IWUZYO 1
Uzye Uwumi Watalisile Wuli?
Uzye mukatela amukolowozyapo awakwasi winu ukuti, “Awana wakafuma kwi?” Nga mwakolowozizyepo, wamyasusile wuli? Ukulingana ni ciimo cinu nanti vino awakwasi winu wawa, ncepamwi wasuzilekovye. Nanti pamwi vino wamyasusile asa vino mwenecelanga. Nanti pamwi wapanzile vye ilyasi limwi pe kuno kukafuma awana, lino mwiiza mwazana ukuti alya wufi. Kweni umwana azipizile ukumanya icisinka pe vino cikawa pa kuti wumwi awe ni fuumo nu kupapa. Ukumanya vyo-o kungiza kumwavwe ndi wakula nanti wiza watwala nanti ukutwalwa.
Wulyanye vino awakwasi awavule wakakwivwa insoni ukulondolola kuno awana wakafuma, avino na wasayantisiti wamwi wakapotwa ukwasuka icete iwuzyo ilicindame nkaninye ilyakuti, Uzye ivya wumi vyafumile kwinye? Ukumanya icisinka kwe lyo-o iwuzyo kungakuma vino wumwi akalola uwumi. Uzye vwilani uwumi watalisile wuli?
Ulunsande nsande lwi lyenza lya mwanaci wino asunkinepo nu monsi. Pakuti luloleke wo-o walukuzizye imiku 800
Avyani vino wasayantisiti awavule wakalanda? Awavule wano wazumila mukuti ivintu vyapilusile vye, wangaminena ukuti uwumi watalicizile mu ciziwa nanti mwe sumbi kaali nkaninye. Wakalola ukuti mwe wenye sumbi amuno tumwi twizile atulemana ponga nu kupanga nge litetefulo apano twiza twatalika ukusalangana. Wasuwila ukuti ivya wumi vyonsinye mu nsi vyasangusilevye ukufuma ku tuntu ututici.
Wasayantisiti wanji wano wazumila mukuti ivintu vyapilusile vye wakakana co-o icinka. Weni wakalanda ukuti insandesande zya wumi izya kutalicilapo nanti vinji vino vikapanga insandensande zya wumi vizile munsi ukufuma mupela. Cino wakalandila wo-o, amuno kutawa uwusinincizyo wuno wukalanjizya ukuti ivya wumi vingafuma ku vintu vino visifuta. Mu 2008, e Alexandre Meinesz wino wasambilila nkaninye pa vyawumi walanzilepo cimwi icindame nkaninye. Walanzile ukuti ukucila pa myaka 50, ‘kutawa uwusinincizyo wuno wukalanjizya ukuti ivintu vizile aviwakovye, swinya na mwe vino wa sayanitisitinye wakalanda pasi cino cikalanjizya ukuti avisinka.’1
Uzye uwusinincizyo wukatwavwa ukumanya cani? Icasuko kwi wuzyo lya kuti, Uzye awana wakafuma kwinye, lyamanyikwa swinya na wantu wasipanzika. Lyonsinye icawumi cikafuma ku cawumi ciwuye. Nomba uzye tungati kwalinjiko impindi yimwi kali pano ivyawumi vyatalisile ukufuma ku vintu vino visifuta? Uzye kweni molimonye ivyawumi vingafuma kwe vino asa vyawumi? Kutawa icili consinye cino cikalanjzya ukuti icamusango wo-o cingacitika?
Wano wakavwambilizya pa wumi wazana ukuti, pakuti ulusandesande lutwalilile ukuwako, ivintu vitatu vizipizile ukuwombela ponga akuli kuti, e DNA (deoxyribonucleic acid), RNA (ribonucleic acid), na ma proteins. Mwe ya-a amanda awa sayantisiti vye watici wano wakalanda ukuti ulusandesande lungapangwa ukupitila mukusanzinkanya ivintu vino visifuta. Nomba uzye kwawako uwusinincizyo wuno wukalanjizya ukuti e RNA na ma proteins vizile aviwakovye ivyeneco? a
Stanley Miller mu 1953
Wa sayantisiti awavule wakakwelenganya ukuti ivyawumi vyasangusile vye, pamulandu na cino cacitisile mu 1953. Mwe wo-o umwaka e, Stanley L. Miller welezizye ukupanga vino wakakwita ukuti amino acids vino vikapanga proteins. Co-o cacitisile pano wapisizye amalaiti mu miza ya kupanga yino yakolana ni miza yino yawa mu lwelele luno lwazinguluka insi. Cazanwa nu kuti vino wakakwita ukuti amino acids yakazanwa na mu mawe yano yakapona ukufuma mu lwelele. Nomba uzye co-o cingasula mukuti vino vikapanga uwumi vizile aviwakovye ivyeneco?
