1-سۇراق
تىرشىلىك قايدان باستاۋ الدى؟
كىشكەنتاي كەزىڭدە اتا-اناڭنان: «بالا قايدان پايدا بولادى؟»— دەپ سۇراعانسىڭ با؟ سوندا نە دەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى؟ ولار سەنىڭ جاسىڭدى ەسكەرىپ، سۇراعىڭدى جاۋاپسىز قالدىرعان بولار نە ىڭعايسىزدانىپ قالعاندىقتان قىسقا عانا قايىرا سالعان شىعار. بالكىم، ويدان شىعارىلعان اڭگىمە ايتىپ قۇتىلعان بولار. دەسە دە ٵربىر بالا ەسەيە كەلە نارەستەنىڭ قالاي دۇنيەگە كەلەتىنىن ٴبارىبىر ٴبىلۋ قاجەت.
اتا-انالاردىڭ بالانىڭ وسى ٴبىر سۇراعىنا جاۋاپ بەرۋدەن قاشقاقتايتىنى سياقتى، كەيبىر عالىمدار ودان الدەقايدا ماڭىزدى سۇراقتى تالقىلاۋدان تارتىنادى. بۇل — «تىرشىلىك قايدان باستاۋ الدى؟» دەگەن سۇراق. وسى سۇراققا تولىققاندى جاۋاپ العانىمىز ومىرگە دەگەن كوزقاراسىمىزعا قاتتى اسەر ەتۋى مۇمكىن. ولاي بولسا، بۇل ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزەيىك.
ادامنىڭ ۇرىقتانعان جۇمىرتقا جاسۋشاسى (800 ەسە ۇلعايتىلعان)
كوپتەگەن عالىمدار نە دەيدى؟ ەۆوليۋسياعا سەنەتىن كوپ ادام جەر بەتىندەگى تىرشىلىك وسىدان ميللياردتاعان جىل بۇرىن مۇحيت تۇڭعيىعىندا نە سۋدىڭ تاسۋى كەزىندە جاعالاۋدا پايدا بولدى دەپ پايىمدايدى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، وسىنداي ورتادا دامىعان حيميالىق قوسىلىستار وقىستان بىرىگىپ، كوپىرشىك تارىزدەس زاتتارعا اينالدى. ولار كۇردەلى مولەكۋلالاردى قۇراپ، كوبەيە باستادى. ەۆوليۋسيونيستەر جەر بەتىندەگى كۇللى تىرشىلىك سول ٴبىر نە بىرنەشە «قاراپايىم» جاسۋشالاردان پايدا بولدى دەپ سەنەدى.
الايدا بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيتىن عالىمدار دا بار. ولار العاشقى جاسۋشالار نە ولاردىڭ نەگىزگى بولىكتەرى عارىشتان كەلىپ ٴتۇستى دەپ ويلايدى. نەگە؟ ويتكەنى كوپ كۇش جۇمسالعانىنا قاراماستان، تىرشىلىكتىڭ ٶلى مولەكۋلالاردان پايدا بولۋى مۇمكىن ەكەنى ٵلى كۇنگە دەيىن دالەلدەنگەن جوق. 2008-جىلى بيولوگيا عىلىمىنىڭ پروفەسسورى الەكساندر مەنەج وسى ماسەلەگە ايرىقشا نازار اۋداردى. ونىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى 50 جىلدا «جەر بەتىندەگى تىرشىلىك كەنەتتەن مولەكۋلالىق سورپادان پايدا بولدى دەگەن بولجامدى ەشقانداي تاجىريبە دالەلدەمەدى ٵرى بۇگىنگى عىلىمي جەتىستىكتەر دە ونى راستامايدى»1.
