Ka tsuʼuw jawaʼ a tákuy

Kit kʼalej ti índice

KONOWIXTALÁB 1

¿Jant’ini’ ti tujey an ejataláb?

¿Jant’ini’ ti tujey an ejataláb?

¿A konoy jun a k’icháj a tátajchik ju’táj tu che’el an t’ele’? ¿Jant’oj ti ucha’? Max tatá’ it lej tsipílejak ani jajá’chik wé’ tidhebél, walám in t’aja’ ejtíl max yab ti ats’a’, walám ti ­ucha’ o ti t’ilchij jun i alk’idh t’ilab axi talbél a exla’ abal yab chubax. Pero talbél, an tsakam ne’ets kin ­yéjenchij kin exla’ axé’, abal tam ka puwey kin exla’ jant’ini’ u t’ojnal i iniktal.

Antsaná’ jant’ini’ an tatalábchik axi yab in lej lé’ kin ólna’ ju’táj tu che’el an t’ele’, jayej wa’ats i científicos axi yab in lej lé’ ka kawin tin ­kwéntaj jant’ini’ ti tujey an ejataláb. Ki exla’ an tok’tsixtaláb k’al axé’ ne’ets tu ku lej ­jálk’unchij i ejatal. Tam, ¿jant’ini’ ti tujey an ejataláb?

Jun i óvulo in k’ál jun i mimláb axi púwedhach jun i ochocientos i kalel

¿Jant’oj in ulal talchik i científicos? Yan i atikláb ne’ets ti ucha’ abal an ejataláb tujey in t’ajál miles de millones i támub walte’ ban lejem o altáj ban já’. In tsálpayalchik abal xaluxin yan jant’oj, xopey ani taná’ ti wa’tsin yan i moléculas. Jajá’chik in tsálpayal abal patal axi in kwa’al i ejataláb antsanák’ij ti wa’tsin k’al axé’ xi células.

Pero yab patal an científicos in tsálpayalchik antsaná’. Talchik in ulal abal an célula k’al axi ti tujey an ejataláb talak ti k’aylál. ¿Jalé’ tin ulalchik antsaná’? Kom tam in lé’chik kin tejwamédha’ abal an ejataláb antsanák’ij ti tujey, yabchik in éjtowal kin tejwamédha’ abal chubax. Ti 2008, an profesor de Biología Alexandre Meinesz in u­luw abal ban cincuenta i támub axi wat’enek, «yab jita’ in ejtowámal kin tejwamédha’ abal an ejataláb antsanák’ij ti tujey, nibal k’al jawa’ itek’ij ti exlamej in ejtowámalchik kin tejwamédha’ abal chubax».1

¿Jant’oj u tejwamél k’al jawa’ exlamej? Patal in exlál ju’táj tu che’el an t’ele’, an tok’tsixtaláb yab k’ibat ani yab jita’ in ulal max yab chubax. An ejataláb tal k’al i ejataláb. Pero, ¿walám ti biyál yabak antsaná’? ¿Walám awits ka wa’tsin i ejataláb antsanák’ij? ¿Walám i éjtowal ki tsalpay abal awits ka wat’ey antsaná’?

Abal jun i célula ka k’wajiy ejat, in yéjenchal ox jant’oj: an ADN (ácido desoxirribonucleico), ARN (ácido ribonucleico) ani i proteínas. Lej wé’ i científicos in belál abal jun i célula wa’tsin kwetém. Pero, ¿walám in éjtowalak an ARN ani an proteínas ka wa’tsin kwetém? *

Stanley Miller (1953)

Ti 1953 t’ajan jun i experimento axi xowé’ in eyendhál yan i científicos abal kin uluw abal an ejataláb tujey kwetém. Axé’ xi experimento in t’aja’ jun i químico axi in bij Stanley L. Miller. Jajá’ in xáluw i gases abal kin t’ipoy jant’ini’ játsak an k’aylál ok’xidh ka wa’tsin an Tsabál. Tam, in abchij i descargas eléctricas taná’, ani in ejtow kin ts’ejka’ i aminoácidos. Talbél, in t’aja’chik ti kwéntaj abal wa’atsak i aminoácido al jun i meteorito. ¿In éjtowal kin tejwamédha’ axé’ abal an ejataláb antsanák’ij ti wa’tsin?

