Van’wasayense vo tala va ri yini? Vo tala lava pfumelaka eka ivholuxini, va ta ku byela leswaku vutomi byi sungule khale eka malembe ya tibiliyoni exidziveni kumbe endzenindzeni ka lwandle. Va vula leswaku endhawini yoleyo, tikhemikhali ti hlanganile ti vumba swibolwana, leswi na swona swi vumbeke timolekhuli kutani ti sungula ku ya ti tala. Va tshemba leswaku swilo leswi hanyaka swi lo tiendlekela ku suka eka molekhuli yin’we kumbe to hlayanyana leti vumbaka tisele.

Van’wasayense van’wana lava xiximekaka lava na vona va seketelaka ivholuxini a va yimi na yona mhaka leyi. Va vula leswaku tisele to sungula kumbe swiaki leswikulu swa tona swi huma kun’wana ku nga ri laha misaveni. Ha yini va vula tano? Hikuva hambiloko va tirha hi matimba, a va swi koti kombisa vumbhoni bya leswaku swilo leswi hanyaka swi nga huma eka swilo leswi nga hanyiki. Hi 2008, Profesa wa Biology Alexandre Meinesz, u vulavule hi  xiphiqo xexo. U vule leswi landzelaka eka malembe yo tlula 50 lama hundzeke, “a ku na vumbhoni lebyi twalaka lebyi seketelaka leswaku timolekhuli ti lo hlangana ti endla nchumu lowu hanyaka laha Misaveni nakambe a ku na munhu la tivaka leswaku sweswo swi endlekile naswona kwihi.”¹

Vumbhoni byi komba yini? Nhlamulo ya xivutiso lexi nge, Vana va huma kwihi? yi le rivaleni naswona a yi kaneteki. Vutomi byi huma eka swilo leswi hanyaka. Hambiswiritano, loko hi tlhelela eku sunguleni, xana swi nga endleka nawu lowu wu tluriwile? Swilo leswi hanyaka swi nga huma eka tikhemikhali leti nga hanyiki? Xana sweswo swi nga endleka hakunene?

Van’wasayense va dyondze leswaku ku va sele yi kota ku hanya, ku laveka mixaka yinharhu ya timolekhuli. Hi tihi timolekhuli ta kona? DNA (deoxyribonucleic acid), RNA (ribonucleic acid), na tiphrotheyini. Namuntlha, i van’wasayense vatsongo lava nga vulaka leswaku tikhemikhali leti hlanganeke leti nga hanyiki ti nga endla sele. Xana swa koteka leswaku RNA kumbe tiphrotheyini ti tiendlekela? a

Van’wasayense vo tala va vona onge vutomi byi lo tiendlekela hikwalaho ka nkambisiso kumbe exprimente leyi endliweke ro sungula hi 1953. Hi lembe rero, Stanley L. Miller u kote ku endla tiamino esidi tin’wana, ku nga tikhemikhali leti akaka tiphrotheyini, u endle tano hi ku hlanganisa swindzilwana swa gezi ni tigasi to hambanahambana leti a ehleketa leswaku i tigasi leti a ti kumeka emisaveni khale. Ku sukela kwalaho tiamino esidi ti kumeke ni le ka meteorite. Xana leswi va swi kumeke swi vula ku swilo leswi lavekaka leswaku ku va ni vutomi swi nga ti endlekela?

Robert Shapiro, profesa loyi a xiximiwaka wa khemistry wa le New York University u ri: “Vatsari van’wana va tshemba leswaku swiaki hinkwaswo leswi lavekaka leswaku nchumu wo karhi wu hanya swi nga vumbiwa hi ku olova hi ku tirhisa exprimente ya Miller naswona swiaki sweswo a swi kumeka ni le ka ti-meteorite. Kambe sweswo a hi ntiyiso.”² b

A hi buleni hi molekhuli ya RNA. Yi endliwe hi timolekhuli letitsongo leti vitiwaka nucleotides. Molekhuli ya nucleotide yi hambanile ni amino esidi naswona yi ni swiphemu swo tala ngopfu. Shapiro u ri: “A ku na ti-nucleotide leti ku vuriwaka leswaku ti tshame ti endliwa hi exprimente ya swindzilwana swa gezi kumbe leti kumekeke loko ku kambisisiwa maribye lama kumekaka ni le ka tipulanete tin’wana.”³ U tlhele a vula ku tichansi ta leswaku molekhuli ya RNA yi tiphindhaphindha yi suka eka tikhemikhali to tala i titsongo lerova loko swo endleka “ku nga na mpfula ya maribye.”⁴

