Julani

Lutani pa vo ve mukati

Kumbi Vamoyu Vikuchita Nadi Kusambuka?

Kumbi Vamoyu Vikuchita Nadi Kusambuka?

Pulofesa munyaki wakutchuka ukongwa, Richard Dawkins, yo wagomezga kuti vamoyu vikuchita kusambuka wangukamba kuti: “Nkhani yakuti vamoyu vikuchita kusambuka njauneneska nge mo tosi tiziŵiya kuti lumwi litotcha.”16 Mbuneneska nadi kuti kafukufuku ndipuso vo tiwona ndi masu vilongo kuti lumwi litotcha nadi. Kweni kumbi pe ukaboni wewosi wakuti vamoyu vikuchita kusambuka?

Techendamuki fumbu ili, tikhumbika dankha kuvwisa fundu zinyaki. Asayansi anandi awona kuti vamoyu vikhoza kusintha kamanakamana asani pajumpha nyengu. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanthu akhoza kusankha kukwatisa agalu kuti abali ŵana amalundi ngafupingafupi pamwenga aweya wa mawenjereri akupambana ndi apapi ŵawu. *

Kweni ŵanthu anyaki wo agomezga kuti vamoyu vikuchita kusambuka, akamba kuti vamoyu vasambukanga kamanakamana kwa vyaka mabiliyoni nganandi. Yiwu akamba kuti vamoyu vinyaki vingusintha kutuwa ku somba ndi kuja nyama zo zija pamtunda kweniso m’maji, ndipuso amunkhweli kuja ŵanthu.

Charles Darwin ndi buku laki lakuti Origin of Species

Mwakuyeruzgiyapu, Charles Darwin wangukamba kuti kusintha kumanavi ko tingawona mu vinthu vamoyu, kulongo kuti kusintha kukulu naku kungachitika ndipu palivi weyosi yo wangawona mo kungachitikiya.17 Iyu wawonanga so kuti tamoyu tinyaki timanatimana ukongwa tasinthanga kamanakamana mukuluta kwa nyengu, ndipu venivi vinguchitisa kuti pacharu paje vamoyu vamitundu yakupambanapambana mamiliyoni nganandi.18

Ŵanthu anandi awona kuti fundu iyi njakuvwika. Yiwu afumba kuti, ‘Asani vamoyu visintha kamanavi, vingatondekiyanji kusintha ukongwa asani pajumpha nyengu yitali?’ * Ŵanthu anyaki agomezga kuti vamoyu vikuchita kusambuka chifukwa cha fundu zitatu zaboza. Wonani fundu izi.

Fundu yaboza yakwamba. Kusintha kwa maselu nga vamoyu kuchitisa kuti vamoyu vamtundu unyaki wasonu vipangiki. Ŵanthu anyaki agomezga kuti asani maselu nga nyama ndi vakume ngasintha, ndikuti vinthu venivi vingasintha so ukongwa ndi kuja mtundu unyaki wasonu.19

Kusintha kwa maselu kungachitisa kuti vakume visinthi kamanavi, nge mo liwoneke luŵa likulu ili

Fundu yauneneska. Vakume kweniso vinyama vipangika mwakulingana ndi mtundu waki chifukwa m’majini ndimu muja ulongozgi wa mo chamoyu chinyaki chingapangikiya. * Akufufuza akusaniya kuti kusintha kwa majini ngo ngasunga ulongozgi kuchitisa kuti vinyama ndipuso vakume vo vibalika, navu visinthi kawonekeru kaki. Kweni kumbi kusintha kwenuku kungachitisa kuti papangiki mtundu unyaki wa vamoyu? Kumbi asayansi asaniyanji pa kafukufuku yo achita muvyaka vakujumpha 100?

Asayansi angubowozga fundu yinyaki kukumaliya kwa vyaka va m’ma 1930. Pakwamba, yiwu awonanga kuti asani vamoyu visintha majini ngaki ndipu vija ndi umoyu mwakukoliyana ndi malu ngo vili, ndikuti nkhwambula kusuzga kuti visinthi ndi kupanga mtundu unyaki wachilendu. Yiwu angwamba kuwona kuti ŵanthu nawu akhoza kuchitisa vamoyu vinyaki kuti visinthengi majini ngaki munthowa yapade ukongwa kuti vibalengi vamoyu va mtundu unyaki wachilendu. Wasayansi munyaki ku Germany, zina laki Wolf-Ekkehard Lönnig, yo wachita kafukufuku pa nkhani yakukwatisa vakume wangukamba kuti, “Asayansi wo akwatisa vakume ndipuso vinyama angukondwa ukongwa.” * Ntchifukwa wuli angukondwa? Lönnig yo wagwira ntchitu yakufufuza majini mu vakume kwa vyaka 30, wangukamba kuti: “Asayansi awonanga kuti akhoza kusaniya nthowa zasonu zakukwatisiya vakume ndipuso vinyama. Yiwu awonanga kuti akhoza kupanga vakume ndipuso vinyama vamampha ukongwa vamitundu yasonu asani angasintha maselu nga vakume pamwenga vinyama mwakukoliyana ndi mo akhumbiya.”20