ايعاقتار نە دەيدى؟ بالانىڭ اتا-انادان پايدا بولاتىنىن ەشكىم دە داۋعا سالمايدى. بۇل — بارىنە بەلگىلى شىندىق. ٴتىرى جان ٴتىرى جاننان پايدا بولادى. ال تىرشىلىك باستاۋ العاندا وسى زاڭدىلىق نەگە بۇزىلدى؟ راسىندا دا، تىرشىلىكتىڭ ٶلى دەنەدەن كەزدەيسوق پايدا بولۋى مۇمكىن بە؟ مۇمكىن بولسا، بۇعان قانشالىقتى كەپىلدىك بەرۋگە بولادى؟
زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، جاسۋشا، كەم دەگەندە، ٷش كۇردەلى مولەكۋلانىڭ ٶزارا بايلانىسۋىنىڭ ارقاسىندا تىرشىلىك ەتەدى. بۇل مولەكۋلالار مىنالار: دنق (دەزوكسيريبونۋكلەين قىشقىلى)، رنق (ريبونۋكلەين قىشقىلى) جانە اقۋىز. بۇگىندە ٴتىرى جاسۋشا ٶلى دەنەلەردىڭ وقىستان بىرىگۋى ناتيجەسىندە پايدا بولدى دەگەنگە سەنەتىندەر كەمدە-كەم. دەسە دە رنق-نىڭ نە اقۋىزدىڭ كەزدەيسوق پايدا بولۋى قانشالىقتى مۇمكىن ەكەنىن قاراستىرىپ كورەيىك a.
ستەنلي ميللەر، 1953-جىل
1953-جىلى ستەنلي ميللەر جاساعان العاشقى تاجىريبە كوپ عالىمداردى تىرشىلىكتىڭ كەزدەيسوق پايدا بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە سەندىردى. ول تىرشىلىك باستاۋ العان كەزدەگى اتموسفەرانى بەينەلەگەن گاز قوسپالارىنا ەلەكتر رازريادىن جىبەرىپ، اقۋىزدىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى — امينقىشقىلدارىنىڭ كەيبىر تۇرلەرىن الدى. كەيىننەن امينقىشقىلدارى عارىشتان تۇسكەن مەتەوريتتىڭ قۇرامىنان دا تابىلدى. وسى اشىلعان جايتتار ٴتىرى اعزالاردى قۇرايتىن نەگىزگى بولشەكتەر كەنەتتەن، ەش قيىندىقسىز پايدا بولا الادى دەگەندى بىلدىرە مە؟
نيۋ-يورك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حيميا عىلىمىنىڭ پروفەسسورى روبەرت شاپيرو بىلاي دەيدى: «كەيبىر عالىمداردىڭ ويىنشا، جاسۋشانى قۇرايتىن نەگىزگى بولىكتەردىڭ بارلىعى ميللەر جاساعان تاجىريبەدەگىدەي وپ-وڭاي پايدا بولا الادى جانە مەتەوريتتەردىڭ قۇرامىندا دا كەزدەسەدى. ٴبىراق بۇلاي بولۋى ەكىتالاي».2 b
مىسالعا، رنق مولەكۋلاسىن الايىق. ول نۋكلەوتيد دەپ اتالاتىن كىشىگىرىم مولەكۋلالاردان تۇرادى. نۋكلەوتيد امينقىشقىلدارىنان وزگەشە، كۇردەلىرەك بولىپ كەلەدى. شاپيرونىڭ ايتۋىنشا، «وسى كۇنگە دەيىن نۋكلەوتيدتىڭ قانداي دا ٴبىر ٴتۇرىنىڭ رازرياد جىبەرۋ ارقىلى الىنعانى نە مەتەوريتتەردە كەزدەسەتىنى جايلى ەشقانداي دەرەك تىركەلگەن جوق»3. ٶز بەتىنشە كوبەيە الاتىن رنق مولەكۋلاسىنىڭ حيميالىق قوسىلىستاردان كەزدەيسوق «پايدا بولۋى ەكىتالاي. بۇل تىم بولماعاندا ٴبىر رەت ورىن السا، ناعىز عاجايىپتىڭ ٶزى بولار ەدى»4.
اقۋىز ٴتۇزىلۋ ٷشىن (1) رنق، ال رنق ٴتۇزىلۋ ٷشىن (2) اقۋىز قاجەت. ەكەۋىنىڭ ٴبىر ۋاقىتتا پايدا بولۋى بىلاي تۇرسىن، جەكە ٴارقايسىسىنىڭ وزدىگىنەن پايدا بولۋى قانشالىقتى مۇمكىن؟ (3) ريبوسومالار 2-بولىمدە قاراستىرىلادى.
