Wasayansi zina lake Richard Dawkins wakuti, “Fundo yakuti vyamoyo vikachita kusintha njaunenesko, nga mbunenesko wakuti chithukivu chikufuma ku zuŵa.” ¹⁶ Tose tikumanya nadi kuti zuŵa likotcha ndipo ŵanthu ŵangapenja ukaboni na kusimikizga fundo iyi. Kweni kasi ŵanthu ŵawusanga nadi ukaboni wambura kususkika wakuti vyamoyo vikachita kusintha?

Pambere tindazgore fumbo ili, tilongosore dankha fundo yimoza iyi. Ŵasayansi ŵanandi ŵasanga kuti para vyamoyo vikubabana, nyengo zinyake vikubaba ŵana ŵakupambanako na ivyo. Chiyelezgero ni ichi: Ŵanthu ŵangasankha ntcheŵe na kuzikwatiska ndipo ŵana awo zababa ŵangaŵa na malundi ghafupi panji weya utali, kupambana na umo zikuwonekera zeneko. a Ŵasayansi ŵanyake ŵakuti uku nkhusintha pachoko waka, microevolution.

Kweni awo ŵakuti vyamoyo vikachita kusintha ŵakusambizga kuti vyamoyo vikasinthanga pachokopachoko, ndipo vyaka vinandi chomene vikati vyajumphapo, vikasinthirathu mwakuti somba zikazgoka vyamoyo ivyo vikukhala m’maji na pamtunda wuwo ndipo ŵamunkhwere ŵakazgoka  ŵanthu. Iwo ŵakuti nyengo iyo vyamoyo vikasintha chomene, “macroevolution.”

Munyake uyo wakagomezganga fundo iyi ni Charles Darwin. Iyo wakatenge pakuti vyamoyo vikusintha pachokopachoko, chikulongora kuti paumaliro vingasinthirathu. Kweni palije uyo wali kuwonapo chamoyo chikusintha. ¹⁷ Iyo wakatenge pakati pajumpha vyaka vinandi, twamoyo tupusu chomene tukasintha pachokopachoko na kuŵa vyamoyo vyamitundu yinyake mamiliyoni ghanandi. ¹⁸

Ŵanandi ŵakuti sachizgo ili ndakupulikikwa. Ŵakughanaghana kuti, ‘Usange vyamoyo vikubaba ŵana ŵakupambanako na ivyo, ndikuti para pajumpha nyengo yitali vingasinthirathu.’ b Kweni unenesko ngwakuti chisambizgo chakuti vyamoyo vikachita kusintha chagona pa vigomezgo vitatu. Tiyeni tiviwone.

Chigomezgo 1. Pakuti majini ghakusintha, chamoyo chingasintha na kuŵa chamtundu unyake. Chisambizgo chakuti vyamoyo vikusintha pachokopachoko chagona pa fundo yakuti majini gha vyakumera na vinyama ghakusintha nyengo zinyake. Pa chifukwa ichi, ŵasayansi ŵakuti vingachitika kuti kuŵe mitundu yinyake ya vyakumera na vinyama, nanga ni ivyo kukaŵavya. ¹⁹

Fundo. Vyakumera na vinyama vikupangika mwakuyana na ulongozgi wa majini ghake agho ghakuŵa mu kamtima ka selo lililose. c Ŵakaswiri ŵali kusanga kuti para vinthu vinyake vyasintha mu selo, ŵana ŵakubabika ŵakupambanako. Ivi vikuchitika mu vinyama na vyakumera wuwo. Kweni kasi ŵana aŵa ŵakuŵa nadi ŵamtundu unyake? Kasi ŵakaswiri ŵati ŵasambira ivi vyaka pafupifupi 100 ŵasanga zgoro wuli?