Nyezi zo zasinthika maselu zeche nyezi mbwenu chinanga kuti zasintha kamanavi mo ziwoneke

Asayansi ku United States, Asia ndi ku Europe angupaskika ndalama zinandi zakuchitiya kafukufuku wakuti asaniyi nthowa zo zingawovya kuti vakume ndipuso vinyama vinandi visambukengi mwaliŵi. Kumbi akusaniyanji pa kafukufuku yo anguchita kwa vyaka vakujumpha 40? Munthu munyaki yo wanguchitaku kafukufuku uyu zina laki Peter von Sengbusch, wangukamba kuti: “Chinanga kuti tananga ndalama zinandi pa kafukufuku uyu kuti tisaniyi nthowa zakusinthiya maselu nga vakume ndipuso vinyama kuti vipangengi mitundu yinyaki yasonu, kweni kuyesesa kwidu kwabuwa kanthu cha.”21 Lönnig wangukamba kuti: “Vo asayansi awonanga kuti angafiska kuvipanga vingutondeke limu cha m’ma 1980. Ntchitu yakufufuza nthowa za mo angasinthiya maselu, yingulekeka muvyaru vinandi va Azungu. Pafupifupi vamoyu vosi vo anguvisintha maselu, . . . vafwanga pamwenga kufota, kupambana ndi vachilengedu.” *

Asayansi awona kuti vamoyu vingasintha mtundu waki asani maselu ngaki ngangasintha. Yiwu akamba ivi chifukwa cha kafukufuku wakusintha maselu yo wachitika mu vyaka pafupifupi 100, ndipuso kafukufuku wakukwatisa vamoyu vo avisintha maselu yo wachitika mu vyaka 70. Wati wawona ukaboni wo ulipu, Lönnig wangukamba kuti: “Vamoyu vo avisintha maselu vingasintha cha mtundu waki [wa vakume pamwenga vinyama] kuti vipangi mtundu wasonu. Fundu iyi yikoliyana ndi vosi vo asaniya pa kafukufuku wakusintha maselu nga vamoyu yo wachitika muvyaka va m’ma 1900, ndipu venivi vilongo kuti vingachitika cha kusintha vamoyu kuti visambuki mtundu wasonu.”

Kumbi kusintha kwa maselu kungachitisa nadi vamoyu kuti visinthi mtundu waki ndi kusambuka chinthu cha mtundu unyaki wasonu? Ukaboni ulongo kuti vingachitika cha. Chifukwa cha kafukufuku yo wanguchita, Lönnig wangukamba kuti: “Kusintha kwa vamoyu kwe ndi pakulekeze ndipu palivi cho chingachitisa kuti vinthu vo vasintha maselu ngaki vilutirizgengi kusintha ndi kupanga vamoyu va mtundu unyaki wasonu.”22

Ŵanaŵaniyani fundu zauneneska zo zakonkhoskeka kali. Asani asayansi akusambira ukongwa ndiwu atondeka kupanga mtundu wasonu wa vamoyu mwakusintha maselu, kumbi vingachitika kuti vamoyu visambukengi waka vija ndi kupanga chamoyu chinyaki cha mtundu wasonu? Vingachitika cha, chifukwa kafukufuku walongo kuti kusintha kwa maselu kungapangisa cha kuti chamoyu chisinthi ndi kupanga chinyaki cha mtundu wasonu.