ال اقۋىز جايلى نە دەۋگە بولادى؟ ول ٴبىر-بىرىمەن قاتاڭ تارتىپپەن بايلانىسقان 50 دەن بىرنەشە مىڭعا دەيىنگى امينقىشقىلىنان قۇرالۋى مۇمكىن. قاراپايىم بولىپ كورىنەتىن جاسۋشاداعى اقۋىز نەگىزىنەن 200 امينقىشقىلىنان تۇرادى. ٴتىپتى وسىنداي جاسۋشانىڭ وزىندە اقۋىزدىڭ مىڭداعان ٴتۇرى كەزدەسەدى. عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنشە، 100 امينقىشقىلىنان تۇراتىن ٴبىر عانا اقۋىزدىڭ جەر بەتىندە كەزدەيسوق پايدا بولۋى كۆادريلليون جاعدايدىڭ (1x1015) بىرەۋىندە عانا مۇمكىن.
زەرتحانادا كۇردەلى مولەكۋلالاردى ٴتۇزۋ ٷشىن عالىمنىڭ بىلىكتىلىگى قاجەت بولسا، ودان دا كۇردەلى مولەكۋلالار قالايشا وزدىگىنەن پايدا بولدى؟
ەۆوليۋسيونيست زەرتتەۋشى حيۋبەرت يوكي وسى جايتتى نىقتاي ٴتۇستى. ول: «تىرشىلىكتىڭ اقۋىزدان باستاۋ الۋى مۇمكىن ەمەس»،— دەيدى5. اقۋىز ٴتۇزىلۋ ٷشىن رنق قاجەت، ال رنق ٴتۇزىلۋ ٷشىن اقۋىز قاجەت. مۇمكىن ەكەنى ەكىتالاي بولسا دا، اقۋىز بەن رنق مولەكۋلالارى ٴبىر جەردە جانە ٴبىر ۋاقىتتا كەزدەيسوق پايدا بولا قالدى دەلىك. ٴبىراق ولاردىڭ ٶزارا بايلانىسىپ، ٶز بەتىنشە كوبەيە الاتىن دەربەس اعزا تۇزە العانىنا كىم كەپىل؟ ناسا-نىڭ مۇشەسى عالىم كەرول كليلەند c بىلاي دەيدى: «وسى كەزدەيسوق جايتتىڭ ورىن الۋ ىقتيمالدىعى جوقتىڭ قاسى. سويتسە دە عالىمداردىڭ كوپشىلىگى و باستاعى تابيعي ورتادا اقۋىز بەن رنق-نىڭ قالاي ٶز بەتىنشە پايدا بولعانىن بىلە السا، ولاردىڭ ٶزارا بايلانىسۋ ماسەلەسى وزدىگىنەن شەشىلىپ كەتەدى دەپ ويلايدى». ٴتىرى اعزالاردىڭ وسى نەگىزگى قۇرامداس بولىكتەرىنىڭ كەزدەيسوق پايدا بولۋىن تۇسىندىرەتىن تەوريالارعا قاتىستى كليلەند: «ولاردىڭ بىردە بىرەۋى مۇنىڭ قالاي بولعانىن تولىق تۇسىندىرە المادى»6،— دەيدى.
جانسىز روبوتتى قۇراستىرۋعا سانالى تۇلعا قاجەت بولسا، ٴتىرى ادامدى بىلاي قويعاندا، ٴبىر جاسۋشانىڭ ٶزىن جاساۋ ٷشىن نە قاجەت؟
بۇل ايعاقتاردىڭ قانداي ٴمانى بار؟ تىرشىلىك كەزدەيسوق پايدا بولدى دەپ ويلايتىن عالىمداردىڭ قانداي جاعدايعا تۇسكەنىن ويلاپ كورشى. ولار جاسۋشانىڭ قۇرامىندا كەزدەسەتىن كەيبىر امينقىشقىلدارىن الدى، سونداي-اق قاتاڭ باقىلاۋمەن جانە مۇقيات جۇرگىزىلگەن تاجىريبەلەردىڭ ارقاسىندا وزگە دە كۇردەلىرەك مولەكۋلالاردى جاساپ شىعاردى. ەندى عالىمدار «قاراپايىم» جاسۋشا تۇزۋگە قاجەتتى بولىكتەردىڭ بارلىعىن الۋعا ۇمىتتەنەدى. ولاردىڭ جاعدايىن روبوت جاساپ شىعارعىسى كەلگەن اداممەن سالىستىرۋعا بولادى. ول تابيعاتتا كەزدەسەتىن ەلەمەنتتەردى الادى دا، ولاردى بولات، پلاستيك، سىم مەن سيليكونعا اينالدىرىپ، روبوت جاسايدى. ٴسۇيتىپ، وعان ٶزى سياقتى روبوتتار جاساپ شىعاراتىن باعدارلاما ورناتادى. بۇل كىسى وسىلايشا نەنى دالەلدەيدى؟ ارى كەتكەندە، سانالى تۇلعانىڭ زاماناۋي روبوت جاساي الاتىنىن دالەلدەسە كەرەك.
