Ana akuganisya kuti umi wana cakulinga? Jwasayansi jwine lina lyakwe William B. Provine jwatite, “Yatulijinganyisye pakwamba yakuti yaumi yatesile kucenga kutyocela ku yindu yine yikusatukwaya mnope, soni yikusakwaya mwatukusawuwonela umi.” Jwalakwe jwaŵecetesoni kuti, “Nganguciwona cakulinga cisyesyene ca umi wa ŵandu soni cilambo.”³²

Aganicisye ngopolelo ja maloŵega. Yikaŵe kuti umi wangali cakulinga, nikuti ŵandu ngamkanakola cakulinga cilicose pa umi wawo, nambo akagambaga kulingalinga kutenda yambone, nambosoni kusilecela mbagwilo syakuyicisya ndamo syawo sine syacipago. Patuwile ngamkanitukolasoni cembeceyo cilicose. Ututu wetu, wawukusakombola ganisya cenene ngopolelo jaumi, wukagambile kuŵa kuti wasimanikwe mwangosi.

Nambo nganiyiŵa yeleyipe. Ŵandu ŵajinji ŵakusakulupilila kuti yaumi yatesile kucenga kutyocela ku yindu yine, akusati kwangali Mlungu kapena kuti jwalakwe jwangajinjilila yakutenda ya ŵandu. Mulimose mwayikaŵelele, sogolo jetu jikaliji m’miyala mwa acimlongola ŵa ndale, ŵa majiganyo soni ŵa dini. Pakulola yaŵele ali mkutenda ŵandu ŵeleŵa nikuti kangana soni cinyengo yayiwandile pasikati pa ŵandu mpaka yijendelecele kutendekwa. Yikaŵe kuti cijiganyo cakuti yaumi yatesile kucenga kutyocela ku yindu yine cili cisyene, nikuti tukakwete magongo gejinji gakutamila ni umi wangali cembeceyo cilicose wakuti, “Kwende tulye soni tumwe, pakuŵa malaŵi cituwe.”—1 Akolinto 15:32.

Mwakulekangana ni yeleyi, Baibulo jikusajiganya kuti, “Pakuŵa [Mlungu] ali cisima ca umi.” (Salimo 36:9) Maloŵe gelega gakwete ngopolelo jakusosekwa mnope.

Naga yajikusala Baibulo yakuti umi ukwete cakulinga yili yisyene, nikuti Mkupanganya jwetu akwetesoni cakulinga cambone kwa wosope ŵasagwile kutenda yindu mwakamulana ni lisosa lyakwe. (Mlaliki 12:13) Cakulinga celeco cikupwatikapo cilanga cakuti ŵandu cacitama m’cilambo cangali yakusawusya yiliyose, kuciŵa kwangali ukangani, cinyengo, soni ciwa.—Salimo 37:10, 11; Yesaya 25:6-8.

Pa magongo gakupikanika, kusyungulila pacilambo cosope mamiliyoni gejinji ga ŵandu, gakukulupilila kuti kulijiganya yakwamba Mlungu soni kumpikanila ni kwakukusatendekasya umi kuŵa ni cakulinga. Pangali cilicose campaka cijinjile m’malo mwa yeleyi. (Yohane 17:3) Cikulupi celeci nganiciŵa cakwamba ganicisya, nambo cili cisyesyene. Soni maumboni gakulosya cenene kuti umi watesile kupanganyidwa.