Fundu yaboza yachiŵi. Kusintha kwa vamoyu malinga ndi malu ngo vili ndiku kuchitisa kuti mitundu yinyaki yasonu yipangiki. Darwin wagomezganga kuti vamoyu vo visintha kuti vikoliyani ndi malu ngo vili, vingalutirizga kuja ndi umoyu, kweni vo valeka kukoliyana ndi malu ngo vitufwa. Asayansi anyaki mazuŵa nganu akamba kuti pa nyengu yo vamoyu vingwamba kusanirika m’malu nganandi, vamoyu vo vasinthanga majini ngaki kuti vikoliyani ndi malu ngo venga ndivu valutirizganga kuja ndi umoyu. Ndichu chifukwa chaki, yiwu akamba kuti vamoyu vo vingulutirizga kuja ndi umoyu pa nyengu iyi vingusambukiya limu ndipu vinguja vamoyu va mtundu unyaki wasonu.

Fundu yauneneska. Nge mo tawone kali, vo akufufuza akusaniya vilongo kuti kusintha kwa maselu kungachitisa cha kuti papangiki mtundu unyaki wasonu wa vakume pamwenga vinyama. Chinanga kuti veviyo, kumbi asayansi apereka ukaboni wuli wakulongo kuti vamoyu vo vasintha maselu vingalutirizga kuja ndi umoyu ndipuso kupanga mtundu unyaki wasonu mwakukoliyana ndi malu ngo vili? Mu 1999, kabuku kanyaki ka ku United States, kangukamba za “mitundu 13 ya tiyuni timanatimana to Darwin wangufufuza pa vilumba va Galápagos. Mazuŵa nganu, tiyuni iti tidanika kuti tiyuni taku Darwin.”23—National Academy of Sciences.

Mu vyaka va m’ma 1970, Peter R. ndi muwolu waki B. Rosemary Grant a ku yunivesite ya Princeton, anguchita kafukufuku wa tiyuni teniti. Yiwu angusaniya kuti pati pajumpha chaka chimoza cho kwenga chilala pa vilumba ivi, tiyuni tinandi tamilomu yikuluyikulu tingupona kupambana ndi tamilomu yimanayimana. Chifukwa chakuti kuwona sayizi kweniso kawonekeru ka milomu ya tiyuni iti ndiyu nthowa yamampha yakupambanisiya mitundu 13 ya tiyuni teniti, vo akufufuza yaŵa angusaniya anguwona kuti vingaŵawovya. Kabuku yaka kangukamba so kuti: “Banja laku Grant lingusaniya kuti asani pa vilumba ivi pangachitikanga chilala kamoza pa vyaka 10, ndikuti mtundu unyaki wasonu wa tiyuni teniti ungapangika asani pajumpha vyaka pafupifupi 200.”24

Kweni kabuku kenaka kakambapu cha kuti pati pajumpha vyaka kutuliya pa nyengu ya chilala ichi, tiyuni tamilomu yimanayimana teniti tinguja so tinandi ukongwa kuluska ta milomu yikuluyikulu. Akufufuza angusaniya kuti chilala chati chamala pa chilumba ichi, tiyuni tamilomu yikuluyikulu nditu tenga tinandi ukongwa kwa chaka chimoza. Kweni pati pajumpha nyengu, tiyuni tamilomu yimanayimana nditu tenga tinandi ukongwa kuluska tamilomu yikuluyikulu. Anguwona so kuti asani tiyuni ta mtundu unyaki takwerana ndi ta mtundu unyaki, tabalanga tana to tajanga ndi umoyu kwa nyengu yitali kuluska apapi ŵawu. Yiwu angukamba kuti asani tiyuni teniti tingalutirizga kubalana munthowa yeniyi, tingapanga mtundu umoza kutuliya ku mitundu yiŵi ya tiyuni iti.25

Tiyuni to Darwin wangufufuza tilongo kuti vamoyu vikhoza kusintha kamanavi waka kuti vikoliyani ndi kusintha kwa nyengu

Kumbi kusintha kwa vamoyu malinga ndi malu ngo vili kungachitisa nadi kuti papangiki mitundu yinyaki yasonu? Wasayansi munyaki yo wagomezga kuti vamoyu vikuchita kusambuka, George Christopher Williams, wakayika ukongwa kuti venivi vingachitika.26 Mu 1999, kaswiri munyaki yo wagomezga kuti vamoyu vikuchita kusambuka, Jeffrey H. Schwartz, wangulemba kuti kusintha kwa vamoyu malinga ndi malu ngo vili kungawovya kuti vamoyu vilutirizgi kuja ndi umoyu chinanga vinthu vingasintha. Kweni venivi vingachitisa cha kuti papangiki mtundu unyaki wasonu.27

Tiyuni to Darwin wangufufuza tisambuka mbwenu cha kuti tije “mtundu unyaki wasonu.” Teche tiyuni tenitiya. Mwaviyo, viwoneka kuti asayansi angunangisa kukamba kuti asani tiyuni tamitundu yakupambana takwerana ndi kubala ŵana, tipanga so mtundu unyaki wasonu. Kweniso, vo akusaniya vakukwaskana ndi tiyuni teniti vilongo kuti chinanga ndi mawupu ngakulungakulu nga sayansi nangu ngangapereka maukaboni ngaboza kuti ngakoliyani ndi vo yiwu akhumba.

