NGIUFULA 1
Inki Mutindu Luzingu Yantikaka?
Ntangu nge vandaka leke, keti nge yulaka mpi bibuti na nge nde: “Babebe ke katukaka na wapi?” Kana nge yulaka bo, nki mvutu bo pesaka nge? Na kutadila mvula yina nge vandaka na yo mpi bikalulu na bo, mbala ya nkaka bo pesaka nge ve mvutu to bo pesaka nge mvutu ya nkufi yina nge bakisaka ve mbote. To mbala ya nkaka bo telaka nge disolo mosi yina nge bakisaka na nima nde yo vandaka ya luvunu. Ata mpidina, nsuka-nsuka mwana ke vandaka kaka na mfunu ya kuzaba mambu ya kuyituka ya ke salamaka sambu nkento kubaka divumu mpi yandi buta mwana.
Bibuti mingi ke waka nsoni ya kutubila kisika babebe ke katukaka. Mutindu mosi mpi, bantu ya nkaka ya siansi ke zolaka ve kutubila ngiufula yai ya mfunu mingi: Luzingu katukaka na wapi? Kana muntu kubaka mvutu ya mbote na ngiufula yai, yo ta sadisa yandi na kukuma kutadila luzingu na mutindu ya mbote. Ebuna, nki mutindu luzingu yantikaka?
Selile ya bo ke bingaka ovule ya ke vandaka na nitu ya nkento mpi ya ke kumaka muntu kana yo me vukana ti selile mosi ya ke vandaka na nitu ya bakala; bo me kumisa yo nene mbala kiteso ya 800
Mambu yina bantu mingi ya siansi ke tubaka. Bantu mingi ya ke ndimaka dilongi ya evolisio ke tubaka nde luzingu yantikaka bamvula mingi kibeni me luta na biziba yina masa ya banzadi ke salaka (cuvette de marée) to na nsi ya banzadi. Bo ke yindulaka nde na kisika mosi ya me zabana ve, bima vukanaka yo mosi mpi yo kumaka bonso tu-bambuma ya masa (bulle d’air). Na nima yo salaka bima ya fioti-fioti ya ke vandaka na kati ya selile (molécule) mpi yo yantikaka kubuta ba molécule ya nkaka. Bo ke yindulaka nde bima yonso ya ke zingaka na ntoto katukaka na selile mosi to na baselile mingi na kati ya baselile yai ya ntete.
Bantu ya nkaka ya siansi ya bo ke zitisaka mingi mpi ya ke kwikilaka na dilongi ya evolisio ke ndimaka ve mambu yai. Bo ke tubaka nde baselile ya ntete to bima ya mfunu ya ke salaka yo katukaka na zulu mpi yo bwaka na ntoto. Sambu na nki bo ke tubaka mutindu yina? Sambu ata bantu ya siansi me salaka bikesa mingi, bo ke kukaka ve kumonisa nde luzingu lenda katuka na ba molécule ya ke zingaka ve. Na 2008 Alexandre Meinesz, longi mosi ya nene ya siansi ya ke longukaka bima ya ke zingaka (biologie) tubilaka diaka diambu yai ya ke yangisaka bantu mingi. Yandi tubaka nde na bamvula 50 ya me luta “ata nsosa mosi ve ke ndimisaka bangindu ya bantu yina ke tubaka nde bima ya ke zingaka na ntoto katukaka na bima ya ke zingaka ve mpi mambu ya mpa ya bantu ya siansi ke bakisa bilumbu yai ke ndimisa yo ve.”1
Bansosa ke monisa nki? Mvutu na ngiufula yai, Babebe ke katukaka na wapi? me zabana mbote mpi yo lenda basisa ve bantembe. Luzingu ke katukaka ntangu yonso na luzingu yina vandaka ntete. Keti mambu salamaka na mutindu ya nkaka bamvula mingi me luta? Keti luzingu kudibasikilaka na bima yina ke zingaka ve? Keti mambu ya mutindu yai lenda salama mpenza?
