“Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo i mhaka leyi nga taka yi nga kanetiwi ku fana ni leswi hi nga taka hi nga swi kaneti leswaku dyambu ra hisa,” marito lawa ma vuriwe hi Profesa Richard Dawkins, n’wasayense la dumeke eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo.¹⁶ Phela, leswi endliweke hi ku kongoma ni leswi nga lo xiyiwa kunene swi tiyisekisa leswaku dyambu ra hisa. Kambe, xana byi kona vumbhoni lebyi tiyisekisaka leswaku swilo swi lo tiendlekela ku fana ni leswi hi nga ni vumbhoni lebyi nga lo dlaa, erivaleni bya leswaku dyambu ra hisa?

Loko hi nga si hlamula xivutiso xexo, hi fanele hi veka mhaka yo karhi erivaleni. Van’wasayense vo tala va xiye leswaku hi ku famba ka nkarhi, vatukulu va swilo swo karhi leswi hanyaka va nga ha cincanyana. Hi xikombiso, vanhu va nga swi kota ku endla leswaku timbyana ta vona ti mitha hi ndlela ya leswaku eku heteleleni, vatukulu va kona va va ni milenge yo koma kumbe voya byo leha ku tlula bya vakokwa wa kona. * Van’wasayense van’wana va thye ku cincanyana koloko “ku hundzuluka lokutsongo.”

Hambiswiritano, lava dyondzisaka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va vula leswaku ku cincanyana koloko loku veke kona eka tibiliyoni ta malembe ku ye ku kula kutani ku tisa ku cinca lokukulu loku lavekaka leswaku ku hundzula tinhlampfi ti va nchumu lowu hanyaka ematini naswona tinkawu ti hundzuka vanhu. Leswi va swi vula ku cinca lokukulu.

 Hi xikombiso, Charles Darwin u dyondzise leswaku ku cincanyana loku hi ku vonaka ku vula leswaku ku nga ha va ni ku cinca lokukulu loku nga si tshamaka ku va kona.¹⁷ U vule leswaku endzhaku ka nkarhi wo leha, swivumbiwa swin’wana leswi ku vuriwaka leswaku vutomi byi sukele eka swona, swi cincile hakatsongo-tsongo—hi “ku cincanyana loku nga vuriki nchumu”—swi va swilo swa timiliyoni leswi hanyaka emisaveni.¹⁸

Vanhu vo tala va vona onge nhlamuselo leyi ya twala. Va tivutisa, ‘Loko nchumu lowutsongo wu kote ku cinca, swi ala kwihi leswaku ku hundzuka ka swilo ku tisa ku cinca lokukulu hi ku famba ka nkarhi?’ * Kambe, entiyisweni, dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo yi titshege hi mavonelo manharhu lama hoxeke. Anakanya hi leswi landzelaka.

Vonelo leri hoxeke 1. Swihoxo leswi veke kona eka swiaki swa switekela swi humese swilo leswi lavekaka leswaku ku va ni swivumbiwa leswintshwa. Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo leswikulu yi sekeriwe eka vonelo ra leswaku swihoxo leswi vaka kona eka ntumbuluko—ku hundzuka loku tiendlekelaka eka xitekela xa swimilana ni swiharhi—a swi cinci ntsena swivumbiwa leswi nga kona kambe swi nga vumba ni swimilana ni swiharhi leswi nga si tshamaka swi va kona.¹⁹

Ntiyiso wa mhaka. Rungula ro tala ra swimilana kumbe ra swiharhi ri lawuriwa hi swiletelo leswi kumekaka eka DNA ni le ka RNA ya ximilana xa kona, tanihi leswi yi kumekaka exivindzini xa sele ha yin’we. * Valavisisi va kume leswaku swihoxo leswi endlekaka eka ntumbuluko swi nga ha endla leswaku vana va swimilana kumbe va swiharhi va cincanyana. Kambe xana swihoxo leswi endlekaka eka ntumbuluko swi nga endla leswaku ku va ni swimilana kumbe swiharhi leswintshwa? Xana nkambisiso lowu tekeke malembe ya kwalomu ka dzana wu kombise yini hi fambiselo ra xitekela?

