Kasi ŵasayansi ŵanandi ŵakuti wuli? Ŵanandi awo ŵakugomezga kuti vyamoyo vikachita kusintha ŵakulongosora kuti vyaka mabiliyoni ivyo vyajumpha, umoyo ukambira mumphepete mwa chiziŵa kumalo ghanyake, panji pasi pa nyanja. Ŵakuti kumalo ghambura kumanyikwa agha, tumichere tunyake (chemicals) tukawunjikana pamoza nga ni mphovu, tukapanga tunthu twakuchemeka molekyu (molecule), ndipo tukamba kwandana. Iwo ŵakugomezga kuti vyamoyo vyose pa charu vikaŵako mwangozi waka kufuma ku selo limoza mwa mamolekyu ghakwamba agha panji kujumphirapo.

Ŵasayansi ŵanyake ŵakuchindikika, awo ŵakugomezga kuti vyamoyo vikachita kusintha, ŵakususka sachizgo ilo lili pachanya. Iwo ŵakusachizga kuti maselo ghakwamba, panji vigaŵa vikuruvikuru ivyo vikapanga maselo agha, vikiza pa charu kufuma mu mlengalenga. Chifukwa wuli? Chifukwa ntchakuti nangauli ŵasayansi ŵayezga kupenja, kweni ŵatondeka kusanga ukaboni wakuti umoyo ungamba wekha kufuma ku mamolekyu  gha vinthu vyambura umoyo. Mu 2008, Pulofesa Alexandre Meinesz wakalongosora kuti ichi ntchakusuzga kugomezga. Iyo wakati mu vyaka 50 ivyo vyajumpha, “ŵasayansi ŵapenjelera na kupima, kweni ŵandawusange ukaboni wakukolerana na maghanoghano ghakuti umoyo pa charu ukaŵako mwangozi waka kufuma ku mamolekyu agho ghakawunjikana ghekha, nakuti ivyo ŵasayansi ŵakubowozga vikukolerana yayi na sachizgo ili.”¹

Kasi ukaboni ukuvumbura vichi? Ŵanthu ŵakulongosora makora icho chikuchitika kuti bonda waŵeko, ndipo palije uyo wakususka. Nyengo zose umoyo ukufuma ku chamoyo. Kweni kasi vingachitika kuti panyake yikaŵapo nyengo, kale chomene, apo vikachitikanga mwakupambanako? Kasi vingachitika kuti umoyo uŵeko wekha kufuma ku michere ya vinthu vyambura umoyo? Kweni vingachitika nadi imwe?

Ŵasayansi ŵali kupima na kusanga kuti mamolekyu ghamitundu yitatu ghakovwirana kuti selo liŵe lamoyo. Pali DNA (deoxyribonucleic acid), RNA (ribonucleic acid), na mapulotini. Mazuŵa ghano, mbasayansi ŵanandi yayi awo ŵangakosera pa fundo yakuti selo lamoyo likaŵako mwamwaŵi waka kufuma ku michere ya vinthu vyambura umoyo. Kweni kasi vingachitika kuti mamolekyu gha RNA panji mapulotini ghaŵeko mwamwaŵi waka? *

Ŵasayansi ŵanandi ŵakughanaghana kuti umoyo ungaŵako wekha, chifukwa cha ivyo wakachita wasayansi yumoza mu 1953. Mu chaka icho, Stanley L. Miller wakapanga maamino asidi (amino acids), tumichere uto tukupanga pulotini. Wakachita ivi pakunjizga magesi mu chinthu icho mukaŵa mphepo zakupambanapambana izo ŵakatenge zikaŵako kale chomene pa charu. Kwambira mu chaka icho, ŵasayansi ŵasangaso maamino asidi mu chinthu chinyake (meteorite) icho chikawa kufuma mu mlengalenga. Kasi agha ni maukaboni ghakuti vyose ivyo vikukhumbikwa kuti umoyo uŵepo vingaŵako mwamwaŵi waka?

Pulofesa Robert Shapiro, pa New York University, wakati “ŵanyake awo ŵakulemba mabuku ŵakuwona nga vyose ivyo vikukhumbikwa kuti umoyo uŵepo, munthu wangapanga kwambura suzgo, nga umo wakachitira Miller, ndipo vikusangika mu vinthu ivyo vikuwa kufuma mu mlengalenga. Kweni ndimo viliri yayi.”² *

Tiyeni tiyiwone makora molekyu ya RNA. Yikupangika na mamolekyu ghachokoghachoko ghakuchemeka nyukliotaidi (nucleotides). Nyukliotaidi yikupambanako na amino asidi ndipo yili na vinandiko. Shapiro wakuti “palije munthu uyo wali kupangapo nyukliotaidi pakugwiliskira ntchito magesi, nakuti yindasangikepo mu vinthu ivyo vikuwa kufuma mu mlengalenga.”³ Kweniso wakuti ntchakukayikiska chomene usange vingachitika kuti RNA yipangike yekha kufuma ku michere na kwamba kwandana, ndipo “ungaŵa mwaŵi ukuru chomene usange ivi vingachitika mu chilengiwa chose, nanga kaŵe kamoza pera.” ⁴