E Robert Shapiro, wino wasambilila nkaninye icisambililo ce chemistry ku New York University walanzile ukuti, wakalemba wamwi “wazumila ukuti vyonsinye vino vikapanga uwumi wangavipanga nga wakoncelezya vino e Miller wacisile. Swinya wakalanda nu kuti vyonye vino vikapanga uwumi wavizanile na mwiwe lino wakakwita ukuti meteorites. Kweni vyo vitange vicitike.”2 b
Lekani tetulande katici pe RNA molecule. Yapangwa nutuntu ututici nkaninye tuno wakakwita ukuti nucleotides. E nucleotide yapusana nkaninye ne amino acid swinya yeni yapangwa nu tuntu utuvule nkaninye. E Shapiro walanzile ukuti “kusitela kuwe umuntu nanti wumwinye wino akatela apanga ama nucleotides ukupitilila mu kupisya amalaiti mu miza nanti ukupitila mukusambilila pa mawe yano wakakwita ukuti meteorites.”3 Walanzile nu kuti ukusandana kwe molecule ye RNA ukufuma ku vintu ivisanzinkane kusitela kucitike. Swinya watili “icamusango wo-o nga cacitisile nanti amuku wonganye ukukonsinye ku vintu vino vyawa mwi yulu nnti munsi, lungawa alongo ulukulu nkaninye luno lusiloleka.”4
RNA (1) yikalondekwa pakupanga ama proteins (2), ama proteins nayo yakalondekwa pakupanga RNA. Nga cakuti vyonsinye vyo-o vikalondekwa pakuti kuwe iciwuye, uzye tungati vikayizilakovye ivyeneco vyonganye? Tulilanda pa ma Ribosomes (3) mu ciputulwa 2.
Lekani tulande pa ma protein molecules. Ama molecules yangapangwa ku ma amino acids 50 nanti ama thousand ukupitila mukuyawika icete ponga. Mu lusande sande “longanye” mukawa ama amino acids ukufika na kwe 200. Ne mwe zyonye insande nsande mukawa ama proteins amalekane lekane amavule. Wano wasambilila nkani wakati, pakuti mwe protein yonganye muno muli ama amino acids 100 luyipange ulweneconye, lungawa alongo ulukulu nkaninye luno lungacitikavye mu mpindi ama billion.
Nga cakuti pakapinda sana ukuwomvya amano pakuti wa sayantisiti wapange e molecule mu ma laboratory yawo, uzye tungati ama molecule yano yakazanwa mu lusande nsande yayizizilekovye ayeneco?
Wino wasambilila sana e Hubert P. Yockey, wino wazumila mukuti ivintu vyapilusilevye, walanzile ukuti: “Uwumi wutatalicizile ku ma ‘proteins,’ icamusango wo-o citange cicictike”5 amuno vyonsinye vikalondekwa, ama proteins ne RNA. Pakuti e RNA yipangwe pazipizile ukuwa ama proteins, ne pakuti ama proteins yapangwe pazipizile ukuwa RNA. Nomba ngandi nga cakuti, vyonsinye vyoo viwili vyayizizileko ivyeneco pa mpindi iyili yonganye. Uzye nomba cingacitika ukuti ivyeneco vyonganye vitalike ukuwombela ponga nu kutunjilila uwumi? E Dr. Carol Cleland c uwa mu kawungwe ka National Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology Institute walanzile ukuti: “icamusango wo-o citange cicitike icakuti e RNA na ma proteins visanzinkane ivyeneconye,” “Lelo,” walanzile nukuti “wa sayantisti awavule wakalola ukuti nga pangawavye uwusinincizyo wakuti e RNA ne protein vyayipanzile ivyeneco vyonganye pakutalika, lyo na vyonsinye vyayiciticizile ivyeneco”. Pe vyonsinye vyo-o vino awantu wakalanda pe ya-a amalyasi yano yakalanda pe vino calinji pa kuti kuwe vyo-o vino vikalenga kuwe uwumi. Walanzile ukuti “pasi ivili vyonsinye vino vikapa uwusincizyo wakuti ivyamusango wo-o vingacitika.”6
Pakalondekwa umuntu pakupanga iloboti na pa kuwikamo ama programu pakuti litalike ukuwomba. Nga vyocikawa pa kupanga iloboti, nga pa lusande nsande peni na pakuti kuwe umuntu, uzye pasilondekwa wino wacilamo amano pakupanga vyonsinyene vyo?