Fundu yaboza yachitatu. Viwanga va nyama zakali vipereka ukaboni wakuti vamoyu vikuchita kusambuka. Kabuku ka wupu unyaki wo tawukambapu kali, kachitisa ŵanthu kuti awonengi kuti viwanga va nyama zakali vo asayansi akusaniya vipereka ukaboni wakukwana wakuti vamoyu vikuchita kusambuka kutuwa ku mtundu unyaki kuluta ku mtundu unyaki. Kabuku yaka kakamba kuti: “Pasanirika viwanga vinandi va nyama zakali vo vilongo kuti vamoyu vasinthanga. Mwakuyeruzgiyapu, viwoneka kuti vamoyu vo vija mumaji kweniso pamtunda vikutuliya ku somba. Vamoyu vo vikwaŵa vikutuliya ku vamoyu vo vija mumaji kweniso pamtunda. Vamoyu vo viwonkhesa vikutuliya ku vamoyu vo vikwaŵa. Ndipuso vamoyu va gulu la amunkhweli navu vasinthanga. Kweni palivi yo waziŵa nyengu yo venivi vachitikiyanga.”28

Fundu yauneneska. Mazu nga mukabuku yaka ngakuziziswa ukongwa. Ntchifukwa wuli tikamba viyo? Chifukwa chakuti wasayansi munyaki, Niles Eldredge, wangukamba kuti viwanga va nyama zakali vo asayansi akusaniya vilongo kuti vamoyu visintha asani pajumpha nyengu yimanavi cha, kweni asani pajumpha nyengu yitali ukongwa. Iyu wangukamba so kuti “palivi chamoyu chechosi cho chisintha mtundu waki.” *29

Viwanga va nyama zakali vilongo kuti mitundu yosi yikuluyikulu ya vinyama yikujaku waka mwamabuchibuchi ndipu yisintha so cha

Kufika sonu, asayansi pacharu chosi chapasi afukuwa ndi kusunga viwanga vikuluvikulu va nyama zakali pafupifupi 200 miliyoni ndipuso vinyaki vimanavimana mabiliyoni nganandi. Akufufuza anandi azomereza kuti viwanga va nyama zakali vo asayansi asaniya, vilongo kuti mitundu yosi yikuluyikulu ya vinyama yikujaku waka mwamabuchibuchi ndipu yisintha so cha. Vilongo so kuti penga mitundu yinyaki yinandi ya vamoyu yo yingusowa mwamabuchibuchi yati yajaku waka.

Ntchifukwa Wuli Ŵanthu Agomezga Kuti Vamoyu Vikuchita Kusambuka?

Ntchifukwa wuli asayansi anandi akutchuka ukongwa akamba kuti vamoyu vikuchita nadi kusambuka kutuwa ku mtundu unyaki kuluta ku mtundu unyaki? Wasayansi munyaki wakutchuka, Richard Lewontin, wangulemba kuti asayansi anandi mbakunozgeka kuzomereza maukaboni ngaboza ngo asayansi anyawu angapereka, chifukwa chakuti “ndivu agomezga kali kuti palivi munthu weyosi yo wakulenga vinthu vosi va chilengedu, kusazgapu vinthu vamoyu.” Asayansi anandi asuska kuti pe Munthu munyaki wazeru ukongwa yo wakulenga vinthu. Achita viyo chifukwa cha vo wangulemba Lewontin kuti “tingazomereza cha chinanga nkhamanavi kuti Chiuta waliku.”30

Magazini yinyaki yingulemba vo kaswiri munyaki Rodney Stark wangukamba pa nkhani yeniyi kuti: “Pajumpha vyaka 200 kutuliya po asayansi angwambiya kukamba kuti munthu yo wakhumba kuja wasayansi wakhumbika cha kuŵanaŵana so vachisopa.” Iyu wangukamba so kuti mumayunivesite ngo ngachita kafukufuku, “ŵanthu wosi akupemphera akanizika kuti angakambangapu chechosi cha chakukwaskana ndi Chiuta.”31—Scientific American.