Eku heleni ka malembe ya va-1930, van’wasayense va sungule ku amukela vonelo rin’wana lerintshwa. A va ehleketa leswaku swilo leswi nga ni risiha ra ntumbuluko—ku nga mhaka ya leswaku xivumbiwa lexi fambelanaka swinene ni ndhawu leyi xi nga eka yona xi nga ha pona ivi swi kula—swi nga swi kota ku endla swimilana ni swiharhi leswintshwa hi ku tihundzukela ntsena. Hikwalaho ka sweswo, a va ehleketa leswaku loko munhu o nghenelela, ku va yena a swi kongomisaka kahle, swi nga swi kota ku hundzula swilo hi ndlela leyinene ngopfu. Wolf-Ekkehard Lönnig n’wasayense wa Ndzawulo ya Max Planck ya Ndzavisiso wo Kurisa Swimilana ya le Jarimani u ri: “Vativi va dyondzo ya ntivo-vutomi, vativi va fambiselo ra xitekela swin’we ni lava kurisaka swimilana ni swiharhi a va nga tikoti hi ku tsaka.” * Xana a va tsakele yini? Lönnig, loyi a heteke malembe ya kwalomu ka 30 a kambisisa ku hundzaka ka xitekela xa swimilana, u te:  “Valavisisi lava a va ehleketa leswaku se wu fikile nkarhi wa ku cinca ndlela leyi toloveleke yo kurisa swimilana ni swiharhi. A va ehleketa leswaku hi ku lulamisa swihoxo leswi vaka kona ni ku hlawula swilo leswinene, va nga endla leswaku ku va ni swimilana ni swiharhi leswintshwa ni swo antswa.”²⁰ Entiyisweni, van’wana va tshemba leswaku va nga endla tinxaka tin’wana letintshwa.

Van’wasayense va le United States, Asia ni le Yuropa va sungule nkwama wa ndzavisiso lowu va wu seketeleke kahle hi timali, va tirhisa tindlela leti vonakaka onge ti ta hatlisisa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo. Endzhaku ka malembe lama tlulaka 40 ya vulavisisi, xana ku kumeke yini? Mulavisisi la vuriwaka Peter von Sengbusch u ri: “Hambileswi va tirhiseke mali yo tala ngopfu, kambe va tsandzekile ku endla swilo leswintshwa leswi hanyaka [hi ku tihundzukela ntsena].”²¹ Nakambe Lönnig u ri: “Hi va-1980, ntshembo ni ntsako lowu van’wasayense a va ri na wona wu xaxile emisaveni hinkwayo. Matiko ya le Vupela-dyambu ma tshikile ku endla vulavisisi malunghana ni ku hundzuluka ka swilo swa ntumbuluko hi ndlela ya swihoxo. Swo tala swa swilo swa ntumbuluko leswi a va endla ha swona vulavisisi . . . swi file kumbe a swi tsane ku tlula leswa ntumbuluko.” *

Nilokoswiritano, rungula leri swi tekeke malembe ya kwalomu ka 100 ku ri hlengeleta ku fikela sweswi loko ku endliwa vulavisisi byo tiendlekela ka swilo hi ndlela ya ntumbuluko ni lebyi tekeke malembe ya 70 yo hundzula swilo hi ndlela yo karhi ri pfune van’wasayense ku endla xiboho malunghana nileswaku swi nga koteka kumbe e-e ku tirhisa endlelo ro hundzula swilo, ku va ni nchumu wo karhi lowuntshwa. Endzhaku ko kambisisa vumbhoni, Lönnig u gimete hi ndlela leyi: “Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo hi xihoxo a yi nge swi koti ku hundzula [ximilana kumbe xiharhi] leswaku ku va ni lexintshwa lexi nga si tshamaka xi va kona. Vuyelo lebyi byi pfumelelana ni hinkwaswo leswi ku endliweke minkambelo eka swona ni mimbuyelo leyi veke kona eka vulavisisi hinkwabyo lebyi endliweke eka lembe-xidzana hinkwaro ra vu-20 swin’we ni milawu ya ku kumbetela leswaku nchumu wo karhi wu ta hundzuka wu va xilo xin’wana.”