Kuumaliro wa m’ma 1930, ŵasayansi ŵakakondwa ŵakati ŵasanga fundo yiphya. Ŵakaŵa kale na maghanoghano ghakuti mwakawiro, majini gha vyamoyo ghakwenera kusintha ndipo para vikubabana, ŵana awo mbankhongono ndiwo ŵakupona na kulutilira kwandana. Iwo ŵakatenge mwanthowa iyi vingachitika kuti kuŵe mitundu yinyake ya vyakumera na vinyama. Sono ŵakuwona kuti chingaŵa makora chomene usange ŵangasankha ŵekha vyakumera na vinyama ivyo ŵangakwatiska na kupanga vyankhongono chomene kuluska ivyo majini ghake ghakusintha ghekha. Wolf-Ekkehard Lönnig, wasayansi pa Max Planck Institute for Plant Breeding Research ku Germany wakati “ŵasayansi na ŵakukwatiska vinyama na vyakumera ŵakakhuka chomene.” d Chifukwa? Lönnig, uyo wamara  vyaka 30 kusambira umo majini ghakusinthira mu vyakumera, wakati: “Ŵakaswiri aŵa ŵakatenge panji nyengo yakwana kuti ŵasinthe nthowa yakukwatiskira vyakumera na vinyama. Ŵakawonanga kuti usange ŵangasankha ŵekha vyakumera panji vinyama na kusintha vinthu vinyake mu majini, ndikuti ŵangapanga vyakumera na vinyama vyankhongono ivyo vindaŵeko nakale.” ²⁰ Nakuti ŵanyake ŵakaŵa na chigomezgo chose kuti ŵafumiskenge mitundu yiphya ya vyamoyo.

Ŵasayansi ku United States, Asia, na Europe ŵakapika ndalama zinandi kuti ŵasambire na kubowozga nthowa izo ŵakatenge zovwirenge kuti vyakumera na vinyama visinthenge mwaluŵiro na kuŵa vyamtundu unyake. Kasi ŵakasanga zgoro wuli ŵakati ŵasambira vyaka vyakujumpha 40? Kaswiri munyake zina lake Peter von Sengbusch wakati “nangauli ŵamalirapo ndalama zinandi, nthowa ya kusintha majini pakugwiliskira ntchito magesi yindawovwire.” ²¹ Kweniso Lönnig wakati: “Kufika m’ma 1980, ŵasayansi ŵanandi pa charu chose ŵakataya chigomezgo na kugongowa. Mu vyaru vyakumanjiliro gha dazi kwa Europe ŵakaleka kusambira nthowa yakusintha majini na kukwatiska vyamoyo. Vyamoyo vyose ivyo ŵakakwatiska vikaŵa vyambura nkhongono pakuyaniska na vyakawiro.” e

Kweni ivyo ŵasayansi ŵasambira mu vyaka 100 pakukhwaskana na majini, na vyaka 70 ivyo ŵayezga kusintha majini na kukwatiska, vyaŵawovwira kumanya usange kungaŵa mtundu uphya wa chamoyo para majini ghasintha. Lönnig wakati wawona ukaboni, wakati: “Vingachitika yayi kuti kuŵe mtundu uphya wa chakumera panji nyama chifukwa chakuti majini ghasintha. Fundo iyi yikukolerana na maukaboni agho ŵakaswiri ŵakasanga m’ma 1900. Kweniso para tingavitolera pa masamu, mwaŵi wakuti ivi vingachitika nadi palije.

Sono tingazgora wuli? Kasi vingachitika kuti kuŵe mtundu uphya wa chamoyo chifukwa chakuti majini ghasintha? Kuyana na ukaboni, zgoro ndakuti yayi! Lönnig wakasambira na kufika pa fundo yakuti vyamoyo “vikupambana mitundu ndipo vingachitika yayi kuti mtundu umoza uzgoke unyake chifukwa chakuti majini ghasintha mwangozi.” ²²

Kasi fundo izo tawona zikutiphalira vichi? Ŵasayansi ŵali kusambira chomene, kweni ŵatondeka kupanga mitundu yiphya ya vyamoyo pakusintha majini na kukwatiska. Usange iwo ŵakutondeka, ungaŵako wuli mtundu uphya wa vyamoyo mwamwaŵi waka? Ŵasayansi ŵasambira na kusanga kuti nanga majini ghangasintha vingachitika yayi kuti kuŵe mtundu uphya wa chamoyo. Sono vikenda wuli pera kuti chamoyo chamtundu umoza chizgoke chamtundu unyake?