Amulandu ci wuno cicindamizile ukumanya vyo-o ivisinka? Teyenganyani pe vino wasayantisiti wakasyupika pakuti walanjizye ukuti vyo-o vyapilusilevye. Ukuwa wazana ama amino acids yano yakazanwa mu nsande nsande ya zya vya wumi. Pakuti wapange ama molecules na yanji wakawombesya. Wakavwambilizya nu kwelezya yelezya mu ma laboratories yawo. Wakavwamba ukupanga vyonsinye vino vikalondekwa pakuti kuwe ulusande nsande “longa.” Vyo-o vino wakacita, tungavikolanya kwe sayantisiti wino akawomvya ivintu vino vyawako kali, apanjilamo icela iciwome, ama plastiki na ma waya, apano awomvya vyo-o mukupanjilamo iloboti. Apanga iloboti munzila yakuti lyapanga ama loboti yawuye. Uzye nga wacita wo-o, lyo acani cino akutunena? Lyokutunenavye ukuti pakuti kuwe camashini camusango wo-o pafwile ukuwa umuntu wa mano. Citange ciyiletekovye iceneco.
Wonye wo-o avino cingawa nga wasayantisiti wangakwanisya ukupanga ulusande-nsande. Nga wangakwanisya lyo wacita icintu ca kuzungusya. Uzye nomba lyo acani cino wakutunena—uzye lyowakutunena ukuti ulusande nsande lyayizizilekovye ulyeneco? Nga wacita wo-o lyo wakutunenavye ukuti ulusande nsande litaponilevye ngati alileka lelo kwalinji uwamano wino walupanzile?
Nga mwemwe mukutipo wuli? Vyonsinye vino wasayantisiti wazana vikalanjizya ukuti kusi icawumi cino cingafuma kwe cino cisi nu wumi. Fwandi pakuzumila ukuti “ulusandensande” lwafumilevye ku cintu cino citawa nu wumi pakalondekwa uwusinincizyo wa maka.
Ukulingana ni visinka vyonsinyene vino twalandapo, uzye mungati ivya wumi vyayizizilekovye ivyeneco vyonga? Pano mutani mwasuke lyo-o iwuzyo, uzye citange cizipe temulole vino ulusande nsande lukapangwa. Amuno ukucita wo-o kwandi kumyavwe ukulola, nga cakuti wo-o vino wa sayantisiti wakalanda ukuti avino calinji pakuti uwumi wuwe kweneko avisinka nanti nga vyapusana na vino awakwasi wakalanda nga wakulonda ukufisa awana wawo pe kuno kukafuma awana.
a Mu cipande 3 pa mutwe wa kuti “Uzye Ivyewo Vikafuma Kwinye?” tulilola nga ca kuti e DNA yizile ayikavye iyeneco.
b E Professor Shapiro atazumila mukuti ivyawumi vyelewuzilwe. Wazumila mukuti ivintu vizile aviwakovye munzila yino tutani twivwicisye. Mu 2009, wa sayantisiti wa ku University ya Manchester, England, wapanzile utuntu tumwi, utuma nucleotides. Lelo nanti ciwe wo-o e Shapiro walanzile ukuti ukulingana na vino nkulola inzila yino wapanjizilemo to-o, “yisikwivwana na vino cikawa pakuti e RNA yiweko.”
c We-e e Dr. Cleland atazumila mwe vino Baibolo yikalanda ukuti ivya wumi vyelewuzilwe, lelo wazumila ukuti vyonsinye vizile aviwako ivyeneco mu nzila yino tutani twivwicisye.