Kutani, xana ku tiendlekela ka swilo hi xihoxo swi nga endla leswaku rixaka ro karhi ra xivumbiwa ri cinca ri va rixaka rin’wana lerintshwa? Doo! Ndzavisiso lowu endliweke hi Lönnig wu n’wi endle a gimeta hi ku vula leswaku “xiharhi kumbe ximilana xo karhi, a xi nge pfuki xi hundzuke hi xiwelo xi va nchumu wun’wana.”²²

Xiya leswi tinhla leti nga laha henhla ti vulaka swona. Loko van’wasayense lava dyondzeke ngopfu va tsandzeka ku endla ximilana kumbe xiharhi endzhaku ko endla ntirho wa vona hi vurhon’wana lebyikulu, xana swi nga endleka leswaku fambiselo ro karhi leri nga lawuriwiki ri swi kota ku endla leswi tsandzeke van’wasayense? Loko vulavisisi byi kombisa leswaku swihoxo swa ntumbuluko a swi nge swi koti ku cinca muxaka wo karhi wa ximilana kumbe wa xiharhi leswaku swi endla lexintshwa, kutani, xana swilo swi tiendlekele njhani hi ku cinca lokukulu?

Vonelo leri hoxeke 2. Ku pona ka swimilana ni swiharhi leswi nga ni risiha ku endle leswaku ku va ni swilo leswintshwa. Darwin a a kholwa leswaku swimilana ni swiharhi leswi hanyaka leswi nga ni risiha swi ta hlawula ndhawu leyi swi nga ta kota ku tshama eka yona, kasi leswi swi tikeriwaka ku hanya kwalaho, swi ta fa. Dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo ya manguva lawa yi dyondzisa leswaku loko swilo swo karhi leswi hanyaka swi andza kutani swi hanya endhawini ya swona swi ri swoxe, leswi nga ni risiha naswona ti-gene ta swona ti pfumelelanaka ni ndhawu yoleyo hi swona leswi nga ta hanya endhawini yoleyo leyintshwa. Hikwalaho ka sweswo, vativi va dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo va vula leswaku swilo leswi swi tshamaka endhawini ya swona swi ri swoxe, swi ta hetelela swi cincile swi va nchumu lowuntshwa hi ku helela.

Ntiyiso wa mhaka. Hilaha swi kombisiweke hakona hala ndzhaku, vumbhoni lebyikulu bya ndzavisiso byi kombisa leswaku swilo leswi endlekeke hi xihoxo a swi nge pfuki swi endle swimilana kumbe swiharhi swa muxaka lowuntshwa hi ku helela. Nilokoswiritano, hi xihi xitiyisekiso lexi vativi va dyondzo leyi lexi seketelaka dyondzo ya vona ya leswaku swilo leswi  nga ni risiha swi hlawula swilo leswi endlekeke hi xihoxo leswaku swi endla swilo swa muxaka lowuntshwa? Broxara leyi humesiweke hi 1999 hi National Academy of Sciences (NAS) eUnited States yi ri: “Ku ni xikombiso xo karhi xa ku tiendlekela ka swilo [ku cinca ka xilo xi va nchumu wun’wana lowuntshwa] lexi khumbaka mixaka ya 13 ya swindzingiri leswi kambisisiweke hi Darwin eXihlaleni xa Galápagos, lexi sweswi xi tiviwaka tanihi swindzingiri swa Darwin.”²³

