1-ҒЫ СУРЫҒ
Чуртас хайдаң килген?
Палаларны хайдаң алчалар? Син іҷе-пабаңнаң іди сурғазың ма? Хайди олар нандырҷаңнар? Сині ам даа кічиҷек тіп алай килістіре сӧстер таппин, олар сым полҷаңнар алай сині паза сурбазын тіп: «Ӧзіп алзаң, піліп аларзың», — тіҷеңнер. Алай нымахха тӧӧй чоохтар чоохтаҷаңнар. Син, тізең, ӧс парғанда, ол чоохтарға киртінмин сыххазың. Че чуртасха паза хоныхха тимненіп алар ӱчӱн, прайзына — оолларға даа, хыстарға даа — пу сурыға нандырығ таап аларға кирек.
Хайди іҷе-пабалар палаларны хайдаң алчатханын чоохтирға уйатчалар, учёнайлар чуртас хайдаң килген тіп сурыға нандырарға ідӧк сидіксінчелер. Пу сурыға киртістіг нандырығ кізінің чуртазына теелерге айабас. Че сынында чуртас хайдаң килген?
Кізінің оплодотвореннай яйцеклетказы 800 хати чоон иде кӧзіділче
Учёнайлар ниме тіпчелер? Эволюцияа киртінчеткеннернің піреелері чуртас миллиард чыллар мының алнында уғаа тирең талайда пасталған тіпчелер. Оларның сӧстерінің хоостыра, анда химическай элементтер кинетін палғалыс парғаннар. Ол палғалыстардаң молекулалар пол парғаннар. Молекулалардаң, тізең, пасха молекулалар пол сыхханнар. Ол учёнайлар Чирде чуртас пір алай нинҷе-де «олаңай» клеткадаң пол парған тіп санапчалар.
Пасха учёнай-эволюционисттер, тізең, іди сағынминчалар. Олар пастағы клеткалар алай оларның ӧӧн чардыхтары хан тигірдең килген тіпчелер. Ноға? Учёнайлар чуртас тіріг нимес нимедең сыхханнаңар киречілестер таппааннар. 2008 чылда биологияның профессоры Александр Менеж ол сурыға хайығ салған. Ол халғанҷы 50 чыл аразында «чуртас чирде молекулярнай мӱннең пол килгенін опыттар киречілебинчелер паза научнай наа пілістер анзын кӧзітпинчелер» тіпче1.
Факттар ниме чоохтапчалар? Палаларны хайдаң алчалар тіп сурыға нандырығ пілдістіг. Чуртас чуртастаңох сыхча. Чуртас пасталғанда, ол закон сайбал парған ма? Чуртас тіріг нимес нимедең пол парған ма?
Істезігҷілер ӱс молекула — ДНК (дезоксирибонуклеиновай кислота), РНК (рибонуклеиновай кислота) паза белок — хада тоғынза ла, тіріг клетка полар тіпчелер. Тіріг нимес нимелер, палғалызып, тіріг клетка пол парған тіпчеткен учёнайларның саны амғы туста уғаа асхынах. Че РНК паза белок пос алынҷа ла пол парарҷыхтар ба? a
Стэнли Миллер, 1953 чыл
1953 чылда пір эксперимент иртірілген. Ол эксперимент соонда кӧп учёнайлар чуртас позы ла пол килген тіп санап сыхханнар. Ол чылда Стэнли Миллер, пасха-пасха газтарны пір ідіске киріп алып, электрическай разрядтар иткен. Іди белокты пӱдірҷең нинҷе-де аминокислоталар алай «кірпистер» идіп алған. Наа ла пӱткен Чирнің атмосферазында андағ газтар полғаннар тіп санаан. Соонаң аминокислоталарны ідӧк метеориттерде тапчаңнар. Че прай пу наа пілістер чуртастың ӧӧн «кірпистері» постары ла пол парғанын таныхтапча ба?
Нью-Йорктағы университеттегі химияның саблығ профессоры, Роберт Шапиро, тіпче: «Пірее учёнайларның кӧрістері хоостыра, чуртастың прай „кірпистерін“ Миллернің экспериментінең паза метеориттердең алып аларға чарир. Че анзы андағ нимес» b2.
РНК тіп молекуланы кӧр кӧреелер. Ол кічиҷек молекулаларнаң, нуклеотидтернең, пӱтче. Нуклеотидтернің пӱдізі аминокислоталарның пӱдізінең илееде хадыл. Роберт Шапиро чоохтапча: «Электричество разрядынаң опыттар идіп, нуклеотидтер сығарып алғаннарына паза оларны метеориттерде таап алғаннарына пір дее киречілестер чоғыл»3. Аймах-пасха химическай элементтердең РНК тіп молекулалар кинетін постары ла пол парғаны уғаа ікінҷілестіг. Анаң ол тіпче: «Андағ ниме Тилекейде пол парған полза, хайхасха саналарҷых»4.