Bantu ya mayele me bakisaka nde sambu selile kulanda kuzinga, ba molécule yai tatu fwete vukana: ADN (acide désoxyribonucléique), ARN (acide ribonucléique) mpi ba protéine. Bubu yai, bantu fioti ya siansi ke tubaka nde selile ya ke zingaka kudibasikilaka na bima yina ke zingaka ve. Keti ya kieleka ARN to ba protéine kudibasikilaka mpenza? *
Stanley Miller na 1953
Mambu yina salamaka sambu na mbala ya ntete na 1953 ke pusaka bantu mingi ya siansi na kutuba nde luzingu kudibasikilaka. Na mvula yina, Stanley Miller salaka ba acide aminé, disongidila bima ya fioti-fioti yina ke salaka ba protéine, ntangu yandi tindaka kura na kati ya ba gaz yina yandi vukisaka. Na ngindu na yandi, ba gaz yina vandaka kumonisa mupepe yina vandaka kutanina ntoto na luyantiku. Diaka, bo me zwaka mpi ba acide aminé na kati ya bima yina ke vandaka bonso matadi na zulu (météorite). Keti mambu yai ke monisa nde bima yonso ya mfunu ya ke salaka nde luzingu kuvanda kudibasikilaka?
Robert Shapiro longi mosi ya nene (professeur émérite) ya vandaka kulonga chimie na Iniversite ya New York ke tuba nde: “Bantu ya nkaka sonikaka nde bima yonso ya mfunu ya ke salaka nde luzingu kuvanda ke salamaka kukonda mpasi kaka mutindu Stanley Miller salaka yo mpi nde yo yonso ke vandaka na kati ya ba météorite. Kansi yo kele ve mutindu yina.”2 *
Beto tubila molécule ya bo ke bingaka ARN. Ba molécule ya fioti-fioti ya bo ke bingaka ba nucléotide ke salaka yo. Nucléotide kele molécule mosi ya me swaswana mpenza ti acide aminé mpi yo me salamaka na mutindu mosi ya kuyituka kuluta acide aminé. Shapiro ke tuba nde “bo me salaka ntete ve ba nucléotide na kulanda mayele yina Miller sadilaka mpi bo me zwaka yo ve na kati ya ba météorite.”3 * Yandi tubaka diaka nde shanse ya kutuba nde bima ya fioti-fioti (composés chimiques) ke vukanaka sambu na kusala molécule ya ARN yina ke salaka ba molécule ya nkaka “kele kibeni fioti mpi nde yo me salamaka ntete ve ata mbala mosi na konso kisika yina (Univers).”4
Yo ke lombaka ARN (1) sambu na kusala ba protéine (2), ata mpidina yo ke lombaka mpi ba protéine sambu na kusala ARN. Inki mutindu yo zole lendaka kudibasikila na mbala mosi? Kitini 2 ta tubila bima ya bo ke bingaka ribosome (3).
Inki beto lenda tuba sambu na ba protéine? Ba acide aminé 50 to mingi kibeni ya me vukana na ndonga mosi buna ke salaka yo. Na kati ya selile, protéine mosi ke vandaka ti ba acide aminé kiteso ya 200. Nkutu, Selile mosi ke vandaka ti ba protéine mingi ya mutindu na mutindu. Shanse ya kutuba nde protéine mosi ya kele kaka ti ba acide aminé 100 kudibasikila yo mosi na ntoto kele kibeni fioti (un sur un million de milliards).
Kana yo ke lombaka nde muntu ya siansi kuvanda mayele sambu na kusala ba molécule ya kuyituka, keti beto lenda tuba nde ba molécule ya ke yitukisa mingi mpenza ya ke vandaka na kati ya selile kudibasikilaka?
Hubert Yockey, muntu mosi ya mayele ya ke ndimaka dilongi ya evolisio, ke tuba mpi mambu ya mutindu mosi. Yandi ke tuba nde: “Sambu na luyantiku ya luzingu, beto lenda tuba ve ata fioti nde ‘ba protéine salamaka ntete.’”5 Yo ke lombaka ARN sambu na kusala ba protéine ata mpidina yo ke lombaka mpi ba protéine sambu na kusala ARN. Ba protéine mpi ba molécule ya ARN lendaka ve kudibasikila. Ebuna nki zolaka kusalama kana yo kudibasikilaka na kisika mosi mpi kaka na ntangu mosi? Inki mutindu yo zolaka kuvukana sambu na kusala ba protéine mpi ba ARN ya nkaka yina lenda landa kuzinga yo mosi? Carol Cleland, * muntu mosi ya ke salaka na institut d’astrobiologie de la NASA ke tuba nde: “Shanse ya kutuba nde ba protéine mpi ba molécule ya ARN vukanaka kaka yo mosi buna mpi nde yo kudibasikila kele kibeni fioti.” Yandi ke tuba diaka nde: “Ata mpidina, bantu mingi ya mayele ke tubaka nde kana bo bakisa mbote mutindu ba protéine mpi ARN ke salaka ba protéine mpi ARN ya nkaka, yo ta sadisa bo mpi na kubakisa mutindu yo ke salaka na bumosi.” Yandi ke tuba diaka mambu yai sambu na bantu ya ke tubaka nde ba molécule yai kudibasikilaka: “Ata muntu mosi ve na kati na bo me tendulaka mbote-mbote mutindu yo salamaka.”6
Yo ke lombaka muntu ya mayele sambu na kusala robot ya ke zingaka ve, ebuna nge ke yindula nde yo ke lombaka nki sambu na kusala selile ya ke zingaka to mpi muntu?