Hi va-1970, ntlawa wa vulavisisi lowu a wu rhangeriwe hi Peter R. na B. Rosemary va ka Grant va le Yunivhesiti ya Princeton wu sungule ku kambisisa swindzingiri leswi, naswona wu kume leswaku endzhaku ka lembe ra dyandza, swindzingiri leswi nga ni milomu leyikulunyana hi swona leswi poneke hi vunyingi loko swi pimanisiwa ni leswa swinon’wana. Tanihi leswi ku xiya mpimo ni xivumbeko xa milomu ya swona a ku ri yin’wana ya tindlela ta nkoka to hambanisa mixaka ya 13 ya swindzingiri, leswi swi kumiweke eka nkambisiso wolowo swi tekiwe swi ri swa nkoka swinene. Broxara leyi ya NAS yi ya emahlweni yi ku: “Va ka Grant va ringanyete leswaku loko ko va ni dyandza kan’we eka malembe man’wana ni man’wana ya khume, ku nga va ni swindzingiri leswintshwa endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 200.”²⁴

Hambiswiritano, broxara ya NAS a yi boxanga tinhla tin’wana ta leswaku eka malembe lama veke kona endzhaku ka dyandza, swindzingiri leswi nga ni milomo leyitsongo swi tlhele swi tala. Valavisisi volavo va kume leswaku loko maxelo ma cinca exihlaleni xexo, swindzingiri leswi nga ni milomu leyikulunyana swa tala hi lembe ro karhi, kambe hi ku famba ka nkarhi leswi nga ni swinon’wana swi sungula ku tala. Nakambe va xiye leswaku ku hambana loku nga kona eka “tinxaka” ta swindzingiri ku va kona loko tinxaka timbirhi to hambana ti tekana kutani ti va ni vana lava kotaka ku hanya nkarhi wo leha ku tlula vatswari va kona. Va gimete hi ku vula leswaku loko ku tekana ka tinxaka leti ko ya emahlweni ku nga ha hetelela ku ve ni “rixaka” rin’we ematshan’weni ya tinxaka timbirhi.²⁵

Kutani, xana ku pona ka swivumbiwa leswi nga ni risiha ku endle leswaku ku va ni swivumbiwa leswintshwa? Emalembeni ya makume lama hundzeke mutivi wa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo leyi yelanaka ni swimilana George Christopher Williams u sungule ku kanakana leswaku ku pona ka leswi nga ni risiha ku nga va ni matimba wolawo.²⁶ Hi 1999 mutivi wa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo Jeffrey H. Schwartz u tsale leswaku ku pona ka leswi nga ni risiha swi pfuna swilo leswaku swi kota ku tshama endhawini leyi swi nga yi tolovelangiki, kambe ku va ku nga vumbeki swin’wana leswintshwa.²⁷

 Kunene swindzingiri swa Darwin a swi vi swinyenyana “leswintshwa.” Swa ha ri swindzingiri. Ya kanakanisa ndlela leyi vativi van’wana va dyondzo leyi va hlamuselaka rito rixaka, hikwalaho ka leswi swindzingiri swa tinxaka-xaka swi tekanaka. Ku engetela kwalaho rungula rero ri swi veka erivaleni leswaku hambi ku ri vativi va sayense lava dyondzekeke naswona va dumeke, minkarhi yin’wana a va humesi ntiyiso hinkwawo.

Vonelo leri hoxeke 3. Masalela ya leswi feke ma kombisa ku cinca lokukulu. Broxara ya NAS leyi boxiweke hala ndzhaku yi byela muhlayi leswaku masalela ya swilo leswi feke leswi kumiweke hi van’wasayense ma kombisa leswaku ku ve ni ku cinca lokukulu eka swilo leswi hanyaka. Broxara leyi yi ri: “Ku kumeke swivumbiwa swo tala leswi nga mpfangano wa nhlampfi ni swiharhi swo karhi swa le matini, ni leswi nga mpfangano wa swiharhi swa le matini ni swikokovi, ni leswi nga mpfangano wa swikokovi ni swiharhi leswi mamisaka, ni swin’wana leswi swi nga tivekiki kahle leswaku swi wela eka ntlawa wihi.”²⁸

