zwilapfu. Maswole a khou ṱoḓa ḽeneḽi bufho ḽi tshi itwa u itela uri a kone u ḽi shumisa musi a tshi ṱoḓa zwiṱhavhane zwa khemikhala dziḓoroboni khulwane.

Tshiṋoni tsha lwanzheni a tshi omi nga phepho, naho tsho ima kha aisi. Tshenetshi tshiṋoni tshi itisa hani uri muvhili watsho u si ome nga phepho? Tshi shumisa iṅwe nḓila i mangadzaho ine ya wanala kha zwipuka zwinzhi zwine zwa dzula fhethu hune ha rothola. Tshi shumisa maitele a u dudedza muvhili.

Enea maitele a u dudedza muvhili a shuma hani? U itela u zwi pfesesa, edzani u vhona phaiphi mbili dza maḓi dzi re tsini na tsini. Maḓi a u fhisa a elela kha iṅwe, nahone a u rothola a elela kha iṅwe. Arali maḓi a fhisaho na ane a khou rothola a tshi khou elela thungo nthihi, maḓi a rotholaho a ḓo thoma u dudela. Naho zwo ralo, arali maḓi a fhisaho na a rotholaho a tshi khou elela thungo dzo fhambanaho, maḓi a rotholaho a ḓo thoma u fhisa.

Musi tshiṋoni tsha lwanzhe tsho ima kha aisi, maitele a u dudedza muvhili a dudedza malofha musi a tshi humela muvhilini a tshi bva kha khwanḓa dzi rotholaho. Maitele a u dudedza muvhili a vhulunga mufhiso muvhilini wa tshiṋoni nahone a ita uri khwanḓa dzi songo oma nga phepho. Arthur P. Fraas, muinzhiniere wa zwa mitshini na zwa u ola mabufho, o ṱalusa eneo maitele sa “ane a shuma vhukuma u fhira naho e afhio a u ḓidudedza.” ¹³ Enea maitele ndi a vhuṱali vhukuma lwe vhainzhiniere vha a edzisela.

Vha National Aeronautics and Space Administration vha khou ita robotho ya milenzhe ya malo ine ya tshimbila u fana na phame, nahone vhainzhiniere vha Finland vho ita robotho ine ya fana na ṱereṱere i re na milenzhe ya rathi ine ya kona u gonya zwithu zwihulwane u fana na tshikhokhonono tshihulwane. Vhaṅwe vhaṱoḓisisi vho ita labi ḽine ḽa vha na mabuli ane a vulea na u valea u fana na mbeu ya mupaini. Ḽeneḽi labi ḽi shandu-shanduka u ya nga thempheretsha ya muvhili wa muthu. Ḽiṅwe ḽimaga ḽa dzigoloi ḽi khou ita goloi ine ya fana na khovhe ine ya pfi boxfish. Nahone vhaṅwe vhaṱoḓisisi vha khou ṱoḓisisa nḓila ye khumba dza abalone dza khwaṱha ngayo, vha na tshipikwa tsha u ita tshipilakhana tshi sa lemeli na tsho khwaṱhaho.

Hu na mihumbulo minzhi yavhuḓi ye vhaṱoḓisisi vha i wana kha mupo lwe vha kuvhanganya mafhungo manzhi o fhamba-fhambanaho a maitele a ḓivhavhutshilo. Magazini une wa pfi The Economist u ri vhorasaintsi vha nga ita ṱhoḓisiso kha enea mafhungo u itela “u tandulula vhuleme ha zwithu zwe vha zwi ita vha tshi shumisa maitele a mupo.” Enea maitele a mupo ane a wanala kha enea mafhungo a ḓivhiwa sa ndugelo dza mulayo dza mupo. Nga ho ḓoweleaho, muṋe wa ndugelo ya mulayo ndi muthu kana khamphani ine muhumbulo muswa kana mutshini muswa wa vha wo ṅwaliswa ngae. Musi u tshi haseledza enea mafhungo a ndugelo dza mulayo dza mupo, magazini une wa pfi The Economist u ri: “Nga u edzisela nḓila ya vhuṱali ye zwithu zwa mupo zwa itwa ngayo vhaṱoḓisisi vha khou sumbedza uri mupo ndi wone muṋe wa ndugelo ya mulayo.”¹⁴

Mupo wo wana ngafhi yeneyi mihumbulo yavhuḓi? Vhaṱoḓisisi vhanzhi vha amba uri mupo wo sokou bvelela miṅwahani ya dzimilioni yo fhiraho. Naho zwo ralo, vhaṅwe vhaṱoḓisisi vha amba zwo fhambanaho na zwenezwo. Muḓivhi wa zwitzhili Michael J. Behe o ṅwala zwi tevhelaho kha gurannda ine ya pfi The New York Times ya ḽa 7 February, 2005: “Nḓila ine tshithu tsha mupo tsha vhonala ngayo i ita uri vhathu vha tende uri arali tshi tshi fana, tshi tshi tshimbila nahone tshi tshi lila u fana na sekwa, hu si na vhuṱanzi vhune ha hanedza zwenezwo ri na tshiitisi tsha u tenda uri tshenetsho tshithu ndi sekwa.” Zwavhuḓi-vhuḓi  Behe u khou ri mini? U khou ri: “Arali nḓila ye zwithu zwa itwa ngayo i tshi tou vha khagala, a yo ngo fanela u dzhielwa fhasi.”¹⁵

Vhukuma, muinzhiniere we a ita maphapha a bufho o tsireledzeaho na ane a vha a ndeme o tewa nga u khoḓiwa. Nga hu fanaho, mutumbuli wa labi ḽavhuḓi kana goloi ine ya si shumisese mapfura o tewa nga u khoḓiwa. Zwi re zwone ndi uri muthu ane a ita tshithu a tshi khou edzisela tshithu tshe tsha itwa nga muṅwe muthu, fhedzi a si ṱhogomele kana u khoḓa muiti watsho u dzhiiwa sa mbava.

Zwino ṱhogomelani hedzi mbuno: Vhaṱoḓisisi vho gudiswaho zwavhuḓi vho edzisela zwithu zwa mupo u itela u tandulula vhuleme ha vhuinzhiniere. Naho zwo ralo, vhaṅwe vha nga amba uri yeneyi mihumbulo vho i wana kha pfunzo ya vhutsilu ya uri zwithu zwo sokou bvelela. Naa zwenezwo zwi a pfala? Arali u edzisela tshiṅwe tshithu zwi tshi ṱoḓa vhuṱali, hu pfi mini nga tshithu tshe tsha edziselwa? Ndi nnyi ane a fanela u khoḓiwa vhukuma, naa ndi muthu we a tshi ita kana we a tshi edzisela?

Nga murahu ha u ṱolisisa nḓila ye zwithu zwa mupo zwa itwa ngayo, vhathu vhanzhi vha humbula maipfi o ṅwaliwaho nga muṅwali wa Bivhili Paulo, we a ṅwala uri: “Naho zwiṅwe kha [Mudzimu] zwí sa vhonali, maanḓa awe a sá fheli na uri ndi Mudzimu nangoho zwi ṱalukanyiwa nga u elekanya mishumo yawe tshee shango ḽa sikiwa; zwino-ha vhathu a vha na tshiné vha kona u ḓi-landula ngatsho’.”—Vha-Roma 1:19, 20.