Ku vuriwa yini hi timolekhuli ta protheyini? Ti nga endliwa hi tiamino esidi to sukela eka 50 ntsena kumbe ku ya eka ta magidi leti hlanganisiweke swin’we hi ku landzelelana ka tona. Hi ntolovelo protheyini  leyi tirhaka kahle yi na tiamino esidi ta 200. Hambi eka tisele teto, ku na magidi ya tiprotheyini to hambanahambana. Mhaka ya leswaku protheyini leyi nga ni tiamino esidi ta 100 ntsena yi nga tiendlekela hi yoxe laha misaveni ya kanakanisa, loko sweswo swo endleka dyambu ri nga pela evuxeni.

Mulavisisi Hubert P. Yockey loyi a seketelaka dyondzo ya ivholuxini u engeta a ku: “A swi koteki leswaku swilo leswi hanyaka swi ‘huma eka protheyini.’”⁵ Ku laveka RNA leswaku ku endliwa tiprotheyini, hilaha ku fanaka tiprotheyini na tona ta laveka eku endliweni ka RNA. Hambileswi swi kanakanisaka, a hi nge protheyini na RNA swi tikume swi humelerile eka ndhawu leyi fanaka ni hi nkarhi lowu fanaka, xana a swi ta swi kota ku tirhisana leswaku swi tiphindhaphinda swi tlhela swi endla nchumu lowu hanyaka? Dokodela Carol Cleland, c xirho xa National Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology Institute u vula leswaku, tichansi ta leswaku sweswo swi endleka i titsongo lerova loko swo endleka yi nga na dyambu ri lo hosi! U ya emahlweni a ku, “valavisisi vo tala va vula leswaku loko protheyini na RNA a swo kota ku tiendla hi ndlela ya ntumbuluko, ku tirhisana ka swona na kona a ku ta tiendlekela hi koxe.” Hi ku ya hi leswi va swi hlamuselaka hi mhaka ya leswaku swilo leswi hanyaka swi lo tiendlekela, Carol u ri: “Eka hinkwaswo leswi va swi vulaka, a xi kona ni xin’we lexi twalaka.”⁶

Lexi endlaka ku laveka vumbhoni. Valavisisi lava pfumelaka eka ku tiendlekela ka swilo va langutana ni xiphiqo. Xana wa xi vona xiphiqo xa kona? Va kume tiamino esidi to karhi leti kumekaka ni le ka tisele leti hanyaka. Hi ku tirhisa vukambisisi lebyi enteke, va swi kotile ku endla timolekhuli leti nga ni swiphemu swo tala eka ti-lab ta vona. Kahlekahle, va lava ku endla swiphemu hinkwaswo leswi lavekaka ku endla sele. Xiyimo xa vona xi nga fanisiwa ni n’wasayense loyi a tekaka swilo leswi nga kona hi ntumbuluko a swi hundzula nsimbi, pulastiki, silikhoni ni tintambhu ta gezi leswaku a endla rhoboto. Kutani a endla rhoboto yoleyo yi kota ku endla tin’wana. Loko a endla tano, u ta va a kombisa yini? Kahlekahle, u kombisa leswaku munhu loyi a tlhariheke a nga endla muchini wo hlamarisa.

Hilaha ku fanaka, loko van’wasayense va tshame va kota ku endla sele, a va ta va va endle nchumu wo hlamarisa swinene. Xana  hi ku va va kote ku endla sele va ta va va kombisa leswaku sele yi nga swi kota ku tiendlekela? Doo! Sweswo swi kombisa leswi hambaneke.

Wena u ri yini? Vumbhoni hinkwabyo bya sayense bya ha kombisa leswaku swilo leswi hanyaka swi nga huma ntsena eka nchumu lowu hanyaka. Sweswo swi lava leswaku munhu a tshemba eka nchumu lowu nga riki na vumbhoni leswaku a kota ku tshemba leswaku sele leyi hanyaka yi nga huma eka tikhemikhali leti nga hanyiki.

Endzhaku ko twa leswi hinkwaswo, xana wa swi tshemba? U nga se hlamula xivutiso lexi, vona ndlela leyi sele yi endliweke hayona. Ku endla tano, swi nga ku pfuna ku vona loko leswi van’wasayense van’wana va swi vulaka swi twala kumbe swi fana ni switori leswi vatswari va byelaka vana va vona mayelana ni laha vana va humaka kona.