Ntiyiso wa mhaka. Mhaka leyi vuriwaka hi broxara leyi ya NAS ya hlamarisa swinene. Ha yini? Niles Eldredge, la hisekelaka ngopfu dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo, u vula leswaku rhekhodo ya swilo leswi feke yi komba leswaku “ku ve ni ku cinca lokutsongo kumbe a ku cincanga nchumu nikatsongo eka swilo swo tala leswi hanyaka.” *²⁹

Ku fikela sweswi, vativi va sayense emisaveni hinkwayo va yimbule ni ku hlengeleta swilo leswi feke khale leswikulu swa kwalomu ka 200 wa timiliyoni ni leswitsongo swa tibiliyoni. Valavisisi vo tala va pfumela leswaku rhekhodo leyi nga ni rungula ni vuxokoxoko byo tarisa xileswi yi komba leswaku tinxaka hinkwato ta mintlawa leyikulu leyi hanyaka ti humelele hi xitshuketa naswona a ti hundzukanga, kasi swo tala swa swona swi nyamalarile hi ku tsopeta ka tihlo.

Ha yini vativi va dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo lava dumeke va sindzisa leswaku mhaka ya ku cinca lokukulu ka swilo i ntiyiso? Richard Lewontin mutivi wa dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo la dumeke u vule leswaku vativi va sayense vo tala va tiyimisele ku amukela mavonelo lama nga twaliki ya sayense hikuva va “fikelele makumu yo karhi, ya leswaku ku hava nchumu hambi wu ri wihi, ku katsa ni vutomi, leswi endliweke hi xivumbiwa lexi nga vonakiki.” Vativi va sayense vo tala va ala ku ehleketa hi ku va kona ka Muvumbi la tlhariheke hikuva, hilaha Lewontin a tsaleke hakona, “a hi swi lavi ku pfumela leswaku ku ni Xikwembu.”³⁰

Emhakeni leyi, mutivi wa timhaka ta vanhu Rodney Stark u tshahiwe eka Scientific American a ku: “Se ku hundze malembe ya 200 ku ri karhi ku chumayeriwa mhaka ya leswaku loko u lava ku va n’wasayense, u fanele u fambela ekule ni vukhongeri.” U tlhele a vula leswaku eka tiyunivhesiti ta vulavisisi, “vanhu lava pfumelaka leswaku Xikwembu xi kona vo miyela.”³¹

Loko u pfumela leswaku ku ve ni ku cinca lokukulu eka swilo leswi hanyaka, u fanele u tshemba leswaku lava nga tshembiki leswaku Xikwembu xi kona va nge pfumeleli mavonelo ya vona ma kucetela leswi va swi tshubulaka loko va endla vulavisisi bya sayense. U fanele u tshemba leswaku ku hundzuka ka swiaki swa xitekela ni ku pona ka swilo leswi nga ni risiha hi swona swi nga endla leswaku ku va ni vutomi byo hambana-hambana lebyi rharhanganeke, hambileswi vulavisisi lebyi endliweke eka malembe yo tala lama hundzeke ni ku kambisisa swiaki swa xitekela, swi kombaka leswaku swiaki leswi a swi si tshama swi cinca swi va rixaka lerintshwa hilaha ku heleleke. U fanele u tshemba leswaku swivumbiwa hinkwaswo swi ve kona swi huma eka kokwana un’we, hambileswi masalela ya swilo leswi feke ma kombaka hilaha ku tiyisekaka leswaku swimilana ni swiharhi swi humelele hi xihatla naswona a swi hundzukanga swi va tinxaka tin’wana, hambi endzhaku ka nkarhi wo leha swinene. Xana ku tshemba mhaka yo tano swi komba leswaku mhaka leyi i ntiyiso kumbe xana i ntsheketo? Entiyisweni, ku pfumela eka dyondzo ya ku tiendlekela ka swilo a swi kombisi ripfumelo.