Asani munthu wagomezga vo asayansi akamba kuti vamoyu vikuchita kusambuka, ndikuti munthu yo wechendaŵanaŵaniyepu vinthu vitatu ivi: Chakwamba, nyengu zinyaki asayansi wo agomezga kuti Chiuta kulivi, aluwiya dala kuti kwe Chiuta. Achita ivi kuti achiti umampha kafukufuku. Chachiŵi, tingakamba cha kuti nyengu yinyaki pangupangika mitundu yinyaki yasonu ya vamoyu chifukwa cha kusintha kwa maselu. Ivi veviyo chifukwa kafukufuku yo wachitika kwa vyaka vakujumpha 100, walongo kuti vechendachitikepu kuti vamoyu visambuki kuja vamtundu unyaki wasonu chifukwa cha kusintha kwa maselu. Chachitatu, palivi ukaboni wakulongo kuti vamoyu vosi vachitanga kusambuka kamanakamana kutuwa ku chinthu chimoza, chinanga kuti viwanga va nyama zakali vo asayansi akusaniya, vilongo kuti mitundu yikuluyikulu ya vakume ndipuso nyama vingusanirika mwamabuchibuchi ndipu vikusinthapu cha kuti vije mitundu yinyaki, chinanga kuti pajumpha vyaka vinandi ukongwa. Kumbi tingakamba kuti munthu yo wechendaŵanaŵaniyepu fundu izi wagomezga vinthu vauneneska pamwenga vaboza? Kukamba uneneska, asani munthu wagomezga kuti vamoyu vikuchita kusambuka kutuliya ku vinthu vinyaki ndikuti wagomezga vinthu vambula ukaboni.

^ ndimi 3 Asani agalu amitundu yakupambana akwatisika abala ŵana amitundu yinyaki. Ivi vichitika chifukwa chakuti majini ngatondeka kugwira ntchitu yaki mwakwenere. Mwakuyeruzgiyapu, agalu anyaki aja ndi malundi ngafupingafupi chifukwa chakuti tinthu tinyaki tange timalabala to tija po pakumana viwanga (cartilage) titondeka kugwira ntchitu umampha.

^ ndimi 6 Mazu ngakuti “mtundu” ngo nge mubuku la Chiyambo ngang’anamuwa vinandi, ndipu ngapambana ndi mazu ngo asayansi agwiriskiya ntchitu asani akamba za mtundu wa chinthu. Ndipu kanandi asani akamba za mtundu wasonu wa chinthu, ang’anamuwa waka kupambana kamanavi ndi chinthu cho chengapu kali.

^ ndimi 8 Kafukufuku walongo kuti vinthu vo visanirika muselu nge timaji (cytoplasm), kakhungu kakubwalu ko kagwira ntchitu nge mpanda (membrane) kweniso vinthu vinyaki ndivu vitovya kuti chamoyu chiwonekengi mo chikhumbikiya kuwoneke.

^ ndimi 9 Lönnig wagomezga kuti vamoyu vikuchita kulengeka ndipu fundu zaki zo ze mukabuku yaka zilongo maŵanaŵanu ngaki, nga wupu wo iyu wagwiraku ntchitu cha, wa Max Planck Institute for Plant Breeding Research.

^ ndimi 10 Kafukufuku walongo asani vamoyu vasinthika, vilutirizga so cha kusintha kuti vipangi so mtundu unyaki wasonu. Pa vakume 100 vo anguvisintha maselu, chakume chimoza pe ndichu chasankhikanga kuti ayesi so kuchisintha. Pa vakume 100 vo vasankhikanga, chakume chimoza pe ndichu chawonekanga kuti chingayenda malonda. Kweni akupangapu cha chamoyu chechosi cha mtundu unyaki wachilendu wo kali kwengavi. Pavuli paki, kafukufuku wakusintha maselu nga vinyama ndiyu wanguŵasuzga so ukongwa kupambana ndi mo anguchitiya ndi vakume. Ndipu anguleke penapa kafukufuku wawu.

^ ndimi 21 Kweni ŵanthu anandi asuska mbwenu maukaboni nga viwanga va nyama zakali ngo asayansi agwiriskiya ntchitu nge ukaboni wakuti vamoyu vikuchita kusambuka. Wonani kabuku kakuti Mo Umoyu Ukwambiya—Mafumbu 5 ngo Titenere Kujifumba, peji 22 mpaka 29, kakupharazgika ndi Akaboni aku Yehova.