Белоктар пӱдірерге РНК (1) кирек, РНК, тізең, белок (2) чох пӱтпинче. Андағда хайди оларның пірсі дее, уламох ікізі дее пір саңай пос алынҷа пол парар? Рибосомнардаңар (3) 2-ҷі пастағда чоох парар.
Белоктың молекулаларынаңар ниме тирге чарир? Белокха удур-тӧдір палғалыстығ 50 дее, муңар даа аминокислоталар кірчелер. «Олаңай» клетканың тоғынчатхан белогында 200-че аминокислота. Че андағ даа клеткаа муңар аймах-пасха белок кірче. Чирде 100 аминокислоталығ белоктың пір ле молекулазы позы ла пол парар ӱчӱн, ол аминокислоталар квадриллион хати пірікселер, пір ле андағ молекула пол парарға шанс пар.
Лабораторияда пӱдізі олаңай нимес молекуланы идіп алар ӱчӱн, учёнайның пілізі паза кӱзі кирек полза, хайди клетканың хай-хай хадыл молекулалары пос алнынҷа ла пол парарлар?
Эволюцияа киртінчеткен істезігҷі, Хьюберт Йоки, тіпче: «Чуртас белоктардаң пастал полбас»5. Белоктар пӱт парар ӱчӱн, РНК кирек, РНК пӱдер ӱчӱн, тізең, белоктар кирек. Андағ кирек полары уғаа ікінҷілестіг полза даа, белоктың молекулалары паза РНК пір орында, пір туста пол парған полза чи? Олар хада кӱстеніп, позы позына тӧӧй чуртасты тӧрітчеткен чуртас ит поларҷыхтар ба? НАСА-ның тоғысчызы, Кэрол Клиленд c піди тіпче: «Сынында андағ кирек (белоктар паза РНК постарының алынҷа пірік парары) хаҷан даа пол полбасчых тіп пілдірче. Че істезігҷілернің кӧбізі, белоктар паза РНК пастап постарының алынҷа хайди пол парғаннарын піліп алзалар, оларның чуртасты хайди пӱдіріп алғаннары позы ла пӧгіл парар тіп санапчалар». Чуртастың «кірпистері» постары ла пол парған тіп ӱгретчеткен амғы теориялардаңар ол піди тіпче: «Оларның пірдеезі хайди анзы пол парғанын киртістіг иде чарытпинча»6.
Роботты идерге хыйға кізі кирек полчатса, тіріг клетканы, уламох кізіні чайир ӱчӱн, ниме кирек?
Пу факттар ноға аарлығлар? Сағын кӧр, чуртас позы ла пол парған тіп санапчатхан учёнайлар хайдағ сидіксініске урун парғаннар. Олар тіріг клеткада пар аминокислоталарның піреелерін идіп алғаннар. Анаң, чахсы сағынып алған опыттар идіп, пӱдізі олаңай нимес молекулалар сығарып алғаннар. Ол учёнайлар пола-пола «олаңай» клеткаа кирек нимелерні прай идіп аларға ізенчелер. Олар чир-чайаанның элементтерінең тимір, пластик, силикон идіп, робот пӱдірчеткен изобретательге тӧӧйлер. Анаң ол изобретатель роботты позына тӧӧй роботтар идерге программировать полча. Анзы нимені киречілепче? Хыйға кізі уғаа чахсы машинаны пӱдір поларын на киречілепче.
Учёнайлар клетканы идіп алған ползалар, уғаа хайхастығ поларҷых. Че анзы клетка позы алынҷа пол парғанын кӧзідерҷік пе? Чох! Аны кем-де чайаанын кӧзідерҷік!
Син ниме сағынчазың? Прай киречілестер чуртас чуртастаң на пол поларын кӧзітчелер. «Олаңай» даа тіріг клетка тіріг нимес элементтердең пос алынҷа ла пол парғанынаң чаразарға уғаа улуғ киртініс кирек.
Андағ нимее киртінерге синің тӧстег пар ба? Пу сурыға нандырар алнында, клетканың пӱдізін чахсы арах істес кӧреең. Анзы сағаа учёнайларның чуртас позы ла пол парған тіпчеткені орта ба алай іҷе-пабалар чоохтапчатхан нымахтарға тӧӧйлер бе піліп аларға полыс пирер.
a ДНК позы ла пол парар ба тіп сурығ 3-ҷі пастағда ӱзӱрілер. Ол пастағ «Устағлар хайдаң килгеннер?» тіп адалча.
b Профессор Шапиро чайалысха киртінминче. Чуртас піске пілдістіг нимес оңдайнаң позы ла пол килгеніне киртінче. 2009 чылда Манчестердегі (Англия) университеттің учёнайлары лабораторияда нинҷе-де нуклеотид идіп алғаннар. Че Шапиро андағ оңдайнаң РНК-ны ит полбас тіпче.
c Кэрол Клиленд чуртас чайалғанына киртінминче. Чуртас, піске пілдістіг нимес оңдайнаң, позы ла пол парған тіп санапча.