Sambu na nki bansosa yai kele mfunu? Yindula mpasi yina bantu ya ke yindulaka nde luzingu kudibasikilaka ke kutanaka ti yo. Bo me zwaka na kati ya ba météorite, ba acide aminé ya ke vandaka mpi na kati ya baselile ya ke zingaka. Bo me salaka na dikebi yonso ba molécule ya nkaka ya kuyituka na balaboratware na bo. Bo ke yindulaka nde nsuka-nsuka bo ta sala bima yonso ya ke vandaka mfunu sambu na kusala selile. Beto lenda fwanisa mambu ya bo ke sala ti mambu yina muntu mosi ya siansi ke sala ntangu yandi ke baka bima ya ke vandaka dezia mpi ke kumisa yo kibende, kopale, kole (silicone) mpi bansinga ya kura sambu na kusala robot yina ta salaka ba robot ya nkaka. Kana yandi sala buna, nki yandi ta monisa? Ya kieleka, yandi ta monisa kaka nde muntu ya mayele lenda sala masini mosi ya kuyituka.
Mutindu mosi mpi kana bantu ya siansi kukaka kusala selile, bo zolaka kusala kima mosi ya ke yitukisa kibeni. Keti bo zolaka kutuba nde selile yango kudibasikilaka? Ya kieleka, bo zolaka ve kutuba mpidina!
Inki nge ke yindula? Tii bubu yai, mambu yonso ya siansi ke monisa nde luzingu ke katukaka kaka na luzingu yina vandaka ntete. Kele ve ti mambu ya ke monisa nde bima ya ke zingaka ve vukanaka sambu na kusala selile ya ke zingaka.
Mutindu nge me zaba mambu yai, keti nge lenda ndima nde selile kudibasikilaka? Na ntwala ya kupesa mvutu na ngiufula yai, tadila mbote-mbote mutindu selile ke salamaka. Mpidina, nge ta zaba kana mambu yina bantu ya nkaka ya siansi ke tubaka sambu na luyantiku ya luzingu kele ya kieleka to kana yo kele kaka masolo ya luvunu bonso yina bibuti ya nkaka ke telaka mbala mingi bana na bo sambu na kutubila kisika babebe ke katukaka.
^ Beto ta mona kana ADN kudibasikilaka to ve na kitini 3 ya ke tuba nde, “Bansangu ya ADN Ke Katukaka na Wapi?”
^ Longi yai ya nene Shapiro ke ndimaka ve nde Nzambi muntu salaka luzingu. Yandi ke yindulaka nde luzingu kudibasikilaka na mutindu yina bantu me bakisaka ntete ve mbote.
^ Na 2009, bantu ya siansi ya iniversite ya Manchester na Angleterre tubaka nde bo me sala ba molécule yina bo ke bingaka nucléotide na laboratware. Kansi Shapiro ke tuba nde metode ya bo sadilaka “ke wakana ve ata fioti ti mambu yina lenda sadisa bantu na kusala ARN.”
^ Cleland ke ndimaka ve nde Nzambi muntu salaka bima yonso. Yandi ke kwikilaka nde luzingu kudibasikilaka na mutindu yina bantu me bakisaka ntete ve mbote.
Nge Lenda Sepela Mpi Ti
NZOZULU YA NKENGI
Sambu na Nki Nzambi Gangaka Ntoto?
Keti lukanu ya Nzambi sambu na ntoto ta lungana?