عالىمدار تۇبىندە جاسۋشا جاساپ شىعارسا، بۇل شىنىمەن دە تاڭعالارلىق جايت بولار ەدى. الايدا مۇنىسىمەن ولار جاسۋشانىڭ كەزدەيسوق پايدا بولا الاتىنىن دالەلدەر مە ەدى؟ قايتا، سىرتتان بىرەۋ قاداعالاماسا، مۇنىڭ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن كورسەتپەي مە؟!
سەن نە ويلايسىڭ؟ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەردىڭ بارلىعى دا ٴتىرى جاننىڭ تەك ٴتىرى جاننان پايدا بولاتىنىن ايقىن كورسەتەدى. قاراپايىم بولىپ كورىنگەن جاسۋشانىڭ ٶزى ٶلى دەنەلەردەن كەزدەيسوق پايدا بولدى دەگەنگە نانۋ ٷشىن زور سەنىم قاجەت.
ايعاقتاردى ەلەمەي، وسىعان سەنگەنىڭ دۇرىس بولار ما ەدى؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرمەس بۇرىن، جاسۋشانىڭ قۇرىلىسىن ەگجەي-تەگجەيلى قاراستىرىپ كورەيىك. وسىنىڭ ارقاسىندا كەيبىر عالىمداردىڭ تىرشىلىكتىڭ پايدا بولۋىنا قاتىستى تەوريالارى دۇرىس پا، الدە كەيبىر اتا-انالاردىڭ بالانىڭ قايدان پايدا بولاتىنىن ٴتۇسىندىرۋ ٷشىن ايتاتىن ەرتەگىلەرى ىسپەتتى جالعان با، سوعان كوز جەتكىزەمىز.
a دنق-نىڭ كەزدەيسوق پايدا بولۋ ىقتيمالدىعى 3-بولىمدە («دنق-داعى نۇسقاۋلار قايدان پايدا بولدى؟») قاراستىرىلادى.
b شاپيرو تىرشىلىكتىڭ جاراتۋشىسى بار دەگەنگە سەنبەيدى. ونىڭ ويىنشا، تىرشىلىك ٵلى ٴبىز تانىپ بىلمەگەن جولمەن كەزدەيسوق پايدا بولعان. 2009-جىلى مانچەستەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (انگليا) عالىمدارى زەرتحانادا نۋكلەوتيدتىڭ ٴبىراز مولشەرىن الا العاندارىن مالىمدەدى. الايدا شاپيرونىڭ پىكىرىنشە، «ولاردىڭ قولدانعان ادىستەرى ەشقاشان رنق الەمىنە اپارمايدى».
c كەرول كليلەند جاراتۋ ىسىنە سەنبەيدى. ول تىرشىلىك ٵلى ٴبىز تانىپ بىلمەگەن جولمەن كەزدەيسوق پايدا بولدى دەپ ويلايدى.
قىزىقتى بولار مالىمەتتەر
«تىرشىلىك وزدىگىنەن پايدا بولدى ما؟»
تىرشىلىككە قولايلى پلانەتا
جەر پلانەتاسىنىڭ تىرشىلىككە قولايلى بولۋى بىرقاتار «ٴساتتى كەزدەيسوقتىقتاردىڭ» ارقاسىندا مۇمكىن بولىپ وتىر. بۇل راسىندا سوقىر كەزدەيسوقتىقتىڭ ناتيجەسى مە، الدە ارنايى ويلاستىرىلعان دۇنيە مە؟
جاستاردىڭ ساۋالدارى
تىرشىلىكتىڭ باستاۋى جاراتۋشى ما، ەۆوليۋسيا ما؟ ەۆوليۋسيا تەورياسىنا كۇماندانۋعا نەگىز بار ما؟ (2-ٴبولىم)
وسىعان قاتىستى 2 نەگىزگى ايعاقتى قاراستىر.