Chigomezgo 2. Mitundu yankhongono yingababa mitundu yiphya. Darwin wakati kuyana na malo, vyamoyo vyankhongono vikupona kweni vyambura nkhongono vikufwa na kumara. Mazuŵa ghano, awo ŵakugomezga kuti vyamoyo vikachita kusintha ŵakuti vyamoyo vikati vyamba kwandana na kuluta ku malo ghachilendo, ivyo majini ghake ghakakolerana na malo ndivyo vikapona. Ŵakuti panji ivyo vikapona vikasintha na kuŵa vyamitundu yinyake.

Fundo. Umo tawonera kale, nanga majini ghasinthe, vingachitika yayi kuti kuŵe mtundu uphya wa vyakumera panji vinyama. Sono awo ŵakuti vyamoyo vikachita kusintha ŵali na ukaboni wuli wakuti vyamoyo vyankhongono vikababa mitundu yiphya? Mu 1999 kukafuma kabuku ako ŵakalemba ŵa National Academy of Sciences (NAS) ku United States. Kabuku aka kakazunura “mitundu 13 ya tuyuni uto Darwin wakawona pa virwa vya Galápagos, uto sono tukumanyikwa kuti tuyuni twa Darwin.” ²³

 M’ma 1970, Peter R. na B. Rosemary Grant pa Princeton University ŵakadangilira ŵanyawo pakusambira vya tuyuni twa Darwin. Ŵakasanga kuti chaka chinyake vula yikati yasuzga pa virwa ivi, tuyuni uto tukaŵa na milomo yikuruko tukapona tunandi kuluska uto tukaŵa na milomo yichokoyichoko. Pakuti nthowa yikuru yakupambaniskira mitundu 13 ya tuyuni utu ni ukuru na mawonekero gha milomo, ŵakati ivyo vikachitika chaka icho vikaŵasambizga chinthu chakuzirwa. Kabuku ka NAS kakuti Grant na muwoli wake ŵakaŵelengera kuti “usange chaka chilichose cha 10 vula yingasuzga pa virwa ivi, pangajumpha vyaka 200 kuti kuŵe mtundu uphya wa tuyuni utu.” ²⁴

Kweni kabuku ka NAS kakayowoya yayi fundo yakuti vula yikati yambaso kuwa makora, tuyuni twamilomo yichoko ndito tukaŵaso tunandi chomene. Ŵakaswiri ŵakasanga kuti vula yikati yasintha, tuyuni uto tukaŵa na milomo yitali tukaŵa tunandi chaka icho, kweni pamanyuma uto tukaŵa na milomo yichoko ndito tukaŵa tunandi. Ŵakawonaso kuti tuyuni tunyake uto pakwamba ŵakatenge nthwakupambana, tukalutilira kubabana ndipo ŵana ŵakaŵa ŵankhongono kuluska ŵapapi. Iwo ŵakati usange tungalutilira kubabirana ndikuti paumaliro mitundu yiŵiri yisazgikanenge na kuŵa mtundu umoza. ²⁵

Sono tingazgora wuli? Kasi vyamoyo vyankhongono vikubaba nadi mitundu yiphya? Vyaka vinandiko ivyo vyajumpha, kaswiri munyake zina lake George Christopher Williams wakamba kukayika usange mitundu yankhongono yingababa mitundu yiphya ya vyamoyo. ²⁶ Mu 1999, Jeffrey H. Schwartz wakalemba kuti vyamoyo vingasintha chifukwa cha malo ghachilendo, kweni vikubaba mitundu yiphya yayi. ²⁷

Nadi, tuyuni twa Darwin tundasinthe. Tuchali umo tukaŵira. Kweniso pakuti tukubabirana, ntchakukayikiska usange ŵanyake awo ŵakuti vyamoyo vikachita kusintha ŵakupambaniska makora mitundu ya vyamoyo. Nakuti ivyo vyamanyikwa pakukhwaskana na tuyuni utu vyalongora kuti nanga ghangaŵa masukulu ghakumanyikwa ghakuyowoya unenesko yayi para ukaboni wasangika.