A Robert Sha­piro, pelak jun i profesor de Química ban Universidad axi ti Nueva York. Jajá’ in uluw: «Yan i atikláb axi exoblámadh in tsálpayal abal patal jawa’ in t’aja’ abal ka wa’tsin i ejataláb k’wajatakits ban meteoritos, in ulalchik abal ne’ets kin ejtow kin tejwamédha’ nixé’ max kin t’aja’chik i experimento ejtíl axi in t’aja’ a Mil­ler. Pero yab in t’ajámalchik».2 *

Xowé’ ki tsalpay k’al an molécula in k’ál an ARN, axé’ k’wajat ts’ejkadh k’al i nucleótidos. Jun i nucleótido lej pilits k’al jun i aminoácido. A Shapiro in uluw: «Yab elnének i nucleótidos ban ­experimento axi t’ajnének k’al i descargas eléctricas nibal ban meteoritos».3 Jayej in uluw: «Yab u belál max wa’ats jun i molécula axi ejtílits an ARN, axi kin ejtow ka chích ani ka xapk’an k’al jant’oj axi k’wajatits ts’ejkadh. Yab u exlál max nixé’ in éjtowal ka wat’ey». 4

An ARN (1) u tólmix abal ka ts’ejkan i proteínas (2), pero an ARN in yéjenchal ka tólmiyat k’al an proteínas. ¿Walám in éjtowal ka wa’tsin kwetém jun k’al axé’ xi moleculas? Ban pejach 2 ne’ets ki exóbna’ más tin kwéntaj an ribosomas (3).

¿Ju’táj tu che’el an moléculas de proteína? Axé’ u kalel tam an aminoácidos u k’elbanal, ani awil ka k’elban cincuenta o miles. Jun i proteína axi más «tsipíl» in kwa’al 200 i aminoácidos. Pero wa’ats miles i proteínas al axé’ xi células. Yab i éjtowal ki uluw abal jun i proteína in éjtowal kin yek’wa’ 100 i aminoácidos ani ­ka ts’ejkan kwetém (1015).

Jun i científico in yéjenchal ka t’ojon lej tsapik abal kin ts’ejka’ i moléculas ban laboratorio, tam ¿walám in ejtow ka ts’ejkan tin kwetémtal patal an moléculas in k’ál jun i célula?

K’e’at i inik axi in belál k’al an evolución axi in bij Hubert P. Yock­ey in uluw «an ejataláb yab in ej­tow ka tujey k’al an proteínas». 5 An proteínas in yéjenchal i ARN abal ka ts’ejkan, pero jayej abal ka wa’tsin i ARN u yejencháb i proteínas. Ki tsalpay k’al axé’: max an moléculas de proteína ani an ARN in éjtowalak ka xaluxin, ¿walám ne’etschik kin ejtow kin ts’ejka’ jun i ejataláb? An doctora Carol Cleland, axi u t’ojnal ban Instituto de Astrobiología de la NASA * in uluw: «Yab u tsálpanchal max an proteínas ani an ARN in éjtowal ka xaluxin tin kwetémtal». An doctora in áynanchal kin uluw: «Yan i atikláb axi exoblámadh in lé’chik kin tejwamédha’ abal an proteínas ani an ARN kwetém wa’tsinchik ani talbél xaluxin. In tsálpayalchik abal tam kin exla’ jant’ini’ ti támkun ne’etschik kin exbay yan jant’oj más». Xowéyk’ij wa’tsinének i atikláb axi in le’námal kin tejwamédha’ jant’ini’ ti tujey an ejataláb, pero an doctora Cleland in ulal: «Yab jita’ in ejtowámal kin tejwamédha’ max chubax játs antsaná’ jant’ini’ ti tujey». 6

Jun i robot in yéjenchal ka ts’ejkáj k’al jun i atikláb axi lej wit’adh, tam, ¿jant’oj in yéjenchal abal ka ts’ejkáj jun i celula axi ejat o jun i atikláb?