Kweni mapulotini ke? Mapulotini ghangapangika para maamino asidi 50 panji  masauzandi ghalukana mwandondomeko. Mu selo ilo lilije vinandi, kanandi pulotini wakuŵa na maamino asidi 200. Kweni nanga muŵe mu maselo agha mukuŵa mitundu masauzandi ghanandi ya mapulotini. Pa chifukwa ichi, ntchakukayikiska chomene kuti mapulotini ghaŵeko mwamwaŵi waka pa charu, nanga yingaŵa pulotini yimoza iyo muli maamino asidi 100. Ŵakaswiri ŵakuti mwaŵi wakuti ivi vingachitika ngumoza pa nyengo mabiliyoni.

Kaswiri munyake zina lake Hubert P. Yockey, uyo wakugomezga chisambizgo chakuti vinthu vikachita kusintha, wakasazgirapo fundo yinyake. Wakati: “Vingachitika yayi kuti umoyo ‘wambire dankha ku mapulotini.’”⁵ Chifukwa ntchakuti RNA yikukhumbikwa kuti mapulotini ghapangike, kweni mapulotini ghakovwiraso pakupanga RNA. Nangauli tikumanya kuti vingachitika yayi kuti viŵiri ivi viŵeko vyekha, kweni tiyelezgere waka kuti mwamwaŵi, mapulotini na RNA vikasangika pa malo ghamoza, panyengo yimoza. Kasi mphanyi vikakolerana nadi na kupanga chinthu chamoyo icho chikwandana? Pulikani ivyo wakayowoya dokotala munyake, zina lake Carol Cleland, uyo ni membara wa National Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology Institute. Iyo wakati, “Ntchakukayikiska chomene usange ivi (mapulotini na RNA visazgikane waka vyekha) vingachitika nadi. Kweni ŵasayansi ŵanandi ŵakuwona nga para ŵangasanga ukaboni wa umo mapulotini na RNA vikapangikira pakwamba penecho, chingaŵa chipusu kumanya umo vikendera kuti viŵiri ivi vikolerane.” Pa sachizgo lakuti vinthu vyakukhumbikwa kuti umoyo uŵepo ivi vikaŵako vyekha, iyo wakuti: “Palije uyo wangalongosora umo ivi vikachitikira.”⁶

Chifukwa wuli ntchakuzirwa kumanya fundo izi? Tiyeni tiwone suzgo ilo likuŵapo na sachizgo la ŵasayansi lakuti umoyo ukaŵako mwamwaŵi waka. Iwo ŵali kusanga maamino asidi ghanyake agho ghakusangikaso mu maselo ghamoyo. Mu malaboletare ghawo, ŵayezga nthowa zinandi ndipo ŵapangapo mamolekyu ghanyake. Khumbo lawo ndakuti ŵapange vyose ivyo vikukhumbikwa kuti selo liŵeko. Apa vingayanako waka na umo ŵakuchitira ŵasayansi awo ŵakupanga vinthu. Ŵakutora vinthu mu dongo kweniso ku vinthu vinyake na kupanga visulo, mapulasitiki, silikoni (silicone) na mawaya, ndipo pamanyuma ŵakupanga roboti. Wakuŵikamo pulogiramu mu roboti kuti yipangenge maroboti ghanyake ghakuyana na iyo. Kasi para ŵachita vyose ivi, tikutorapo fundo wuli? Chekha icho tikutorapo ntchakuti munthu wamahara wangapanga chimashini chakuzizika.

Mwakuyana waka, usange ŵasayansi ŵangapanga nadi selo, tingaŵalumba chifukwa cha kupanga chinthu chapachanya na chakuzizika. Kweni kasi uwu ungaŵa ukaboni  wakuti selo lingapangika mwamwaŵi waka? Yayi. Nakuti ungaŵa ukaboni wakuti pakukhumbikwa mahara kuti selo liŵeko, asi nthe?

Imwe mukutipo wuli? Maukaboni ghose agho ŵasayansi ŵasanga ghakulongora kuti umoyo ungafuma ku chamoyo chinyake pera. Ipo kasi mungagomezga waka kuti selo lingaŵako lekha kufuma ku michere yambura umoyo, nangauli palije ukaboni wakukwana?

Kuyana na ivyo tawona, kasi imwe mungayigomezga fundo iyi? Pambere mundazgore fumbo ili, wuli timanye dankha umo vikwendera kuti selo lipangike? Para tamanya, muwonenge mwekha usange ivyo ŵasayansi ŵanyake ŵakusambizga vyakuti umoyo ukamba wekha ni vyakupulikikwa. Mwamanya wuli! Panji nawo ŵakuyowoya unenesko yayi nga umo ŵapapi ŵakuchitira na ŵana para ŵaŵafumba uko ŵabonda ŵakufuma!