Chigomezgo 3. Ivyo vikusangika mu dongo vikulongora kuti vyamoyo vikachita kusintha. Para munthu waŵazga  kabuku ka NAS wakughanaghana kuti ŵasayansi ŵasanga ukaboni wakukwana mu dongo uwo ukulongora kuti vyamoyo vikachita kusintha. Kabuku aka kakuti: “Kwasangika vinandi ivyo vikaŵako pakusintha kufuma pa somba kuŵa vyamoyo vyam’maji na pamtunda wuwo, kufuma pa vyakukhwaŵa kuŵa vyakonkheska, na vinandi vyakukozgana na ŵamunkhwere mwakuti kanandi ntchakusuzga kuvipatura na kumanya apo vikasinthira kufuma ku mtundu umoza kuya ku unyake.” ²⁸

Fundo. Ntchakuzizika kuti kabuku ka NAS kakusimikizga sachizgo ili. Chifukwa wuli? Niles Eldredge, uyo wakugomezga kuti vyamoyo vikachita kusintha, wakuti ukaboni uwo ukusangika mu dongo “ukulongora kuti vyamoyo vikusintha viŵi yayi. Nakuti icho chawoneka ntchakuti mitundu yinandi ya vyamoyo yikusintha pachoko chomene nanga pajumphe vyaka vinandi, panji na kusintha wuwo yayi.” f ²⁹

Ŵasayansi pa charu chose ŵafukura na kulemba viwangwa vikuruvikuru pafupifupi 200 miliyoni na vichokovichoko mabiliyoni. Ŵakaswiri ŵanandi ŵakuti ukaboni uwu ukulongora kuti vyamoyo vikaŵako kamoza na kamoza kuyana na mitundu yawo nakuti vikasinthanga viŵi yayi. Mitundu yinyake yikaŵapo kanyengo kachoko waka.

Chifukwa wuli ŵanthu ŵanandi ŵakumanyikwa ŵakulimbikira na fundo yawo yakuti vyamoyo vikachita kusintha, nga vikachitika nadi? Munthu yumoza uyo wakumanyikwa chomene na chisambizgo ichi, zina lake Richard Lewontin, wakabisa yayi chifukwa chake. Iyo wakalemba kuti ŵasayansi ŵanandi ŵakukora vigomezgo vyambura ukaboni chifukwa “ŵali kusankhirathu kugomezga vyathupi.” g Ŵasayansi ŵanandi ŵakukanirathu kuti kuli munyake Waluso uyo wali kupanga vinthu. Lewontin wakalemba kuti, “tingazomera yayi kuti kuli Chiuta.” ³⁰

Pa fundo iyi, Rodney Stark, kaswiri wakumanya nkharo na vyakuchita vya ŵanthu wakayowoya fundo iyi mu Scientific American: “Sono pajumpha vyaka 200 ndipo ŵanthu ŵachali kusambizga fundo yakuti munthu wasayansi wakwendera vya chisopa yayi.” Kweniso wakati mu mayunivesite agho ghakusambizga sayansi, “awo ŵakusopa ŵakufwatuka yayi kuyowoya vya Chiuta.” ³¹

Kuti namwe mugomezge fundo yakuti vyamoyo vikachita kusintha, mukwenera kukhorwa dankha kuti ŵasayansi awo ŵakuti Chiuta kulije ŵenderenge ivyo maukaboni ghakulongora, nangauli ŵali kusankha kale ivyo ŵagomezgenge. Mukwenera kukhorwa kuti vyamoyo vyamitundumitundu vikaŵako chifukwa chakuti majini ghakasintha mu vyamoyo, kweniso vyankhongono vikababa vyamitundu yinyake, nangauli vingachitika yayi kuti kuŵe mtundu uphya wa vyamoyo chifukwa cha vinthu ivi. Mukwenera kugomezga kuti vyamoyo vyose vikafuma kumoza, nangauli ukaboni uwo wasangika mu dongo ukulongolerathu kuti vyamoyo vikaŵako kamoza na kamoza kuyana na mitundu yawo, nakuti vikasinthanga kuŵa vyamitundu yinyake yayi nangauli pakajumpha vyaka vinandi chomene. Kasi chigomezgo chanthena chagona pa fundo zakupulikikwa panji yayi? Kuyowoya unenesko, ntchakusuzga kugomezga kuti vyamoyo vikachita kusintha.