¿Jale’ ti exbadh ki t’aja’ ti kwentaj axé’? Ki tsalpay k’al jun i k’ibataláb axi ne’ets kin támetna’ an atiklábchik axi exoblámadh, max in lé’ kin tejwamédha’ abal an ejataláb kwetém ti tujey. In elamalchik al jun i meteorito i aminoácidos axi jayej k’wajat al an células. Jayej lej t’ojnénekchik tsapik ani in t’ajámalchik i experimentos abal kin ts’ejka’ i moléculas. An tsalap axi in kwa’al játs abal kin ela’ patal jawa’ in yéjenchal abal kin ts’ejka’chik jun i célula. Axé’ pel ejtílits jun i ingeniero axi in eyendhál patal jawa’ kin ela’ abal kin ts’ejka’ i pat’ál, i plástico, i silicona ani i cables. Tam in kwa’alits patal axé’ in ts’ejkál jun i robot, talbél in t’ajál abal axé’ xi robot kin ts’ejka’ k’e’at i robot. ¿Jant’oj ne’ets kin tejwamédha’ k’al axé’? In tejwamedhál abal jun i atikláb axi lej wit’adh in éjtowal kin ts’ejka’ jant’ojakits kin lé’na’.

Max jun a k’icháj an científicos kin ts’ejka’ jun i célula, ne’ets ki ­lej jik’pa’. Pero, ¿walám ne’ets kin ejtow kin uluw abal an célula antsanák’ij ti wa’tsin? Imbáj, ne’ets kin uluwchik abal ts’ejkáj k’al jita’.

¿Jant’oj a tsálpayal? Ma xowé’, tejwamedhámej abal an ejataláb tal k’al i ejataláb. Max ki bela’ abal jun i célula antsanák’ij ti wa’tsin, tam in lé’ kin uluw abal i belál k’al jant’ojakits ku uchan.

I exóbna’its abal an atiklábchik axi exoblámadh yab in tejwamedhámal abal chubax jawa’ in tsálpayal. Pero bélits antsaná’, ¿a lé’ ka áynanchij ka bela’ abal an ejataláb antsanák’ij ti tujey? Ok’xidh kit tók’tsin, ki exóbna’ jant’ini’ ti ts’ejkadh jun i célula. Axé’ ne’ets ti tólmiy abal ka t’aja’ ti kwéntaj max chubax jawa’ in ulal an científicos, abal an ejataláb antsanák’ij ti tujey, o max pel i alk’idh t’ilab ejtíl axi u t’ilchinal an tsákamchik tam kin konoy ju’táj tu che’el an t’ele’.

^ párr. 8 Ban konowixtaláb 3 «¿K’al jita’ tu ólchinal jawa’ kwa’al kin t’aja’?», ne’ets ki tsu’uw max an ADN in éjtowalak ka ts’ejkan kwetém.

^ párr. 10 A Shapiro yab in belál abal wa’ats jun i ts’ejkom, jajá’ in tsálpayal abal an ejataláb antsanák’ij ti wa’tsin, bélits abal yab in exlál jant’ini’ ti wat’ey. Ti 2009, an científicos axi ban Universidad ti Manchester (Inglaterra) in uluwchik abal in ts’ejka’ i nucleótidos ba jun i laboratorio. A Shapiro in uluw: «U tsálpayal abal jawa’ in eyendha’chik abal kin ts’ejka’, yab in bájuwchal an ARN».

^ párr. 13 An doctora Cleland yab in belál abal wa’ats jun i ts’ejkom, jajá’ in tsálpayal abal an ejataláb antsanák’ij ti wa’tsin, bélits abal yab in exlál jant’ini’ ti wat’ey.